Nederduitse orthographie

⁺Des schrivers brief⁶⁾ tougeeigent den Lezer met een Protest, oft voorbesprec, aengaende tegenwoordih bouc.

Een gecker⁷⁾ ende schimper, horende een Philosooph handelen een materie, daer hij dicmale most spreken van God, goods wercken, zijn voor-zihtiheit⁸⁾ ende mogentheit⁹⁾, vraehde waer hy God vinnen¹⁰⁾ zoude. Den Philosooph wel wetende dat hijt op schimp¹¹⁾ vraehde, wilde nohtans hem in zo treffelicken¹²⁾ vrage met geen schimp betalen, maer door goude antwoort in zijn harte een prickel van ahterdeincken¹³⁾ laten, antwoordende aldus: Koont¹⁴⁾ ghij goods wercken, en haer schoonheit beminnen, Ghy sult hem, zijn voorsihticheit, en zijn mogentheit vinden: willende te kennen geven datter geen nader, meerder, noh beter middel is om tot goods kennisse te komen, dan door naerstige, gestadige, onmoude¹⁵⁾ doorzoukijnge en bemerkijnge zijnder ⁺wonderlike hon*dert duizentvoudige onuitsprekelike schone werken, alzo opentlic Paulus totten Ro. int eerst capittel belijt¹⁶⁾, welke wercken den here zo breet ende wijt, hooh ende neer, diep ende laeh, door ende in als¹⁷⁾ gespreit heeft dat onze buiten noh binnen ogen nergens konen geraken, oft zij vinden allesins¹⁸⁾ iet wonders om aenschouwen, schoon om te beminnen, waerdih om met arbeit na te staen, ia dat door stille wijsheit, en aentreckende rijcdom, onze ongeruste, behouflicke¹⁹⁾ zinnen naht noh dah in vreden laet, of zij begeren daer af volleert te warden, en bezit te krigen. Maer gelijck God al zijn geschapenheit²⁰⁾ den mensche geschoincken heeft, om met mate, en ge-

+ 9

6) verklaring.

7) spotter.

8) voorzienigheid.

9) macht.

10) vinden. Assimilatie komt in onze tekst veelvuldig voor.

11) om te honen.

12) belangrijke.

13) nadenken.

14) De Vlaamse vorm van kunt.

15) niet aflatende.

+ 10

16) Rom. 1, 20.

17) alles.

18) overal, altijd.

19) arme, hulpbehoevende.

20) al hetgeen hij geschapen heeft.

[p. 6]

wiht te bezigen, geheingende¹⁾ als wij die te buiten gaen, dat wij dan terstont in groot ongemaack, pijn, en verdriet vallen, ia met schadelicke ellende gequelt warden: alzo heeft hem gelieft dat in zijnder wercken doorzoukijnge, wij ⁺mede met mate, gewiht, en soberheit han*delen zullen. Want God bemint en begeert, naerstige, maer oitmoudige²⁾ bemerkers³⁾: gestadige, en onmoude⁴⁾, maer in eenvoudicheit gehoorzame doorzoukers: vierige en hoingerige begeerders zijns wijsheits, maer die haer met mate laten spizen, hebbende mitsdien verscheide verstanden, verscheide vleugels gegeven, ende die zelve met wasse angezet, niet willende dat wy even hoge zouden vliegen, noh dat hem jmant verstouten zal nader dan gegont is zijn klare hete zonne te konnen⁵⁾, wilden wij anders⁶⁾ niet (twas smeltende, ende ons vleggers⁷⁾ begevende) neervallen inde diepe zee der onwetenheit, mits⁸⁾ verwaende hovaerdijs, weersporige ongehoorzaemheits, en boze onverzadelicheyts onmatige begeerlicheit. Maer die goods wercken als voorzeit is met mate en gewiht genuihte nemen te gronderen⁹⁾, zullen bevinden dat die minste onder die gemeente geaht warden die ⁺meeste schoonheit, en wonder in haer be*gripen¹⁰⁾, dieze anders innelic lust te doorzouken¹¹⁾, ende onder dezer getal en is die gave der Talen, oft sprake, goods kleinste werc niet¹²⁾ alleene die menschen onder alle vleesselicke ende elementse¹³⁾ creaturen gejont¹⁴⁾, om melkander te doun verstaen haerder harten ende zinnen menijnge, mits¹⁵⁾ ras ende haestih vlouiende geluit door korte ledekens (die tGriex syllaben nomt) van een gescheiden, ende weder door hooh, laeh, ende middelbaer geklainc, wonderlicke haestih tot verstants begrijp tsamen gebraht. Dezer godlicker gaven (die wij sprake nommen) wonder schoon werc, is in veelderle zaken gelegen, welke zo onahtzaemlic, vande gemeen man veraht ende ongemerct vertreden warden, dat het jammer¹⁶⁾ is om zien en wonder om horen. Want al ist zake dat verscheide landen willen houden staen dat deen tale veel schoonder, riker, ja menselicker is dan dan-⁺der, komt meer uit opinie ofte wanijnge¹⁷⁾ dan uit der waer*heit, angezien waer menschen zijn, bequaemheit ooc om spreken is, alzo¹⁸⁾ alle menschen eenderhande alam¹⁹⁾ oft instrument van God ontfaen hebben om te spreken, zinnen en verstant om haer sprake te schaven, en zuveren al laten²⁰⁾ zij dat dicmale te doun door tvals²¹⁾ voornemen²²⁾ dat zij hebben, tzelve ondounbaer

1) toelatend.

+ 11

2) nederige.

3) beschouwers, onderzoekers.

4) niet aflatende.

5) Duidelijk toespeling op het verhaal van Icarus.

6) tenminste.

7) vleugels; Kiliaan vermeldt dit woord als Hollands.

8) ten gevolge van.

9) onderzoeken.

+ 12

10) bevatten.

11) voor wie er tenminste zin in heeft ze door en door te onderzoeken.

12) In de tekst ontbreekt de komma; hij werd voor de duidelijkheid toegevoegd.

13) op de wereld bestaande.

14) Kiliaan vermeldt jonnen als Vlaams.

15) door middel van.

16) erg.

+ 13

17) Het woord wanijnge is hier waarschijnlijk al gebruikt in de betekenis onjuiste opvatting.

18) omdat.

19) Lett.: gereedschap, werktuig; i.c. instrument.

20) laten na.

21) Tekst: ‘twals’.

22) voorstelling, idee.

[p. 7]

te wezen, of dat¹⁾ haer zinnen tot oorloge²⁾, eere, ende gelt-giericheit te zeer trecken, of dat³⁾ zij haer laten duincken, dat vreemder landen Talen en manieren, beter zijn dan die haer, en mitsdien altoos in haer eerste dwalijnge en ongeschictheit⁴⁾ blivende. Te verhalen waer in gelegen is onzer Nederduitscher Talen schoonheit, is mijns voornemens werc niet, maer zoude een bouc op zijn zelven eissen. Alleen mout ic zeggen dat deze Tale geenderhande maniere van eigentheit, rijcdom, nohte ciraet gebreect, daer tGriex ende Latijn hooh en hovaerdih op stoent⁵⁾, diet anders⁶⁾ konen⁷⁾ bemercken, ⁺en willen gebruiken. Maer aengezien onze Tale, sedert die naeste hondert jaren, als mede die Franse, zeer geschaeft en gezuvert vande gemeinte zelve is geweest⁸⁾, ende dat meer door hulpe en handelijnge der studien en vreemde natien, dan door opgenomen reden⁹⁾, hopende dat tzelve noh dagelix gevordert zal warden, hebbe mede in deze zake na mijn kleine maht, haer schoonheit wat willen helpen verlihten¹⁰⁾, ende dat in dalder minste, latende tmeeste hoger geesten, en geüfender zinnen doun. Ende al ist zake dat ic niet en twifel, of zommige menschen dit bouxkens opschrift gezien, ende hier en daer weinih gelezen hebbende, daer mede gecken¹¹⁾, schimpen, of ten minsten lachen zullen, seggende: Dees wil tMagnificat corrigeren¹²⁾, ende den Nederlander anders doun schriven, danmen over¹³⁾ menih hondert jaren gedaen heeft: nohtans zo lainge ic anders geen redens hore kan opt schimpen noh ⁺lachen niet ahten, * alzo mij genouh verweren en verantwoorden de redens¹⁴⁾ door dit bouc gespreit, tot bewijs datmen behoort te schriven, alzo ic hier lere en gebruic, hou wel ic genouh versta wat opgeblazen verwaentheit, en stijnckende hovaerdij hem mout driven die lihtvaerdih d'ouders zeden verwerpen, vertreden, en bide simpele gemeente in verahtijnge breingen wil. Maer aengezien in dese mijne sake geen noot des welvarens der gemeenten, geen scheurijnge des enicheits, geen brekijnge des gemeen rusts gelegen is, zullen (hoop' ic) geen outheit noh vre beminders mijn voorneme konen qualic vaten¹⁵⁾, meest¹⁶⁾ als zij zullen mercken dat die zelve ouders haerlij Tale versmadende, en tvals gespel¹⁷⁾ voor geen schande, noh zielnoot houdende, geen zuverijnge, noh nettijnge¹⁸⁾ gelust en heeft t'anvaerden, even veel ahtende houmen schreef¹⁹⁾, als die menschen melkander verstonden. Ende alzo dese zuverijnge, niet en heeft konen

1) omdat.

2) De komma ontbreekt.

3) omdat.

4) lompheid, ongeordendheid.

5) Vgl. voor deze volgens De Heuiter Hollands-Vlaamse vorm p. 72.

6) tenminste.

7) Vgl. p. 9, noot 9.

+ 14

8) Vgl. hiervoor L.v.d. Branden, Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het Nederlands in de 16e eeuw, Gent 1956, en D, p. 49-53.

9) motieven.

10) verduidelijken.

11) Vgl. p. 5, noot 7.

12) Hij matigt zich aan correcties aan te brengen op het allerbeste wat je je maar kunt denken; vgl. F.L. Zwaan, Uit de geschiedenis van de Nederlandsche spraakkunst, Groningen - Batavia 1939, p. 278.

13) gedurende.

+ 15

14) motiveringen, bewijsvoeringen.

15) vatten.

16) vooral.

17) het op onjuiste manier spellen.

18) zuivering, fatsoenering.

19) zonder dat ze het van belang achtten hoe men schreef.

[p. 8]

⁺ge*daen warden dan vande Latinisten, is niet wonder tzelve niet bestaen¹⁾ te hebben die geen Latijn geleert hadden, welke Latinisten altoos ander ende meerder werc vinnende, d'oude quade zede in haer bezit gelaten hebben. My heeft hier tou geport, niet alleen tvals, maer mede tswaer schriven des gemeen mans, merkende hunlij dicmael, veel letteren geheel te misbruiken, of onnotelic te gebruiken, dounde mitsdien die meesters en leerkinders in tspellen arbeit zonder noot²⁾. wat mouiten heeft menih mens angedaen twoordeken uit: d'een schrivende, vuijt: d'ander wt, zom uut, daer nohtans buit, kluit, guit, ruit, muit, benemende die consonanten, b.k.³⁾ g.r.m. leerden datter uit bleef. Maer niet geleert, of ten minsten gemerct⁴⁾ hebbende op d'onderscheit vande consonanten en vocalen, ende meest wanneer j. ende u. van vocalen consonanten warden⁵⁾, is geen wonder dat zij geen onderscheit ⁺zagen tuschen uit, en vit, ic laet * staen dat zij eens zouden gedroomt hebben van lainge vocalen, Diphthongen, Triphthongen en verscheiden natuir der consonanten, daer twel en qualic schriven geheel in gelegen is. Desgelijx gebeurde hunlij in guil, kuil, buil, muil, niet ziende dat weh nemende, g, k, b, m, bliven most uil, niet vil. wat vals geschrift heeft geöorzaect⁶⁾, donkennisse⁷⁾ der letteren, c, k, ende x? wat ongeschict⁸⁾ schriven zietmen door onbemerctheit der letteren, g, s, z? wat belahliker mouiten heeft ingebraht d'onwetenheit van te scheiden korte en lainge vocalen, ende onder dees aldermeest die korte vocale, u, vande consonant, va, voorts die lainge vocale, uu, vande consonant wa⁹⁾, met die Diphthongen en Triphthongen uit verscheide korte vocalen spruitende? daer ghij van elx in dit bouxken op zijn plaetse meuht lezen. Indien dan wij die weetlustige gemeente in dees kleine zake ⁺(alzoot schijnt) gaerne wizer zouden maken dan * zij tot dezen dage is geweest, haer thonende dat in dusdanige kleine zaken duisternisse wandelende, zij niet te lihtvaerdih annemen zouden t'oordelen van Hemelsche en Aertsche bestierders dienste, ende dezen mijnen arbeit daeromme verdiene, beschimpt, begect en belaht te warden? ben te vreden: maer allene van den genen die dees zake te volle geleert, ende dit bouxken twe of drijmael met oordel uitgelezen hebbende, mij mijn gebrec met redens leren, en beter onderwizen mogen, tzelve anders wel hem wahtende te doun die de Griecse en Latijnse fonteine niet gesmaect hebbende, ende haer inden beginne des boux aende spellijnge stotende, dusdanige materien niet laing te voren overdaht hebben, willen zij anders¹⁰⁾ zelve niet begect, beschimpt en belaht warden, van te hebben oordel gegeven daer zij luttel in geüfent waren. Watter af is¹¹⁾ ic weet wel dat

+ 16

1) aangedurfd.

2) zonder dat dit nodig is.

3) Bedoeld zal zijn ‘kl.’.

4) gelet.

5) Vgl. p. 85.

+ 17

6) Tekst ‘geoörzaect’.

7) de onbekendheid met.

8) slordig, onregelmatig (wat de spelling betreft).

9) Vgl. p. 54-58.

+ 18

10) tenminste.

11) Hoe dan ook.

[p. 9]

⁺die onder die gemeente wil laten iet uitgaen, verscheiden zinnen en * natuirs oordelen getroost mout wezen, hem mitsdien te vreden houdende dat deuhtzamige naturen al ten besten weten te keren, dat uit gouder menijnge gedaen wert, voorts der neuswizen¹⁾ geschimp en geblaes²⁾ verahtende. Neemt dan dit klein bouxken goutwillige Lezer, en vernufte geesten in daincke, ende vint ghijt gout helpt dees zake vorderen: indien niet, blijft bij dat u gelieft, deinckende dat ghij altoos zo vele hier uit zult merken, om te weten wat op dees zake al te zeggen valt. Voorts goude geesten en stoent³⁾ niet te lihtelic op d'oude spellijnge, maer alleen op de⁴⁾ natuirlicke kraht der letteren⁵⁾, en datter op volht, u lij grontwerc opder⁶⁾ Grieken en Latinen blouiënde tijts jeuht bouwende, dwelc naerstih gedaen hebbende, wil gaerne geöordelt wezen en anders niet, van dwelke ic van nu af protestere⁷⁾, u liden dit tegenwoordih ⁺werc uit gouder herten touschrivende en eigenende⁸⁾, om mij van la*steraers en schentoingen⁹⁾ helpen beschermen, deinckende dat beter is iet te berispen dan verbeteren, voorts peizende dat wij al menschen zijn, die in als dat wij anvaerden¹⁰⁾ meer wils hebben dan mahts, en die blindelic verliefden op als dat van ons geboren wart. Dit dounde zult eerlic, deuhdelic en christelic doun, die u lieden en alle menschen in gezont leven zalihlicken wil behouden, mij uit die gront mijns hartsen aen u allen altoos gebiedende. Vaert wel.

+ 19

1) vitzuchtigen, criticasters.

2) blazen (als teken van minachting).

3) Vgl. p. 7, noot 5.

4) Tekst: ‘opde’.

5) M.a.w.: zorg ervoor dat klank en teken overeenstemmen; vgl. D, p. 83.

6) Tekst: ‘opder’.

7) verklaar.

+ 20

8) toeëigenend, in eigendom gevend.

9) lasteraars.

10) beginnen.