Verzorgd Nederlands

[p. 149]

26. Gecompliceerde zinsbouw

Eenvoud en waarachtigheid zijn de voornaamste kenmerken van een goed stuk proza. Naar inhoud en vorm kan een geschrift daarmee in strijd zijn: door quasi-mysterieuze of schijnbaar-geleerde gedachten en door gezochte woordkeus of gewrongen zinsbouw.

Een zin kan kwantitatief of kwalitatief gecompliceerd zijn. Zodra de verstaanbaarheid in gevaar komt, is de grens van het toelaatbare overschreden.

In wetenschappelijk of ambtelijk taalgebruik kan er reden zijn voor een complexe formule²⁵⁷; de praktijk laat echter talloze excessen zien, niet alleen in officiële stukken maar ook in de particuliere produkten van ambtelijke geesten²⁵⁸. Ze streven naar concentratie van veel gedachten in één zin, waardoor ‘opeenstapeling van toe- en tussenvoegsels, verwijzingen, voorbehouden en uitzonderingen’²⁵⁹ en opeenhoping van bijzinnen en voorzetselsconstructies onvermijdelijk wordt.

voorbeelden. Minister Van Rooy: ‘Ter beantwoording van de vraag van enkele leden, welk standpunt de ondergetekende inneemt ten aanzien van de met het oog op de stijging van de kosten van levensonderhoud naar hun mening zo noodzakelijke verhoging van de uitkeringen krachtens de Algemene Ouderdomswet en van die op grond van de andere sociale voorzieningen, moge allereerst verwezen worden naar hetgeen hierboven aan het adres van vele leden werd opgemerkt²⁶⁰.’ Minister Korthals: ‘Daarenboven zal het mogelijk zijn gedeelten van de op het hoofdstuk Onvoorziene Uitgaven gereserveerde fondsen naar het onderwerpelijke begrotingshoofdstuk over te brengen, indien aan de hand van adviezen van een daartoe door ondergetekende's ambtgenoot van Economische Zaken in het leven geroepen interdepartementale commissie zal worden besloten de uitvoering van bepaalde voor de verbetering van de infrastructuur van de probleemgebieden van belang zijnde waterstaatswerken te vervroegen c.q. verder te versnellen’²⁶⁰.

Een ingezonden stuk van een jurist²⁶¹:

‘De Hoge Raad motiveerde zijn beslissing met de overweging dat deze versterkte natuurlijke verbintenis - (de Raad van Beroep, dit is de rechter die in eerste aanleg over fiscale geschillen beslist, had aangenomen dat er voor het lid van de gereformeerde kerk een natuurlijke verbintenis bestond om naar vermogen bij te dragen in de bestrijding van de kosten van de eredienst van dat kerkgenootschap en dat deze

257 Zie G.A. van Poelje, Persoonlijke onpersoonlijkheid, opmerkingen over het ambtelijk taalgebruik, Alphen a.d. Rijn 1960, pag. 9: ‘(Voorbeelden) bewijzen, dat in onze gecompliceerde samenleving, waarbij aan het ontduiken of verkeerd toepassen van wettelijke voorschriften dikwijls veel vernuft besteed wordt, de eis van eenvoudige, voor ieder zonder deskundige kennis of toelichting onmiddellijk verstaanbare wetgeving, onhoudbaar en onredelijk is.’

258 Van Poelje bespreekt de activiteit van een studiecommissie voor de wetgevingstechniek, die 79 richtlijnen heeft opgesteld, waarvan er zes betrekking hebben op de stijl. Maar hij moet erkennen, dat de invloed daarvan minimaal is geweest (pag. 10). Kritiek op de ambtenarentaal: Onze Taal 30 (1961) pag. 8 e.v., pag. 24.
Kritiek op de stijl van zakenbrieven in een artikel van J.A. Kolkhuis Tanke, Onze Taal 34 (1965) pag. 43. Kritiek op de taal van de grondwet in een artikel van F.C. Dominicus, Onze Taal 33 (1964), pag. 45.

259 Van Poelje pag. 11 (richtlijn 30 voor de wetgevingstechniek).

260 Geciteerd in De Tijd, 2 juli 1960 (Ton Elias, Proza uit Haagse stukken).

260 Geciteerd in De Tijd, 2 juli 1960 (Ton Elias, Proza uit Haagse stukken).

261 De Tijd, 29 dec. 1955.

[p. 150]

natuurlijke verbintenis was omgezet in een rechtens afdwingbare) - dat deze verstrekte natuurlijke verbintenis tot betaling van jaarlijkse bijdragen niet haar oorzaak vindt in een bedongen tegenprestatie waarvoor de aanvaarde verplichting tot jaarlijkse bijdragen de tegenwaarde vormt, in welk geval de jaarlijkse bijdrage wel aftrekbaar zou zijn - doch voortvloeit uit de lidmaatschapsverhouding waaruit zij vóór de omzetting in een rechtens afdwingbare verbintenis als natuurlijke verbintenis was ontstaan, en wel zo, dat de jaarlijks terugkerende bijdrage-verplichting na de omzetting deel uitmaakt van de uit de rechtsverhouding tussen lid en kerkgemeenschap over en weer voortvloeiende rechten en verplichtingen, die geacht kunnen worden bij voortduring tegenover elkaar te staan.’

N. B. De voornaamste kenmerken van de onpersoonlijke, geconcentreerde kanselarijstijl:

a.	woordkeuze^262: archaïsmen als hetgeen, wier, hetwelk, moge (zie nr. 10, Boekenwoorden), plechtige woorden als waar (nr. 8. 1.), uiteraard, onderhavig, bastaardwoorden als trend, germanistische woorden als middels (nr. 13. 2. 3. 2. 3.), gesubstantiveerde werkwoorden of substantieven op -ing (nr. 13. 2. 3. 3. 6.)^263;
b.	zinsbouw: de constructie dat is te maken (nr. 13. 2. 3. 3. 1.), breedsprakigheid (nr. 15), het gebruik van de 3e persoon (ondergetekende), de lijdende vorm (nr. 22), de beknopte bijzin (nr. 18), de tangconstructie (nr. 21), de tussenzin^264.

Over de leesbaarheid van proza zijn de laatste jaren veel onderzoekingen verricht. Men heeft zelfs een min of meer objectieve leesbaarheidsformule opgesteld, die is opgebouwd uit kwantitatieve elementen (bv. gemiddelde woordlengte, gemiddelde zinslengte). Daarnaast heeft men geprobeerd, factoren als abstractieniveau, belangstelling, relatieve frequentie van woorden onder termen en cijfers te vangen.

Wie de leesbaarheid en verstaanbaarheid van zijn geschriften wil verhogen, doet er goed aan zich in deze lectuur te verdiepen²⁶⁵.

262 Zie G.J. Uitman, Woordvorming in ambtelijke taal, Lev. Talen 1958, pag. 340 e.v.

263 Onze Taal 32 (1963) pag. 37 e.v.: De ingdood.

264 Over de soorten tussenzinnen, zie F.L. Zwaan, De ‘tussenzin’, Lev. Talen 1965, pag. 355 e.v.

265 Zie vooral: R. Flesch, The art of readable writing, New York 1949; idem, How to test readability, New York 1951; J.S. Chall, Readability, Ohio 1953; G.R. Klare, The measurement of readability, Iowa State Un. Press 1963; W.H. Douma, De leesbaarheid van landbouwbladen, Wageningen 1960; P. van Hauwermeiren, Het leesbaarheidsonderzoek, Hand. xxve Vl. Filologencongres (1963), pag. 239 e.v.; idem, Het leesbaarheidsonderzoek met toepassing op Nederlandse teksten, Leuv. Bijdr. lii (1963), pag. 12 e.v.; H. Brouwer, Een onderzoek naar de leesbaarheid van Nederlands proza, Paed. Studiën 1963, pag. 455 e.v.; G.J. Steenbergen, Is leesbaarheid meetbaar? D. Warande en Belfort, 1963, pag. 139 e.v.; W. Blok, Is de krant leesbaar? Lev. Talen, 1967, pag. 314 e.v.; J. Hoogteijling, Toetsing van schoolboeken en examenopgaven door vaststelling van de leesbaarheid volgens Flesch-Douma, Paed. Studiën 1967, pag. 366 e.v.; C.F. van der Werff, Hoe maak ik mijn geschriften leesbaar? (geprogrammeerde cursus) Rotterdam 1966; J. de Groot, Schrijven - en gelezen worden, Groningen 1968 (prettig boekje); R. Geel, De gewone lezer en de leesbaarheid, De Gids 1970; J.G. Knegtmans, Een overzicht van het readability-onderzoek in de V.S. en in Nederland. Instituut voor neerlandistiek/taalbeheersing, Amsterdam 1970 (stencil).