Alles kan anders

[p. 325]

5. Rotkruezzigarren

Gelukkig hebben we ook kunnen lachen.

Het leven ging door. Broer Henri was met de andere krijgsgevangenen vrijgelaten en zat thuis weer aan het klavier.

Op 27 oktober werd onze eerste zoon geboren, 'n wolk van 'n baby, de voedselsituatie was nog niet eens zo slecht, de eerste moffengrappen deden de ronde. Hitler heette in het Chinees Hang kreng hang, in 't Japans Foetsiemoetie, in het Russisch Slarottimof enzovoort.

Inmiddels bleek Maastricht doorgangscentrum te zijn geworden tussen het bezette Frankrijk en het Vaterland. Achter het station hielden vele treinen 'n paar uur halt, en eruit stroomden iedere keer honderden militairen. Die op het stationsplein meteen op Harry Riemersma's sigarenwinkel afstoven: Holländische Zigarren, dat was het einde!

Harry was dan ook in minimum van tijd door al zijn voorraden heen, hij had helemaal niets meer, en moest uiteindelijk zijn kelder induiken: daar lag nog wat beschimmelde rommel uit de vorige oorlog, indertijd 'n gift van het Rode Kruis voor de arme Belgen.

En z'n vrouwtje poetsen, tot diep in de nacht, sigaar voor sigaar. Maar de vraag was zo overweldigend dat hij ze tenslotte ongepoetst ging verkopen, met de mededeling dat die schimmel juist het bewijs was van hoge Holländische kwaliteit. En de rotzooi vloog de deur uit.

Maanden later verschenen er in 'n dikke auto een hoge Oberst met twee adjudanten, ze kwamen recht op de winkel af. Riemersma dacht dat hij door de mand was gevallen en wegens poging tot vergiftiging zou worden geëxecuteerd; door de achterdeur maakte hij dat ie wegkwam. Maar de drie eisten Rotkreuzzigarren, die waren super? Ze waren ervoor uit Düren komen rijden. En toen Harry's mooie vrouwtje verklaarde dat die tot haar grote spijt waren uitverkocht, begonnen de drie van teleurstelling bijna te wenen.

Ook Theo Koch deed goede zaken. Om de andere dag stonden er Duitse legerwagens voor de deur en vele Rottenführers kregen zijn mooiste gerechten opgediend. De hele middenstand had het trouwens niet slecht. De grenzen waren dicht, men kon voor koopjes niet meer naar Luik of Hasselt, iedereen was op iedereen aangewezen.

[p. 326]

Toch voelden de bezetters al spoedig dat ze ons ook met vriendelijkheid niet konden paaien. Vooral hun zwartgeüniformeerde handlangers werden radicaler, de Nederlandse Unie werd verboden, en wie ook maar het geringste teken van Oranjegezindheid gaf, was verloren. Maar goed dat de koningin naar Engeland was gevlucht, begrepen we nu, 'n wijs besluit: ze zou hier van dit brute schorem alleen maar de gevangene zijn geweest.

En als de natuurlijkste zaak van de wereld deed zich een nieuw verschijnsel voor: de illegaliteit, de ondergrondse.

In dit fatsoenlijke land had niemand ooit geleerd bewust tegen de wet te handelen, nu werd het als vanzelfsprekend een deugd. Ongemerkt en je hoefde er geen woord over vuil te maken.

En de besten, de moedigsten, specialiseerden zich hierin en organiseerden zich. Ik kreeg dan ook bezoek van twee betrouwbare personen. Ik werd ingeschakeld in de verspreiding van illegale lectuur (voor directe sabotage vond men mij niet geschikt) en ik schreef enige goed opruiende pamfletten. Een der aangegeven adressen voor verspreiding was... buurvrouw Solleveld. Wat 'n geweldig mens bleek dat! Evenals de fotograaf Frans Lahaye, ook 'n Duitser, die zo mogelijk nog feller anti was dan een van ons.

Ondoorzichtige samenleving!

Wie totáál te vertrouwen bleek was de clerus. Niet een priester of je kon vrijuit met hem praten, en zelfs deken Ingendael, van nature een angsthaas, begunstigde, zij het van op een afstand, iedere ondergrondse actie. Menig jong kaplaantje heeft voor de goede zaak zijn leven gegeven.

Maar iedereen had diep in zijn binnenste angst. Angst als levensgezel. 14 december '41 kregen we ons derde kind, we hadden nu 'n heel gezin, wat zou er van ons worden?

En daar kwam, steeds frequenter, nog 'n ander soort, 'n meer acute angst bij: steeds vaker loeiden in het donker de sirenes en verschenen er Engelse bommenwerpers boven de stad. Maastricht lag uiterst gevaarlijk, het bleek aanvliegpunt voor de overtocht naar het Ruhrgebied en andere industriecentra tot en met Berlijn.

De bezetters hadden rond de stad dan ook een enorm complex schijnwerpers geplaatst, die met hun stralen als lange bleke vingers van alle kanten zenuwachtig de zwarte hemel afzochten totdat ze in hun kruising 'n

[p. 327]

vliegtuig hadden gevangen. Dan volgde vanuit onzichtbare jagers een regen van lichtspoormunitie, en vaak genoeg zag je zo'n grote kist in de lucht vlam vatten of ontploffen.

Nog even dacht je aan de arme kerels die erin zaten, en dan maar hopen dat de resten niet met bommen en al op je dak zouden vallen.

22 november 1941 was het zover. 'n Aangeschoten bommenwerper liet zijn lading vallen en de eerste zware ‘blockbuster’ kwam op het zogenaamde blauwe dorp terecht, een eenvoudige stadswijk driehonderd meter van ons huis. 84 mensen dood, vele anderen verminkt, 285 huizen in puin, het was ontzettend.

Wij hadden verscholen gezeten in een der onderaardse gangen vlak om de hoek, prachtig gemetselde kazematten uit de tijd van Napoleon, nu uitstekende schuilkelders. Toen we thuiskwamen zaten er barsten in de muren, dakpannen waren gevlogen en er was geen ruit meer heel. En tot onze verbazing hingen alle gordijnen buiten, door de luchtdruk uit de ramen gezogen.

De Duitsers probeerden uit dit soort verschrikkingen munt te slaan. Nu konden we zien wie onze echte vijand was. Dood en verderf, dat was het oogmerk van de Britten, opgehitst en gefinancierd door de bekende demoliberale joodsplutocratische samenzweerders uit de Verenigde Staten. Asjeblieft.

Om de vrije tijd te doden (je kon nergens meer naar toe) gingen we vaak de omgeving verkennen, iets wat we zonder die oorlog waarschijnlijk nooit zo frequent gedaan zouden hebben.

Zo bezochten we onder leiding van expert ir. Van Schaik eens het binnenste van de Sint-Pietersberg, een natuurmonument dat om meer dan een reden interessant is.

En we vernamen dat deze heuvel meer onderaardse gangen, dan Parijs straten telt. Levensgevaarlijk om er zonder bekwame gids in te gaan, als je verdwaalt, kom je er nooit meer uit. En we leerden dat de Romeinen voor de mergelwinning al in 't jaar nul waren begonnen met graven, dat alle generaties daarna ermee waren doorgegaan, en dat zich, o wonder, diep in het binnenste een der grootste vleermuizenkraamkamers van heel Europa bevond.

En inderdaad, met duizenden hingen de diertjes het ondersteboven in hun winterslaap tegen de muren, heel netjes op 'n rij, je kon ze er zo afhalen en weer terughangen.

[p. 328]

Volgens Van Schaik waren erbij uit Polen, uit Hongarije en de Pyreneeën, geringde exemplaren die allemaal ieder jaar naar Maastricht kwamen vliegen om te overwinteren en te baren. Onvoorstelbaar.

Maar het meest verrassende had onze gids bewaard tot het einde.

Uit de lage, minder dan manshoge gangen gekropen, kwamen we in een ruimer gedeelte. Dat waren dus oudere gravingen, want de middeleeuwers diepten met hun primitieve gereedschap de reeds bestaande Romeinse gangen gewoon uit.

En in dit hoge ruime gedeelte, het was eigenlijk een grote hoge zaal, zagen we in het donker tegen het plafond lange rekken hangen waaraan grote en ook kleinere doeken waren bevestigd, vlak tegen elkaar.

We waren nog niet ter plaatse of uit het pikkedonker was ineens 'n bewaker verschenen.

Heel voorzichtig maakte hij op ons verzoek enige ruimte tussen de doeken, en in het schijnsel van onze lantaarns zagen we... De Nachtwacht. Wat 'n belevenis!

Dartel speelden de lichtstraaltjes langs de grote trom, langs het oplichtende goudgeel van Van Ruitenburg, de uitgestoken hand van Banning Cock, het glimlachende meisje, het vaandel, de koppen van de mannen...

Dan het Joodse Bruidje. Als goud blonk in het strijklicht de kleding van de twee, de kuise blikken, de tedere handen, en je zag ook duidelijk hoe de meester de verf had opgebracht.

Dan volgde een schuttersstuk van Van der Helst, en daarna 'n paar onvergelijkelijke Vermeers... het halve Rijksmuseum hing in de Sint-Pietersberg! Veilig voor bombardementen en... voor Goerings grijpgrage klauwen want Duitsers durfden zelfs onder begeleiding niet de nachtdonkere gangen in.

En op een merkwaardige manier voelde je je ineens verbonden met deze kunst. Het was of die schilderstukken je eigen gevoelens openbaarden, alsof hier een boodschap aan de mensheid werd uitgestraald, we stonden niet meer alleen, er was iets om voor te leven, er wat iets hogers, iets beters, iets veel sterkers dan het menselijk handelen. De Sint-Pietersberg als tijdelijke schatkamer van onze cultuur...

Op 'n gegeven dag vertelde een patiënt dat de naast hem vertoevende mooie vrouw van dokter Van der Horst door de Gestapo was opgehaald, ze was joods.

[p. 329]

Van der Horst was een populaire huisarts, 'n bizonder joviale kerel, maar 'n kwartaaldrinker. Om de zoveel tijd bedronk hij zich, raakte dan buiten zichzelf en sloeg naar iedereen die binnen zijn bereik kwam. De politie (waarvan hij nota bene de geliefde arts was) moest hem soms komen overmeesteren.

Zijn vrouw was van hem weggelopen. En nu dus door de Duitsers opgehaald.

Waar ging zo'n mens naartoe? Naar een arbeidskamp, zei men, en daar moesten ze hard werken, ‘Arbeit macht frei’ stond er.

Dat het er in die kampen niet zacht toe ging wisten we. In Vught was ook zo'n kamp waar onze vriend de flegmatieke bioloog Bels 'n half jaar ingezeten had. Hij had zwaar grondwerk moeten verrichten, vertelde hij, en de bewakers waren gemeen en hardhandig. De truc was dat je bij het appèl op de derde of vierde rij moest zien komen te staan, nooit vooraan, en vooral niet opvallen.

Al met al was het hem niet tegengevallen, hij had erger verwacht. Wat er volgens sommigen verder in die kampen gebeurde, kon je niet geloven. De mensen doodgeslagen? Verhongerd? Vergast?

Door het volk van Goethe en Beethoven?

Kom nou, ook aan onze kant werd overdreven.