Een literaire rel met Menno ter Braak

29 november 1930: Ritter aan Zijlstra:

Zeer geachte Heer Zijlstra,

Ik stel het op prijs, U onmiddellijk te antwoorden op Uw brief van 28 November jl. - Het is mijn gewoonte, wanneer er in het boekenhalfuur besprekingen zullen worden gehouden voor den microfoon, mijn sprekers er op indachtig te maken, dat het accent bij dergelijke besprekingen niet op de critische maar op het inlichtend element moet worden gelegd. Ik had dat zonder twijfel ook gedaan tegenover den Heer Dr. Menno Ter Braak, indien Mevrouw van Wijhe-Smeding niet persoonlijk tusschenbeide was gekomen om te trachten, invloed uit te oefenen op de critiek. Ik neem gaarne aan, dat aan die tusschenkomst een onhandige manoeuvre en geen kwade bedoeling ten grondslag ligt - maar ik moest nu, om allen schijn te vermijden dat ik voor die beinvloeding bezweken zou zijn, aan het begin wel der vrije critiek zijn onbelemmerden loop geven.

Intusschen heb ik reeds geheel uit eigen beweging het: ‘audi et alteram partem’ toegepast, door voordat zelfs de Heer Ter Braak nog gesproken had, aan Mevrouw van Wijhe-Smeding een spreekbeurt over haar eigen werk toe te zeggen in het begin van het volgend jaar. U zult na deze inlichtingen het geval wellicht anders beoordeelen en het met mij eens zijn, dat ik in de gegeven omstandigheden geen anderen weg kon bewandelen. Ik doe nu al jaren dit litteraire werk voor de AVRO, zonder dat er ooit een klacht is vernomen. Indien zoowel auteurs als uitgevers zich onthouden van inmenging in mijn rubriek, zal niemand zich over een ontactvolle behandeling hebben te beklagen. U moet goed begrijpen: de afbrekende critiek van Dr. Menno Ter Braak was allerminst een straf voor Mevrouw van Wijhe's tusschenkomst maar na die tusschenkomst zou een brief mijnerzijds aan den Heer Ter Braak beteekend hebben of kunnen uitgelegd zijn als een wijken voor die tusschenkomst.

Om U te illustreeren, hoe ik moet vechten voor mijn autonomie tegen misvattingen vooral van de dames-auteurs, kan ik U het volgende staaltje mededeelen. Dezer dagen droeg ik aan een onzer dames-auteurs, die bij mij was aanbevolen, de bespreking van een boek op. Zij had geen lust in dat boek en vroeg, geheel buiten mij om aan een andere dames-auteur het te bespreken,

[p. 27]

waarop die tweede auteur, als ware het een voldongen feit mij over die (door mij ongewenschte) lezing schreef.

Zoo zijn er duizend pogingen tot beinvloeding dagelijks bij mij aan den gang. Ik ben het aan mijne verantwoordelijkheid, zoowel jegens de AVRO als jegens het Nederlandsche volk verplicht, daartegenover een Romeinsch standpunt in te nemen. Dat ik op de bres sta voor de onpartijdigheid en integriteit van de radio-boekbespreking komt mij voor een dienen te zijn van de belangen der uitgevers.

Nu ik toch bezig ben aan U te schrijven, moet ik U ook nog bericht geven over den kleinen roman HELOISE, waaraan ik nog steeds voor U bezig ben. Tengevolge van behandeling der Utrechtsche Gemeente-Begrooting, waarbij ik als journalist aanwezig moest zijn, is de voltooiing eenigszins vertraagd, maar ik hoop U het manuscript toch in de eerste maanden van het volgende jaar te kunnen toezenden. [Het boek is nooit verschenen].

Met hoogachting en vriendelijken groet,

P.H. Ritter Jr.

Op diezelfde 29 november 1930 bespreekt Ritter het boek De Domineesvrouw van Blankenheim in het Utrechts Dagblad.

Er is om het werk van Alie Smeding altijd veel gerucht geweest. Haar vroegere roman De Zondaar is, door zijn realistische bladzijden, voorwerp geworden van heftige polemieken, en nu deze schrijfster opeens schijnt omgeslagen in het andere uiterste, en een boek geeft op welks laatste bladzijde vermeld staat: ‘Geschreven onder de bescherming Gods, in het groene, vlakke land van de Hollandse polder, tussen lieden die van goeden wille zijn’; nu krijgt zij opeens de wind voorin, niet van de vromen en van de deugdzamen, maar van de critici, die schijnheiligheid speuren onder elke uiting van religieuze lyriek.

Dr. Menno ter Braak heeft in zijn interessante boekbespreking van zondag laatstleden, door de radio een vernietigende kritiek doen horen. Hij diskwalificeerde Alie Smeding's nieuwe roman als een staal van ‘provinciale retoriek’, hij zag in dit boek een uiting van het gemoed dat zich, uit angst voor het leven begraaft in een provinciale sfeer, zich afsluit van de bewegingen van zijn tijd, en doodgewone figuren omringt met een schijn van heiligheid. En deze uitnemende criticus, door wiens geest wij aan de geest van Busken Huet worden herinnerd, zei verder, dat hij tegenover de bekering tot God, waarvan ons in dit boek gewaagd wordt, nogal sceptisch stond, omdat ‘het donker verleden’, waarvan telkens sprake is, immer wordt weggedoezeld, en men de wedergeboorte van deze ziel dus feitelijk niet meebeleeft.

[p. 28]

Het is moeilijk voor een argeloos lezer, als hoedanig wij van Alie Smedings nieuwe boek hebben kennisgenomen, om door te zeilen tussen de eenzijdigheden van lyriek en kritiek. Want hij mag zich, wanneer hij wil geraken tot een zelfstandige waardering, noch laten leiden door de ingenomenheid waarmee de schrijfster zelf haar boek de wereld inzendt, noch door de laaiende haat, waarmee de criticus het wil verbranden.

De bedoeling van Menno ter Braak was duidelijk. Hij heeft een ‘bedenkelijk cultuurverschijnsel’ ten aanhore van heel het Nederlandse volk willen vonnissen, hij acht de stichtelijkheid en dierbaarheid, waarvan mevrouw Van Wijhe-Smeding getuigenis aflegt, een bederf voor onze beschaving. Zijn gevecht gaat tegen het opdienen van een vrucht van povere zelfinbeelding in een glanzende verpakking, tegen het laten omschijnen van onbelangrijke zielsaffecten door ‘stralende horizonten’, die wel wat al te vaak compareren in Ali Smeding's boek.

Maar het zou wel eens kunnen zijn dat zulk een boek, dat door de auteur met veel gebaar, met opdrachten ‘aan mijn vrienden en aan mijn vijanden’ de wereld in is gezonden, een gebaar dat automatisch de reactie van woede opwekt bij de criticus, die de literatuur van alle onwaarachtigheid wil zuiveren, - het zou wel eens kunnen zijn dat zulk een boek kranige hoedanigheden bevat, buiten de bedoeling van de schrijfster om, hoedanigheden, die ook met het probleem, door dr. Menno ter Braak gesteld, niets te maken hebben.

Het is met Alie Smeding een eigenaardig geval. Telkens moet men haar geschriften verdedigen, nu eens omdat zij van zonde beticht wordt, dan weer omdat zij zichzelf beticht van de deugd.

Waarom zijn wij indertijd voor De Zondaar in de bres gesprongen? Geenszins omdat wij het indecente zulk een aanbevelingswaardig element achtten in de literatuur. Maar omdat, terwijl het boek ingevolge zijn indecentie omstreden werd, geheel over het hoofd werd gezien, dat die decentiegeschiedenis een geheel bijkomstige kwestie was, en het boek eenvoudig waardering verdiende wij het een knappe uitbeelding was van een tragisch levensgeval. De ‘zonde’ - zo noemt men immers, met miskenning van de grondbeginselen der ethiek, die een wetenschap is van gezindheden en niet van natuurfeiten, het bedrijven van erotische daden - de zonde was de door alle bedenkelijke gezichten met heimelijke gretigheid bekeken buitenkant van deze ‘zondaar’. De binnenkant was zijn levensverarming door de verkeerde opzet van zijn huwelijk. En thans nu bij deze schrijfster zondigheid omslaat in dierbare heiligheid (komen beide uit verschillende bron?) nu zeggen de lezers die zich ‘ethisch’ noemen: ‘Godlof, wat is zij braaf geworden’, en de critici schreeuwen: ‘hier, schijnheilig serpent, wij brengen u naar de brandstapel!’

[p. 29]

Nu moet men toegeven, dat mevrouw Van Wijhe-Smeding daar zelf wel een beetje de oorzaak van is. Literaire zelfkennis is een moeilijke kunst, en men is dikwijls zo weinig in staat om het karakter van eigen scheppend talent in alle objectiviteit voor zich te zien. Is het werk eenmaal geschreven, en de schrijver ‘gevierd auteur’ geworden, met een omkranst portret voor de winkelramen op de dag van het boek, dan is hij zich gaan bevinden tussen de menigte zijner lezers, en wordt hij, evenals zij, in de appreciatie van eigen, vreemd geworden werk, door zijn instincten bewogen. En dat proces heeft zich bij mevrouw Van Wijhe-Smeding al voltooid, nog voor het boek voor de glazen lag. Anders waren de theatrale opdrachten achterwege gebleven. Mevrouw Van Wijhe-Smeding voelt zich door dit boek heilig, gelijk zij zich zondig voelde na De Zondaar. Maar zij is evenmin heilig als zondig. Wij blazen al die ‘ethische’ kramerijen van de tafel, en constateren eenvoudig en nuchter: deze schrijfster is en blijft het kranigste, knapste plastische talent, dat wij in onze literatuur bezitten.

Het ‘geval’ van De Domineesvrouw van Blankenheim kan ons eigenlijk helemaal niets schelen. Dat er een jonge vrouw, met een blijkbaar donker verleden, kennis maakte met een dominee en zijn tweede echtgenote wordt, dat er een dwepende liefde voor die gezalfde des Heren in haar ontspruit, dat later een wufte notarisvrouw daartussen komt, en toch de dwepende liefde na een hevige innerlijke crisis wordt teruggevonden, dat is, en daar heeft Menno ter Braak gelijk in, volstrekt niet hetgeen wij belangwekkend vinden aan dit boek. Maar dat ieder moment van het boek als een nooit uit te wissen beeld staat in onze herinnering, dat iedere volzin een geniale vondst is, dat maakt ons, als letterkundige ambachtslieden gelukkig, en daarvoor nemen wij het suikeren gebouw der psychologische verwikkeling op de koop toe. Wij zullen het verorberen in de komende Sint-Nicolaasdagen, maar wij blijven vervuld van de hoop, dat Alie Smeding terug moge keren tot een objectiviteit die andere geschriften van haar kenmerkt, en ons dan - liefst zonder opdrachten aan vijanden die zij onder de lieden die zich weten vrij te houden van conventionele oordelen en vooroordelen niet bezit - nog menige vrucht zal mogen schenken van haar, inderdaad ongemene beschrijvingskunst.