Alles kan anders

[p. 330]

6. Barbarossa en Pearl

Op de mooie zondag van 22 juni 1941 zaten we rond het middaguur weer eens op het terras van hotelrestaurant ‘Du Casque’.

Dat hoorde zo; na de mis van halftwaalf in de Sint Servaas (die gelukkig nooit lang duurde want ook de dienstdoende kapelaan had honger), ging men borrelen in een der kroegen aan het Vrijthof.

De zon scheen, het mooie oude plein lag er vriendelijk bij, er werd gepraat, gekeuveld, de laatste mop deed de ronde, evenals het verhaal van de nieuwste streek van een der vele buitenbenen waar Maastricht rijk aan was.

Wie het 't eerst meldde weet ik niet meer, maar ineens ging het gerucht dat Hitler Rusland was binnengevallen, de twee bondgenoten hadden plotseling ruzie.

De gezichten klaarden op, er werd gefluisterd, gegesticuleerd, de glazen gauw gevuld, en werd stil maar betekenisvol getoost.

En toch had er weer 'n verrader bijgezeten.

Eugenietje, de vrouw van sigarenhandelaar Kooymans, was blijkbaar te vreugdevol opgesprongen: binnen 'n kwartier werd ze door twee bruinhemden van de ernaast gelegen Kommandatur van het terras geplukt en meegenomen.

Kooymans angstig er achteraan. Z'n vrouw was juist zo blij dat eindelijk die communisten er van langs zouden krijgen, zei hij, de Führer zou die Stalin eindelijk eens 'n lesje leren.

En met 'n paar van zijn overgebleven kistjes sigaren kreeg hij zijn Eugenie weer vrij.

Maar iedereen begreep dat de toestand nu wel eens grondig zou kunnen veranderen. Rusland was vreselijk groot, de Russische winter nog even ongenadig als in de tijd van Napoleon, die zich in dat immense land ook al eens vergist had, kortom 'n straal van hoop brak door.

Door de radio, die we toen nog hadden, volgden we de krijgshandelingen op de voet en hoewel, voorafgegaan door 'n paar schetterende maten uit Liszt's ‘Les Préludes’, de ene Duitse triomf na de andere werd uitgebrald wisten we dat er weer gevochten werd, er stierven gelukkig weer Duitsers. Want zo langzamerhand rijmden we bij ieder ongemak ‘dat mag niet hinderen, als de moffen maar verminderen’.

[p. 331]

Toch, hoewel we aannamen dat al die Wehrmachtsuccessen voor minstens de helft gelogen waren, werd al vrij snel duidelijk dat de Duitse legers diep in Rusland waren doorgedrongen. Ze lagen voor het Ladogameer, Leningrad werd bedreigd, Moskou lag in het verschiet, en in het zuiden stootten ze door richting Kaukasus.

Zou het die onmens met dat snorretje dan toch lukken?

Om hier de handen vrij te hebben, trok de bezetter nu de boeien strak. De hele samenleving werd ‘rücksichtslos’ in de nazidwangbuis gedwongen. De arbeidsdienst werd in het leven geroepen, met een pennenstreek het verplichte ziekenfonds ingevoerd, de boeren tot de ‘landstand’ verplicht, de medici in de ‘artsenkamer’ gedwongen.

En voor het eerst zagen we vele ss'ers in de stad met hun runentekens op de kraag, leden van het nieuwe oostfrontlegioen.

Wat mij persoonlijk echter het meest bedreigend voorkwam, was de invoering van de ‘Kultuurkamer’. Ieder die maar iets met kunst en cultuur te maken had, moest zich via een handtekening onderwerpen aan de nazi-ideologie. Geen enkele joodse, Angelsaksische of Russische kunstuiting werd meer geduld. Shakespeare of Shaw mochten niet meer worden gespeeld, laat staan Lermontow of Tsjechov. Tsjaikowski en Moussorgski mochten niet meer klinken en alle schilders uit die landen waren zogenaamd ontaard.

De doodsteek voor de geestelijke vrijheid, we waren totaal ontkracht.

Broer Henri liet zich snel een ernstige maagzweer aanmeten, internist Castermans gaf hem een mooi attest dat hij voor niets meer deugde en zeker niet tot de Kultuurkamer kon toetreden. Ook Henri Hermans, dirigent van het Stedelijk Orkest, was plotseling heel ziek; tot de bevrijding heeft hij geen dirigeerstok meer in de hand gehad.

En zoals dokter Castermans handelden ook andere artsen en redden aldus velen van de dwang tot collaboratie.

Maar ik kende nog moeilijker gevallen. Ik belde Albert van Dalsum op en liet hem zonder al te veel duidelijkheid in de telefoon weten dat er ‘eventueel’ bij ons 'n kamer vrij was voor hem en zijn joodse vrouw. Hij reageerde verheugd, zei het in gedachte te zullen houden, maar wilde voorlopig ‘op vakantie’ gaan in het mooie landelijke Abcoude.

[p. 332]

Alle dwangmaatregelen werkten echter voor de bezetter merkwaardigerwijs averechts. De onderdrukking deed onze onwil alleen maar groeien en ik ging levensgevaarlijke dingen doen die ik eerst niet durfde.

Op 'n zekere zondagochtend meldde zich een joods echtpaar uit Berlijn, ik was met code ‘Slavante’ door de mij bekende illegaal al gewaarschuwd. Iets nieuws, voor het eerst zou ik mensen gaan wegbrengen. Ze waren van middelbare leeftijd en gezien hun situatie zeer hoopvol en goed geluimd. Geheel als toerist gekleed, met 'n knapzak op de rug waarin wat boterhammen en 'n thermosfles, waren ze volgens de keurig vervalste persoonsbewijzen Frans en Elisabeth Alofs, en ze hadden zelfs 'n paar woorden Maastrichts geleerd, qua tongval niet eens zo veel verschillend van het Berlijns.

Volgens afspraak ging ik nog dezelfde middag met hen wandelen op de Sint-Pietersberg. We bewonderden opzichtig de mooie natuur, plukten onder het belangstellend oog van andere wandelaars wat bloemetjes, genoten van het uitzicht op het lieflijke Jekerdal, en dan via Slavante naar de onbewaakte grensovergang bij Canne.

Achter de scheefhangende boerderij van Spauwen werden ze door twee mij onbekende Belgen via het codewoord overgenomen. Die hen weer verder zouden transporteren, uiteindelijk naar het onbezette stuk Frankrijk.

Die stunt heb ik nog drie keer uitgehaald en iedere keer had ik na afloop een fijn bevredigd gevoel, maar ik moet eerlijk bekennen dat ik tijdens die wandelingen in zware doodsangst heb gezeten, want als een Gestapo of zo iemand ons had aangehouden...

Want dat het ook voor ons om leven of dood ging, stond zo langzamerhand wel vast. Een der laatsten die ik wegbracht had familie in het kamp Dachau, daarheen gestuurd samen met de mensen waar ze als onderduikers waren betrapt. En hij was aan de weet gekomen dat al de ons bekende gruwelverhalen niet overdreven waren. Integendeel, hij meldde wreedheden die tot dan toe onbestaanbaar leken, ergens in Polen was een kamp in oprichting waar de mensen zouden worden uitgehongerd en dan vergast! Zo maar.

Dat onze groeiende weerstand echter niet alleen op walging hoefde te berusten, kwam ook door het brallende radiobericht van 7 december 1941. Zoals gewoonlijk voorafgegaan door het geschetter van ‘Les Préludes’

[p. 333]

(soms werden de eerste maten van Beethovens vijfde ervoor misbruikt), was er weer eens een ‘Sondermeldung’ en dat gold meestal de vele tonnages geallieerde schepen die de Duitse marine tot zinken had gebracht. Maar het was alsof we voelden dat er die avond iets bizonders aan de hand was. En we kregen gelijk: met een van hysterische opwinding trillende stem berichtte de Germaan dat het trotse Japan, reeds lang getergd door de Angelsaksische oorloghitsers, eindelijk had teruggeslagen.

De goddelijke keizer had bevel gegeven tot de aanval op Pearl Harbor en daar was de hele Amerikaanse vloot vernietigd, de rest zou slechts een kwestie van afrekenen zijn.

Kortom, Amerika was in de strijd betrokken, de wereldoorlog was een feit. En toen we onmiddellijk de bbc gingen beluisteren, konden we ondanks de door de Duitsers bewerkte storingen vernemen dat een gramstorige president Roosevelt ondanks de Japanse overval voorrang gaf aan de strijd in Europa!

Onder ovaties van het hele Congres verklaarde hij ook Duitsland de oorlog, waarbij hij onder andere uitriep ‘we shall fight beside the indomitable Dutch!’

Dat was taal, dat was muziek. Mocht het arme Russische volk alsnog het onderspit delven, dan was er nog altijd de nobele, de machtige Uncle Sam. Want dat in Pearl Harbor het hele Amerikaanse potentieel vernietigd was, kon onzes inziens zelfs de meest fervente nazi niet geloven. Er was hoop, er bestonden nog menselijke waarden, de ontwrichting van onze samenleving hoefde niet definitief te zijn.

Maar het luisteren naar de Engelse zender werd wel moeilijk.

Op 'n gegeven dag moesten we allemaal onze radio inleveren, bang als ze waren dat we te veel waarheid zouden horen. Ik heb de mijne op een donkere avond bij het Aldenhofpark in de Jeker geplonsd.

En hoorde achteraf dat dit riviertje op die plaats erg ondiep geworden was, er lagen er kennelijk nog meer op de bodem.

Iets later waren we ook onze fietsen kwijt, ze werden tegen afgifte van een waardeloos bewijs gewoon weggeroofd.

Behalve van de medische stand, en daar behoorde ik gelukkig ook bij.

Waarom ik mijn tweewieler als tandarts mocht behouden, heb ik nooit begrepen; ze zagen kennelijk iets in me.

[p. 334]

Het werd dus een kwestie van volhouden.

Maar hoe!

Steeds frequenter loeiden 's nachts de sirenes, steeds vaker moesten we de schuilkelders in. Waren het in 't begin soms enkele gevechtsvliegtuigen, aan het zware geronk te oordelen, werden het er zo langzamerhand wel tientallen tegelijk die de nachtelijke hemel doorkruisten. De Duitse schijnwerpers priemden hun stralen wild door het donker met hevige luchtgevechten tot gevolg, vanaf de grond werd oorverdovend geschoten, bommen vielen, huizen gingen in puin.

De Riemersma's, na het sein ‘veilig’ uit hun kelder komend, vonden op de slaapkamer het verminkte lijk van een Canadees. Hij was uit zijn in brand geschoten vliegtuig gesprongen en na de weigering van zijn parachute dwars door het dak op het echtelijk bed terechtgekomen.

En de bezetter werd met de dag meedogenlozer.

Al eerder was in Sint-Michielsgestel de fine fleur van onze natie als gijzelaar gevangengezet, iedere actie van onze kant werd nu beantwoord met de executie van een volstrekt onschuldige. In Putten werd om die reden bijna het hele dorp uitgemoord. De Nederlandse officieren werden zogenaamd voor een bespreking bij elkaar gelokt, gevangengenomen en afgetransporteerd.

In de straten verscheen de ‘landwacht’, gewapende zeer gevaarlijke collaborateurs, en de Waffen-ss, wandelende moordmachines zonder menselijke trekken en tot op onze singel hoorden we uit de richting van de kazerne de executies van gevangen verzetsstrijders.

En inmiddels waren onze joden gebrandmerkt met een smerig gele davidsster op hun kleding. Toen ik dat voor het eerst zag moest ik bijna braken, ik geloof niet dat ooit in de geschiedenis de ene mens de andere zo vernederd heeft.

Het oostfront, waar het klaarblijkelijk toch niet meer zo goed ging, eiste ondertussen miljoenen Duitse mannen. Waarop de bezetter hier de arbeidskrachten voor zijn oorlogsindustrie roofde. Met razzia's werden ze gevangen, naar het oosten getransporteerd en in hun wapen- en andere fabrieken te werk gesteld.

In Amsterdam brak de Februaristaking uit, 'n moedige daad, goed gecoördineerd want in Maastricht wisten we het al dezelfde dag en ook hier legden velen het werk neer.

[p. 335]

Het hielp niet, de onderdrukking werd alleen maar wreder, en hoewel bijna om de andere week in de zondagsmis een bisschoppelijke protestbrief van de kansel werd voorgelezen, ging de mensenjacht onverminderd voort.

En natuurlijk hadden niet alle vaderlanders dezelfde pit.

Verschillenden bezweken voor de dreiging, voor de propaganda of de verleiding. Door 'n klein aantal werd er flink gecollaboreerd, 'n musicus uit Venlo nam namens de Kultuurkamer Henri Hermans' plaats in als dirigent van het Stedelijk Orkest; zonder blikken of blozen nam hij het huis in beslag waaruit een joodse familie was weggesleurd, bouwondernemingen verleenden hand- en spandiensten, vrouwen gingen in op Duitse avances. Seks heeft geen geweten, er waren er die met iedere ferme Pruis in bed kropen, die haar maar hebben wilde.

Toch moet eerlijkheidshalve worden opgemerkt dat de Pruisische discipline niet ophield bij de geslachtsdrift. Integendeel, de invallers hebben zich grotendeels correct gedragen, Maastrichtse vrouwen waren wat dat betreft veilig.

Mede omdat ook daarvoor was gezorgd.

In Mariënwaard, een in beslag genomen nonneninstituut, was een cohorte hupse Deutsche Mädel gelegerd, allen bereid (misschien ook verplicht) om in nood verkerende ariërs zonder condoom aan hun gerief te helpen, en aldus ook nog tegelijk te zorgen voor racistisch zuiver nageslacht.

Raszuiver arisch sperma voor Germaanse eierstokken, wat 'n organisatie! Seksuele nood verheven tot geslachtelijke deugd, doelgerichter hoererij is niet denkbaar.

Ondertussen ontsnapten wij persoonlijk nog aan een ander soort bedreiging, en wel op een onverwacht grappige manier.

Twee onderofficieren belden aan en stapten grimmig binnen.

Het waren kwartiermeesters die de woning kwamen inspecteren.

In mijn witte jas gehuld en zonder directe opzet liet ik hun uitvoerig uitleggen wat de bedoeling was. Maar Quirina en het kindermeisje hadden van boven het gesprek gevolgd.

Als de weerlicht legden ze vlug in ieder kamer 'n kind, en alsof de hemel ons genadig was begonnen alle mijn drie spruiten om het hardst te huilen. Vooral de jongste, net vijf maanden oud, zette 'n keel op die ik niet voor mogelijk had gehouden.

De Duitsers keken elkaar betekenisvol aan.

[p. 336]

En hielden het na een kamer voor gezien.

En toen ik ook nog zei dat twee van m'n drie kinderen vrij ernstig ziek waren, misschien zelfs besmettelijk, dropen ze af; een huis met zoveel kinderleed was niet geschikt voor rustende frontstrijders.

Of het zo had moeten zijn!

Dezelfde avond belde Albert van Dalsum op. Of die kamer nog vrij was, als ik begreep wat hij bedoelde. Abcoude vond hij toch niet meer ‘zo prettig’.