Alles kan anders

[p. 357]

11. Walter Kaufman

Het zal ongeveer augustus 1943 geweest zijn dat we op 'n dag tegen het middaguur een langzaam aanzwellend compactdonker geluid hoorden. Het was aardig weer, met wat lichte hoge bewolking.

Het geluid werd steeds zwaarder, donkerder, onheilspellend.

En toen we in de lucht keken, konden we plotseling een massieve zwerm langzaam voortbewegende zilveren vogels zien. Zo nu en dan was het heir aan het oog onttrokken, maar als ze weer uit de wolken tevoorschijn kwamen blonken ze in de zon.

Ze waren heel klein, ze zaten heel hoog, je zag ze nauwelijks vooruitgaan. Honderd. Tweehonderd. Neen, vijfhonderd!

Of waren het er duizend?

In perfecte symmetrie, akelig precies gegroepeerd, vanaf de grond gezien millimeters naast elkaar, schoven ze rustig door het zwerk. Amerikanen op weg naar Duitsland! Verpletterend.

Ook twee Duitse soldaten die net voorbijkwamen bleven staan.

En kijken.

Ze zeiden niets. Er waren geen woorden voor.

En er was geen luchtalarm.

Of misschien wel, tien minuten later. Maar daar lette niemand op. Het was zo'n prachtig schouwspel dat er geen plaats was voor gevaar. Er was geen angst, iedereen luisterde naar het massief gebrom.

Er werd ook niet geschoten, de luchtafweer reikte niet zo hoog.

De Amerikanen op weg naar Berlijn, eindelijk gerechtigheid.

In het donker was ontelbare malen het Ruhrgebied doelwit geweest en 'n paar weken eerder hadden ze in een nacht Keulen platgelegd.

Maar nu was het klaarlichte dag.

Duizend. En er was niets tegen te doen.

En van nu af kwamen ze steeds vaker. In zwermen, wiskunstig in 't gelid, millimeters naast en voor elkaar, hoog en onaanraakbaar. 'n Enkele keer steeg nog 'n Duitse jager op, in 'n paar minuten werd hij door honderd boordkanonnen tegelijk uit de lucht geschoten en je zag de brokstukken rokend naar beneden dwarrelen.

En iedere keer stonden de mensen weer op straat te kijken, luchtalarm of niet. Wie ik ook weer zag was mevrouw Solleveld, ze knikte me veelbete-

[p. 358]

kenend toe. Het begon werkelijkheid te worden, de goede afloop was niet langer een illusie, het werd een kwestie van tijd.

Maar helaas, hoe meer steden er in het grosse Reich werden ‘gecoventreerd’ (door de Duitsers zo genoemd naar Coventry, de eerste Engelse stad die ze in 1940 zonder waarschuwing volledig hadden platgelegd), hoe wreder de onderdrukking.

Het was alsof ze de mogelijke nederlaag voorvoelden en of ze zich op voorhand al wilden wreken. De razzia's werden opgevoerd, steeds meer mensen moesten onderduiken, steeds vaker hoorden we de executies van verzetsstrijders, steeds genadelozer werd de jacht op de nog overgebleven joden. Toen broer Henri eens een piano-avond bij de familie Van Valkenburg verzorgde (de huisconcerten waren langzamerhand wijd verbreid) hoorden we voor de woning ernaast twee auto's stoppen. Ik herinner me het nog precies, Henri was net bezig met het andante uit Beethovens Pathéthique, iets liefelijkers is nooit getoonzet.

En tijdens de herhaling van de troostrijke melodie zagen we door een kier in het gordijn de mensen in het donker uit het huis geleid worden, ondergedoken joden. Ze werden samen met het echtpaar des huizes in de auto's geduwd en verdwenen.

Henri speelde door, maar niemand kon meer luisteren.

Want iedereen wist zo langzamerhand wat er op grote schaal aan het gebeuren was. Men wist van Dachau en Treblinka, van Sachsenhausen, Sobibor en Ravensbrück. En tenslotte ook van de massaslachtingen in Auschwitz.

Wie er kennelijk niets van afwist was de paus van Rome.

Het Vaticaan was een brandhaard van informatie, maar ze moeten die Pius xii of ondoordringbaar hebben afgeschermd, of hij was toen al volslagen kinds. Een derde verklaring is dat het gewoon 'n berekenend bang mens was, de verkeerde man op de verkeerde plaats, want dat het hoofd der christenheid gedurende die hele periode niet een keer krachtig en duidelijk tegen al die onmenselijke gruwelijkheden stelling heeft genomen, is onvergeeflijk. Ja, hij zou moeilijkheden hebben gekregen met Hitlers bondgenoot Mussolini, and so what? Terecht riep de schilder Harry Schoonbrood dan ook toornig uit ‘waar blijven godverdomme die martelaren nu!’

[p. 359]

Eén keer dachten we dat het zou komen.

Op 'n dag werd er aangekondigd dat er heel belangrijk nieuws te verwachten was uit het Vaticaan. We spitsten de oren.

En toen kwam het. We mochten vernemen dat de Heilige Vader een verschijning had gehad van de heilige maagd van Fatima.

Dat was het grote nieuws. Niets over de rassenwaan, niets over de volkerenmoord, niets over het optreden van de katholieke heren Hitler, Göbbels, Himmler, Bormann, Seyss-Inquart.

Ik zie nog het teleurgestelde gezicht voor me van Do van Dalsum die toen nog bij ons was: ‘Weet ie niks beters?’

Wie wel zeer duidelijke taal sprak was koningin Wilhelmina, die we via stiekeme radio's vanuit Engeland konden beluisteren. Wat 'n vrouw! Wat goed dat ze op aandrang van prins Bernhard op tijd naar de vrijheid was gevlucht! Was ze vroeger in het zuiden eerder gevreesd dan geliefd, nu ontpopte ze zich als een rots in de branding, ze groeide uit tot de Moeder des Vaderlands.

Heel anders, zoals bleek, dan Leopold van België die door onderhandelen uiteindelijk de gevangene van Hitler werd.

Schril stak 's pausen houding ook af tegen die van zijn eigen Nederlandse bisschoppen. Onder leiding van de Amelander kardinaal De Jong groeide ons episcopaat uit tot een dijk van verzet.

En niet alleen achter de schermen: de bisschoppelijke protestbrieven die in de kerken openlijk van de kansel werden voorgelezen waren ongelooflijke staaltjes van moed. Je kon je oren soms niet geloven en de kudde voelde zich unaniem gesterkt.

Daarbij liep onze Roermondse bisschop Lemmens voorop.

Vanwege z'n hoge stemmetje en zijn verzotheid op chocola werd vader bisschop vaak moeder Lemmens genoemd, maar wat een onverzettelijke, wat een moedige man was dat!

Toen er weer eens een razzia werd gehouden, riep hij de nsb-commissaris der provincie, graaf De Marchand et d'Ansembourg, bij zich, zette hem als een stout kind in de hoek, schold hem de huis vol, en dreigde hem uit de Kerk te zullen zetten als hij zo doorging.

Het katholieke kleine graafje durfde weinig terug te zeggen en mompelde alleen dat vader bisschop maar moest oppassen, want dat hij als gouverneur en grote vriend van Mussert over vervaarlijke middelen beschikte.

[p. 360]

Maar hij deed niets. Hij durfde niet, omdat hij wist dat bijvoorbeeld de hele mijnstreek achter hun bisschop stond. En 'n algemene mijnwerkersstaking was wel het laatste dat hij op zijn geweten wilde hebben, kolen waren voor de bezetter zo onontbeerlijk als brood.

Met die mijnen ging het trouwens ook niet zo best. Op vele transportwagens hadden de kompels ss geschreven, tot groot genoegen van de Duitsers, maar iedereen wist dat die letters Stuur Stenen betekenden. Steeds meer aderen bleken zogenaamd helaas uitgeput, er kwam steeds meer waardeloos gruis voor de dag.

Het moet ongeveer begin 1943 zijn geweest dat we bezoek kregen van Bobs Mendes de Leon en zijn charmante vrouw Ponny. Bobs was een slanke zwartharige internist, Zuid-Europees type, hij was bekeerling en nu directeur van het vlak achter ons liggende ziekenhuis Calvariënberg. Hij was 'n talentvol amateurviolist en Ponny speelde zeer goed piano.

En daarvoor kwamen ze. Ze hielden ergens in de stad een joodse neef verborgen, de uit Wenen afkomstige pianist Walter Kaufman. Of wij hem voor 'n paar dagen wilden herbergen, ze zochten een nieuw adres voor hem. Ik stemde toe, onze onderduikkamer was even vrij.

's Avonds kwam hij, een nogal kleine chique geklede joodse man met een fijn besneden aristocratisch gezicht, de neus lichtelijk gekromd. Alert, nerveus, duidelijk opgejaagd en bang. Wat hij geforceerd probeerde te verdoezelen door nadrukkelijke dankbaarheid.

Voor het eten sloeg hij ook 'n kruis, alsof hij dacht dat hij nu katholiek moest doen.

Ik hielp hem uit die waan en het gesprek ging verder over koetjes en kalfjes. Over dat Wenen zo'n mooie stad was, maar dat Praag nog veel meer te bieden had, en dat vooral de kleermakers daar zulke verfijnde vaklui waren. En over zijn vrouw Vera Shapira, 'n gevoelig pianiste, waarvan hij helaas niets meer vernomen had.

Maar hij had onze vleugel zien staan, en na het eten ging hij er kwasi-non-chalant even aanzitten.

En toen gebeurde het.

Met zijn zijden zakdoekje streek hij vluchtig langs zijn vingers en begon toen aan een intermezzo van Brahms.

Ik wist niet wat me overkwam, maar stelde mijn conclusie nog even uit.

[p. 361]

En na Brahms volgde een nocturne van Chopin en daarna nog een.

En toen wist ik het: we hadden een Rubinstein in huis, of een Horowitz! Deze man mocht dan niet zo beroemd zijn, z'n spel was even gevoelig als vervoerend, de muze der toonkunst was neergestreken in onze woning, wat een uitverkiezing!

En hij voelde natuurlijk meteen dat hij niet voor meubels en muren speelde, hij besloot de avond met een indrukwekkende Appassionata. ‘Walter’, riep ik uit, want we gingen elkaar meteen tutoyeren, ‘Walter, jij komt hier niet meer weg. Vergeet dat andere adres maar, jij blijft hier en ik neem geen verdere onderduiker meer in huis’.

Wij hadden elkaar gevonden en werden vrienden. Op vele avonden speelde hij en zijn répertoire was indrukwekkend. Schumann, Beethoven, Brahms, Mozart, Chopin, Granados, Albéniz, Rachmaninow, ik kreeg een muzikale rijkdom kado die ik de rest van m'n leven niet meer heb mogen vergaren.

Interessant was ook zijn ontmoeting met broer Henri. De twee wisselden allerlei pianistische details uit, zo verschillend van komaf als ze waren, Henri via het Luikse conservatorium van de Franse school, Walter als leerling van Arthur Schnabel in Weense stijl. En hun discussies over opvattingen en interpretatie, vaak geïllustreerd aan het klavier, waren uiterst boeiend.

Toch heb ik met deze Walter wel eens flinke ruzie gehad. Hij voelde zich na enige tijd zo op z'n gemak dat hij de aard van de situatie begon te vergeten, z'n alertie verslapte, hij werd roekeloos.

Hij zette 'n hoed op, menende dat die hem zou vermommen, en ging buiten wandelen, of naar zijn familie Mendes om Ponny les te geven.

Maar juist die over zijn voorhoofd getrokken hoed prononceerde zijn neus, en als je het stereotype van de wandelende jood had moeten zoeken dan was het wel Walter Kaufman-met-hoed.

‘Man ziet doch helemal nit dat iek een jud bin’ zei hij dan ook nog in dat bekende Nederlands, maar na een flink gekijf kon ik hem aan z'n verstand brengen dat hij niet alleen zijn eigen maar ook onze veiligheid op 't spel zette.

En kreeg hem tenslotte zover dat hij alleen in het donker naar buiten ging, en alleen over de Calvariewei naar Mendes de Leon.

En God was wéér met ons, tot bijna aan het einde van de oorlog is deze verfijnde geweldenaar bij ons mogen blijven.

[p. 362]

Maar tegen dat einde kwamen er nog 'n paar verschrikkingen bij.

Zo nu en dan was er in de lucht een smerig gorgelend geluid te horen en dan moest je maar hopen dat het niet plotseling ophield.

De Duitsers hadden de V1 uitgevonden, en als zo'n blind vliegend ding stopte viel het recht naar beneden, met zijn ontploffende lading alles vernietigend waar het terechtkwam.

Nog beangstigender waren de onverhoedse harde knallen waarmee de nog gevaarlijker V2's de geluidsbarrière doorbraken, iets wat we nog nooit hadden meegemaakt.

Wat voor ellende zou de in het nauw gedreven onderdrukker nog meer in petto hebben! Er werd op 'n geheim wapen gezinspeeld, ze hadden zwaar water en ze waren bezig met atoomsplitsing. Wat was dat, waarvoor diende dat, wat zouden ze ermee willen doen?

De onzekerheid kwam terug en opnieuw groeide de angst.

Temeer omdat de geallieerden in deze fase hun bombardementen op verbindingslijnen verhevigden. Bruggen, wegen, spoorlijnen, stations, knooppunten, opslagplaatsen, alles wat voor de vijand van belang was werd onder vuur genomen. Onze spoorbrug ging opnieuw de lucht in, bij welke operatie in de omgeving honderd en vier doden vielen.

Onder wie mijn beste jeugdvriend Ab Smulders.

Angst! Angst!

En tenslotte eiste de bezetter alle nog overgebleven metaal op, waaronder vooral brons. Zelfs de kerkklokken moesten het ontgelden, onder meer de ‘grandmère’ van Sint Servaas, een prachtige zware vier eeuwen oude Hemonyklok die heel de stand overgonsde bij kerkelijke feesten.

Het is aan de oud-ijzerhandelaar Dotremont te danken dat de roof op het laatste moment niet doorging. Hij bood de Kommandatur het enorme gewicht van de klok in oud metaal uit zijn eigen geheime voorraad aan als ze ‘grootmoeder’ lieten hangen. En de Duitsers accepteerden dat. Waarschijnlijk met in hun achterhoofd de perverse bedoeling om de klok later tóch weg te halen.

Maar daar kregen ze de tijd niet meer voor want de toestand veranderde ineens radicaal!