Nederlandsche historie

[p. 1]

Nederlandsche historie door Augustyn van Hermelghem. [Tweede deel]

[1587]

Op den 10^sten van november 1587, zoo was 't S^te Maertensavond, en het Gemeene heeft eenen schamelen S^te Maertensavond gehouden met het groot overlast dat dagelijks het Gemeen, ja de geheele stede moeste lyden met de xiij vendelen Spanjaerden, die in garnisoene lagen binder stede, en hadder geweest sidert S^te Michielsavondt, ende zoo geestelyke ende zoo weirelyke en zouden niet gemeent hebben dat het mogelijk zoude geweest zijn zoo lange binder stede te houden; maer men mag het wel seggen dat niemand en weet wat hy lyden mach dan als men in het lyden is. Men sprak dagelijks van 't vertrecken, maer daer en kwam noch en volgde anders niet; hier mede is S^te Maertensavondt en S^te Maertensdag gepasseert, en daer by den xij^sten, xiij^sten, en xiiij^sten november.

[p. 2]

Opden 14 van november, op dezen tijdt zoo scheen dat corts eenige veranderinge komen zou en de Spanjaerden vertrecken, want op dezen zaterdag zoo warender wel 30 ofte 40 peerden van soldaten ter maert om te verkoopen, want zy hadden groote menigte van peerden onder de xiij vendelen, wel 400 ofte by; van gelyke zeyde men dat tot Sluys gearriveert waren wel 9 ofte 10 groote oorlochschepen, ende alle wel gemonteert en toegerust ten oorloge, zoo was 't gevoelen datter eenige troost komen mochte.

Op den 20^sten november, zoo was de paye van de Spanjaerden, die wel xij dagen binder stede geweest hadde, ten huyse van den prelaet van Vormeseele, wechgevoert uytter stede met convoy.

Op den 4^den december, zoo clopte de clocke zeere op de kerke, toogende met de banniere datter peerde-volk was ontrent de stede, en 't was een cornette, die zeer groot was; zy hadden lange gelegen bin Venloo, en hadden hun briefven om op de Cassellerie van Ypre te komen liggen. Het meeste deel was binnen der stede gelaten om hun harnasch en andere zaken te vermaken; zy trocken met ofte wat voor den avond uytter stede van Ypre; voort alleomme begonste ontrent Ypre veel volk op meest alle plaetsen te komen, waer duere den landtsman groote travaillie hadde.

Op den 5^den van december, zaterdag, de Boterpoorte open wezende, zoo heeft de Spansche wachte aen alle manspersoonen gevraecht van waer zy waren, en alle die zeiden dat zy waren van Reninghelst werden gevangen genomen in de Cortegarde wel tot 10 ofte 12 toc, en men zeide hun aen,

[p. 3]

dat zy vier Spansche soldaten in hun dorp hadden wederstaen, en men maekte hunne vangenisse in 't Scaek, aldaer den provost gelogiert was, met eene wachte by hun, ende naer de waerheyd zy en hadden 't niet gedaen, maer den Gouverneur, capiteyn Ytorpita, maekte groot calaenge tot hunlieder laste, en niemand en mochte hunlieden spreken. Op dezen zaterdag zoo hadde het schoonder maertdag geweest.

Op den 6^den van december, zondag zijnde, zoo is dat Ferdinand Boudens met Gillis Godsmil, Jan Goederzone en eenen jonckman, wonende met den voornoemden Boudens, gekomen zijnde naer Waesten van de afferen van den voorseiden Boudens, en om dat 't landt van Vlanderen zoo vele garnisoenen daer binnen was, zoo begeerde om wel te betalen den voornoemden Ferdinand convoey, 't welke Bollangier, zijn facteur, hem dede hebben tot xij arbeiders wel gemonteert metten voornoemden Boudens en zijn gezelschap, hun convoyerende tot bynaest half-wege Waestene en Ypre, waer zy van elkander scheeden; naer dien is den voornoemden Boudens met zijn gezelschap gevallen in handen van die van Vlessinge, zoo men niet anders en wiste als convoey van den voornoemden Boudens geschien was, hebben gevonden Jaques Bijssen, messagier van der stede, zeggende jegens hem: "Daer is goet gezelschap vooren!" Hy Rijssen, zeere loopende, is van gelyke gevallen in de zelve handen van die van Oostende, en waren maer sterck xiij ofte xiiij soldaten. Onder hun wasser een soldaet en ghyge, daer eens tot Ypre alles in gereedschap was, om hem gevangen zijnde te gaen hangen, naer de reducie van Ypre, ende als men om hem gink, om hem te gaen doen sterfven, was hy des nachts uytgebroken; zoo mach men wel seggen: zy komen van verre om geburen te verwerren. Om dit vangen was t'Ypre groote droufheid, maer de Spanjaerden en beroerden hun niet zeere,

[p. 4]

want zy en hadden geen groote affectie totte borgerie, want als hadden zy gezien een poorter vangen, spannen ofte verongelukken, zy en hadden dien niet geassisteert, maer ter contrarie gelaten in alle benauwtheyd ofte noch meer benauwtheyd aengedaen. Op den viij van december zoo wasser zeer vele Italianen tot Waesten gekomen op Onzen Vrouwendag, wel 40 vendels, en alle omme was het vol soldaten; Godt doe 't wel gaen!

Op dezen voorgaenden zondag, den 6 december, zoo preekte den Bisschop naer costume, alzoo hy alle sondagen dede, ende hy hadde ontfangen zekere briefven van zyne Altese, wezende tot Brugge, die welke begeerde met zekere briefven het inhoudt van deze dat den Bisschop het vertooch eerst aen mijnheeren, voocht ende schepenen met hun gekomiteert hadde 't zelve voor 't gemeene in den stoel zijnde, te wetene midts dat zyne Altese, zoo hy in zijn sermoen zeide, diens name by eenen jegelijken wel bekent was, als men hem zoo noempde den hertog van Parma, begeird hadde aen alle menschen het gemeene gebedt ten opziene dat hy vooren hadde een ende te maken van dezen tegenwoordigen oorloge, daer wy als noch op dezen tijdt in steken, zoo men wel in 't landt van Vlanderen zach datter wat op handen was, dat treffen zoude, aen de menigte van gendarmerie, die alle omme was, en want zyne Altese wel voorzekert was dat alle victorie moeste komen en verbeden zijn van Godt almachtig, zoo hy niet alleene steunde op de menigte van zijn volk, maer meest op 't gebedt van de goede devote menschen, zoo was't dat hy begeirde al zoo lange als noch den oorloge geduren zoude, alle sondagen overal de Zeventhien Landen zouden altijdts den eersten zondag van de maend gedregen zijn Processie Generael met alle devotie biddende voor zyne Altese en andere capiteynen en heeren, die met hem hun lijf voor

[p. 5]

Godt en de koninglyke Majesteit aventuren; van gelyke voor alle het crijschvolk, die welke nochtans..........van leven en waren, alzoo men in........elken wel proufde daer zy......van gelyke dat voor dezen..........voren gaen eenen vastendag en......zoude wezen 's vrydags voor den........van gelyke om een iegelijk te.........om devotelijk dit te continuerene uyt zijn bisschoppelyke macht verleende hy.....crygelijk die vasten zouden en mette processie devotelijk gaen xl dagen aflaet, en zoo wie hem in state van gratie zoude stellen op de zondagen noch ‧xl‧ dagen. Noch begeerde zijn Altese dat men alle zondagen en mesdagen zoude dragen, elk in zyne prochie, processie zingende de litanie en andere gebeden, en in de groote cathedrale kerke alle dagen de zelve litanie zingen zoude, om Godt continuerelijk te bidden zonder ophouden, want wel noot was ziende de groote ende wonderlyke preparatie voor oogen. Godt doe 't wel gaen!.

Op den vi van december, zoo overleedt den prelaet van Loo, wilent pastuer van S^te Maertens, en hadde lange tijdt heere ende prelaet gezijn, en op den ix van de zelve maend zoo was hy met schoone processie en met xij torsen met den bisschop en alle de prelaten van der stede met eene schoone musicale misse in de voorkerke te S^te Maertens....doen en daer naer begraven aen de zuyt..........in den binnenchoor vast aen het stapeel.......op de marge; dit was zijn wapen: eenen dolfijn wit in een root veld.

Op dezen tijdt zoo was zyne Altesse vertrocken van Brugge naer 't Sas, en alle omme daer't noodt was ter oorzake van de groote preparatie, en van gelyke zoo warender aengeko-

[p. 6]

men tot Waestene wel vichtig vendelen Spanjarden, zoo dat 't land alzoo vol volk was, als't oyt en was; het was maer gekomen sidert oust uyt Spanje, en was een miserabel volk van armoede, van roemenesoen als van ellendigheyd, zoo dat het volk van alle dorpen alomme zeere vluchtede, zoo dat men niet anders en verwachtte dan de ruwiene van West-Vlanderen; aldus stond het noch den winter niet wel te gane.

Op den 12 van december, zaterdag, vertrokken 's nuchtens uyt Ypre ontrent 100 soldaten, men zeide naer Brugge, en dat om de paeye, de welke aldaer gearriveert was; zoo van gelyke aldaer Ferdinand Boudens en Jacques Rijssen, Gilles Godschalck, een schippere van Stegers en Jan Goederhove, arbeider, was gekomen om het rentsoen. Boudens was t'Oostende en alle de andere gesteld op 1000 guldens, Gilles Godschalck op 200, Rijssen op 100, den schipper op 100, 't welke voor hem was eene crancke aventure. Op dezen zaterdag zoo bleef 't coorn in state.

Op den 12^sten december, zaterdag, zoo wasser by de Heeren van der Wet, by laste van den hove uytgeroepen en gepubliceert een placaet van het brauwen, dat men geen hooger bier van pryse en mochte brouwen dan van viij ℔ iiij ℔ en van iiij schellingen op groote boete en pene, voort zoo wasser geroepen 's anderdags processie generael dat alle ambachten, neringen en ander, naer oude en lovelyke costume zouden hun gereedt maken om de processie te versieren met hun persoon en toorsen.

Op den 13^sten van december, zondag, zoo dede den bisschop een weerdig sermoen, tooghende dat de occasie van den tegenwoordigen oorloge zeer wel gefondeert was met recht

[p. 7]

en reden, met schoone schrifturen en exemplen, en daer naer zoo drouch men processie en den bisschop drouch het heylig weerdig Sacrament omme, en daer was groote menigte van gemeene mede, en ook vele Spanjaerden; daer dede hy eene sollemnele messe, en elk badt Godt.

Op dezen zaterdag, 's nuchtens, zoo trocken wel 100 Spanjaerden naer Brugge, men zeide om de spaensche paeye, en als zy wech waren zoo koste men zeer kwalijk huys houden mette reste die t'Ypre gebleven was, want elk wilde leven aen zijn patroon, zoo dat menig mensch grooten roey hadde, want zy zeiden: Men is om den paeye, 't is maer om drie ofte vier dagen. Maer wie leende, hy en creech't niet weder. Op dezen tijd zoo was het apointement gemaekt van die van Reninghelst van de gevangene, die over acht dagen, zoo gy hier voren vinden zult, gevangen waren, t'onreehte zittende in het huys van den geweldigen provost, en die van Reninghelst moesten geven wel 1000 guldens en noch hadden de Spanjaerden op de prochie schade gedaen wel van 300 ponden grooten; zulk recht dat ginker omme onder hun, maer het zoude mogen gebeuren dat mijnheere van Vaulx wel zyne clachte doen zoude aen zijn Altese, en dat eenigen dit geweld en forse den hals zoude mogen kosten, want hy hadde groot gehoor by zijn Altese.

De Spanjaerden deden dagelijks op den naestgezetenen, die woonden ontrent de sterckte door hunne mosaten groot overlast doen; zoo is het gebeurt dat den pachter op t'Noordhof, 't goed van den bisschop, zy geen zaken respecterende, zijn de mosaten gegaen met groote zacken en hebben gehaelt colen en rapen; zoo dit zelve den pachter verdrietede zoo heeft hy ontrent dezen tijdt 't zelve aen drie ofte vier

[p. 8]

mosaten wederstaen: niet te vrede zijnde dagelijks zijn goet zoo verliezende heeft eenen mosate geslegen; zoo zijn daer naer toe zeere vele Spanjaerden getrocken, en hebben alles genomen ofte in stukken gesmeten dat binnen den huyse was. Den pachter en zijn wijf hebben de vlucht genomen en zijn ontrocht; maer zy namen twee van hunne kinderen ende sloegen die zeere, en brochten die mede naer de stede gevangen. Aldusdanige exeessen gingen er omme dat clagelijk was dat men zulk was ziende onder Christene menschen; men zeide datter noch ontrent Audenaerde waren wel 14000 crijschvolk komende af.

Op den 16 december, woensdag en quatertemper, zoo voor den avond kwam den paeye van de xiij vendelen Spanjaerden van Brugge af, met ontrent xx peerden en 100 voetknegten, en men zeide dat zy zouden ontfangen vier paeyen ij‧iij dobbele pistoletten, en ij andere in laken, 't welke men verwachte volgende bin eenen dag ofte twee; aldus watter naer volgen zoude dat en was niemand bekendt, maer door dien datter zoo vele groote menigte van volke af kwam, zoo was te verhopen troost.

Op den 18^sten van december, 's vrydags in de kwatertemper, zoo zeide men datter passeren zoude wel 20 ofte 25 vendels Spanjaerden, en ontrent den 10 uren zoo begonsten zy te passeren by drie ofte vier t'samen; maer ontrent den xij uren zoo passeerden zij dweers door de stede, komende de Meesepoorte in en ter Boesinckpoorte uyt, iiij vendels wel gemonteert en fray volk, ende ontrent den avond, rond drie uren, zoo passeerden al te samen xv vendels ende die eerste gingen logieren te Elverdinge ende de xv vendels kwamen wederom in ter Meesepoorte, en zoo over de maert langs de

[p. 9]

Boterstrate naer Vlamertinge, en het waren de grootste vendels die noyt en waren gezien van Spanjaerden binder stede, en daer was zoo veel carroy achter, dat't ongelovelijk was, en daer waren mette peerden en de wagens en mette mosaten wel 500 peerden en meer, maer daer bleefver vele met hunne kennisse, met andere Spanjaerden, binder stede, en dit was oudt garnisoen; 't was het garnisoen dat kwam uyt Herentals, ende het crijschvolk Spanjaerden, die te Waesten lagen, die bleven noch aldaer, men zeide dat zy trocken naer Hondtschote. Daer waren schipwerckers, die kwamen van Antwerpen, en zeiden datter 20 groote schepen al claer waren ende gereedt, en zijn Altese was tot Antwerpen en het crijschvolk kwam altijdts aen van langst te nadere het Westkwartier, en noch zeide men voor zekere datter geen garnisoen en zoude blyven in het landt dan Duytsche, en d'ander al te schepe.

Op den 20^sten van december, zondag zijnde, zoo wasser 's nuchtens een gebodt gedaen dat elke van de voerlieden, belast zijnde om te ryden met hunne peerden ende wagens naer Waestene om 't laken, daer mede de Spanjaerden zouden betaelt wezen, te halene, hun van stonden aen vinden zouden voor de Halle op groote boete; aldus elk voerman maekte hem gereet om de boeten en amenden met de slagen van de Spanjaerden te schuwen, en metten avondt zoo kwamen de voerlieden mette packen en met convoy. Op dezen dag zoo vertrocken de 15 vendels van Vlamertinge ende 4 van Elverdinge, alle Spanjaerden, maer tot Langemaerk zoo kwam'er op dezen tijdt, zaterdag en den zondag, en bleefven daer stille liggen 10 ofte 12 vendelen andere Spanjaerden, en men verwachte noch wel 100 vendelen, ende dat alle in het Westkwartier; het stond geheel bystier te zyne en overal arm.

[p. 10]

Op den 23^sten van december, zoo warender uyt Sluys gekomen wel xij vendelen Spanjaerden en nieuw volk daer binnen Sluys gesteken, en deze xij vendelen waren op dezen dag gelogeert tot Boesinge, en passeerden langs de stede van buyten en trocken naer Waestene; alzoo was't land van Vlanderen deirelyk afgeloopen aremlijk, en daer en was geene hope om eenige verlossinge te hebbene voor den uytkomen; pacientie!

Van gelyke zoo wasser tot Leyden in Hollandt groote muterie geweest, de eene wilden Ingelsche hebben, maer stond de overheyd jegen. Daer warender die hadden conventie gemaekt met eenige capiteynen Ingelsche; maer en gerochter niet aen, zoo datter waren gevangen eenige capiteynen tot drie, en eenen drapier, geweest hebbende tot Ypre, en die drie waren op de maert tot Leyden onthalst, maer den drapier van Ypre opgehouden; zoo stond het in Hollandt en in Zeelandt, en gink niet veel anders.

Op den Kersdag 's nachts, zoo dede men de matten en kersmisse in alle prochien binder stede naer de oude costume ter middernacht, en niet jegenstaende de menigte van de Spanjaerden binder stede vouchde eeniegelyk hem ter kerke, maer niet vele Spanjaerden en zachmer; want zoo vele affectie en drougen zy tot Godt ofte zyne heyligen dienst niet; maer de sommige myffelden en speelden den geheelen nacht tot ontstichtinge van goede devote menschen. Godt wilse bekeeren!

Op St.-Jansdag, zondag zijnde, zoo hebben zy wederomme eene generale monsteringe gehouden binder stede van de xiij vendelen, en begonsten 's nuchtens vrouch de trommelen

[p. 11]

te slane metten dage, en hebben geen poorten open gedaen voor datter eenige gemonstert waren, en vergaerden alle in de kerke van St.-Jacop, en men mocht er geen dienst doen bin die dagen, en den gouverneur dede by den capiteyn de compagnien de zuyt- en de noortkerk-deuren vernagelen by eenen smidt met groot yser, om dat de Spaensche soldaten geen ribauderie en zouden doen van twee rysen te passeren, ende de monstering-heeren waren zeer stranck ende de monstringe geduerde van 's nuchtens ten viij uren tot 's nachts ten twee uren, en 's anderdags den Onozelen Kinderdag zijnde, den xxviij van december, zoo en waren geene poorten open gedaen, want daer monsterden tot Poperingen 19 vendelen Spanjaerden en om dat de Spanjaerden hadden zulk eenen treck om hun altijdts te avenceren om den koning te stelene zijn paeye, zoo en was de poorte ter die oorzake niet opengedaen, ende elk verhoopte datter eenige veranderinge duere komen zoude; de zelve Spanjaerden, die tot Poperinge hadden gemonstert, kwamen t'samen tot Vlamertinge; zoo datter wel aen de 19 vendelen waren, iij Duytsche monden met de achterloopers, zoo zeide men, dat zy 's anderdags zouden passeren door de stede naer hun lieden kwartier.

Op dezen tijdt zoo sprack men overal van de preparatie, die gemaekt was tot groote uytnemelyke koste van zyne Maj^t zoo tot Duynkerke, zoo tot Antwerpen, ende men zeide dat men zoude corts gaen verkoopen alle de amonizie van de zelve schepen, eensdeels om dat 't bisschuyt niet wel gebacken en was, eensdeels om andere zaken, want het gink zeer onder den man datter eenige intelligence en eenige zaken hadden geweest met Dh^r Aldegonde en Threlong, den admirael van Holland en Schotlant, met den grave van Hollack, dewelke waren de dry principaelste hoofden van de Geusen, en dat

[p. 12]

er eenig bestant was met zijn Altese, den hertog van Parme, want de zake ontdeckt zijnde, zeide men dat zy in Holland ofte Zeeland gevangen zijn geweest by de staten van Holland, ende de Ingelsche, en noch meer dat zy alle dry onthalst waren, dat ter die oorzake den crijch als noch niet voorganck en zoude hebben ter zee. Deze voornoemde zake noch niet geheel zeker zijnde en hebbe nochtans dit gevoelen van alle man niet willen laten te schryven.

Op den 29^sten december, zoo bleven op Vlamertinge en Elverdinge wel 19 vendelen Spanjaerden, zoo dat de arme landtslieden zulken noot leden als zy oyt hadden geleden, want in elk huys ofte goet mochter wezen 30 ofte 40 soldaten; zulke overlastinge en was daer te voren niet vele gehoort; Godt betert!

Op den 30 december, zoo was datter passeerden 19 vendelen Spanjaerden 7 dycke, ende 't was eenen grooten noot, ja zulk eenen hoop nooit te voren gepasseert en was door de stede t'samen; maer de arme landtslieden moesten het al besuren, want men zeide dat zy tot Waestene zouden den nacht passeren, wel tot grooten en swaren overlast van den schamelen landtsman; want elk binnen Vlanderen nooit verlast geweest hadde als nu in dezen tijdt; pacientie!

Op den Nieuwavondt, den lasten van december, 's nuchtens ontrent den negen uren, zoo het teken uytstekende, zoo wast 't ter Boesinckpoorte, en daer passeerden corts daer naer vier vendelen Spanjaerden, die hadden gelogiert tot Boesinge, en 't was het garnisoen van 't Sas; zy trocken deur de stede naer Waestene, en 's daegs te voren zoo warender gekomen door Ypre 19 vendelen en 22 die daer lagen en 14 die kwamen van Wervieke af, en deze vier maken t'samen

[p. 13]

59 vendelen en alle Spanjaerden, en binnen Waestene en daer ontrent en was niemand t'huys; want elk was wechgelopen, abandonerende alles dat zy hadden; zoo was den roep overal dat zy zouden trecken naer Arthoys, maer de waerheyd zal noch bekend wezen, want het accoord, dat die van Camerycke hadden van te vooren gemaekt, exspireerde den lasten december. Godt doe't wel gaen!