De raadselachtige Multatuli

‘Ronduit sensatielust’^* (Over Multatuli 8, 1981)

Marie Anderson, Uit Multatuli's leven, ed. J. Kortenhorst. Utrecht, Reflex, ƒ16, -

Sacher Masoch, Maria Theresia en de Vrijmetselaars. Een historische novelle vertaald door Multatuli en Marie Anderson, inleiding en annotaties door J. Kortenhorst en J.J. Oversteegen. Kwadraat, Vianen 1981.

* E. Du Perron, Multatuli en de Luizen, Amsterdam 1940, blz. 6.

[p. 273]

Marie Anderson was de dochter van een Haagse ambtenaar en niet van een kolonel, zoals ik op een noodlottig ogenblik heb overgeschreven uit een van de vele oudere gebrekkige Multatuli-boekjes - ik kan niet eens meer terugvinden uit welk precies, waarvoor ik mij diep schaam.

Overschrijven is altijd slecht en dan achteraf niet eens meer weten waaruit, is wel het toppunt. Maar, dat er zelfs in 1975 nog maar weinig of geen andere dan geheel of gedeeltelijk slechte boekjes over Multatuli bestonden waaruit iets kon worden overgeschreven, is natuurlijk ook zo mooi niet.

Mijn belangstelling voor Marie Anderson dateerde van lang geleden.

Al in mijn prille jeugd vertelde een bedaagde Multatuliaan en inmiddels bekeerde anarchist, die Domela Nieuwenhuis en Mimi nog persoonlijk had gekend, mij dat (zijn stem verminderde tot een droevig gefluister) de edele schrijver helaas in bepaalde perioden van zijn leven het slachtoffer was geworden van twee zeer slechte vrouwen: Charlotte de Graaff en Marie Anderson.

Is het verbazingwekkend dat ik tot de huidige dag juist naar deze twee nieuwsgierig gebleven ben?

Mijn begeerte iets meer over Marie Anderson te weten te komen, kon ik ook in die dagen al vrij gemakkelijk bevredigen. De door haar aan Multatuli gewijde brochures (Multatuli-Wespen, 1888 en Uit Multatuli's Leven, Bijdrage tot de kennis van zijn karakter, 1901, de laatste een uitbreiding en bewerking van de eerste) vielen mij spoedig in handen. Toch kwam ik daaruit nog lang niet genoeg te weten over Marie Anderson zelf.

Mijn kennis aangaande Charlotte de Graaff, die voor zover we weten haar vriendschap met de Lijder van Lebak nooit beschreven heeft en van wie ook overigens haast niets bekend is, behalve dat ‘Dek’ haar ‘Prul’ noemde en een flinke soms gelds van haar kreeg, bleef vrijwel op hetzelfde nulpunt, waarop zij zich ook veertig jaar geleden bevond.

Zelf geen held in het omspitten van oude archieven en dergelijke, heb ik sinds lang mijn hoop wat beter ingelicht te worden over deze dames op de onderzoeker J. Kortenhorst gesteld.

De kleine, compacte studies die Kortenhorst, met gebruik van nieuwe gegevens, aan sommige incidenten in Multatuli's leven heeft gewijd, bezitten vele voordelen boven de geschriften van menig ander. Kortenhorst is een pure biograaf en hij bepaalt zich, wat onder Multatulianen zeldzaam moet worden genoemd, tot de feiten, die hij weergeeft zonder enig waardeoordeel, zonder ‘voor Multatuli op de bres’ te willen staan (zoals het zelfs nu nog volgens velen hoort). Kortenhorst is, om het zowel banaler als duidelijker uit te drukken, strikt objectief.

Hij heeft een vernuftige manier om, zich baserend op verspreide toespelingen en fragmentarische relazen in brieven en dergelijke, een bepaalde gang van zaken uiteen te zetten, haar te beschrijven of hij er zelf bij is geweest. Een uitgebreider opgave van zijn bronnen zou het weliswaar gemakkelijker maken het door hem vertelde na te gaan, maar ik geloof niet dat hij er ooit op uit is de zaken anders voor te stellen dan ze, op grond van het door hem in de documenten aangetroffene, moeten zijn geweest.

Ik hoop dan ook van harte dat het hem, juist hem, zal gelukken materiaal te vinden over Charlotte de Graaff en niet minder gelukkig zou hij mij maken met een zo volledig mogelijke biografie van Marie Anderson.

Wat deze laatst betreft heeft hij al heel wat verricht in de op stapel staande heruitgave van Sacher-Masoch's novelle Maria Theresia en de Vrijmetselaars, die door Marie Anderson en Multatuli werd vertaald.^*

Ook in de facsimile-herdruk van Uit Multatuli's Leven blijkt Kortenhorst, die de tekst inleidde en annoteerde, veel wetenswaardigs over Marie Anderson bijeengebracht te hebben.

Ik betreur alleen dat de Inleiding zo abrupt eindigt: ‘Later zijn zij (Multatuli en Marie, WFH) weer gebrouilleerd en in Nieder-Ingelheim is Marie nooit geweest. (...) zij is in Den Haag op 19 februari 1912 overleden.’

Kortenhorst laat ons, zoals men ziet, op deze plaats zitten met een grote gaping (circa 1878-1912). Mijns inziens had hier ook wel vermeld

* Maria Theresia en de Vrijmetselaars is inmiddels verschenen. Marie's bewering dat Multatuli deze novelle geheel vertaald heeft, lijkt inderdaad onwaarschijnlijk na lezing van de tekst, dit zal ieder met de tekstbezorgers eens zijn. Kortenhorst en Oversteegen hebben een lange lijst van noten toegevoegd, die opgeven waar en hoe de vertaling afwijkt van het oorspronkelijk. Er zijn kennelijk-onopzettelijke afwijkingen bij en andere die hoogstwaarschijnlijk aan Multatuli's moedwil zijn te danken. Maar niet alles kan op zijn rekening worden geschreven.

[p. 274]

mogen worden, ook al blijkt dit later uit Marie's eigen tekst op blz. 25, dat Marie en Multatuli tegen het eind van zijn leven toch niet meer gebrouilleerd waren. Dat zij nooit bij hem in Nieder-Ingelheim is geweest, is, in weerwil van wat Marie Anderson zelf beweerde, waarschijnlijk onjuist, zie Pée, Reisbrieven aan Mimi, blz. 306.

Waardoor de brouilles ontstonden?

Ook dit laat Kortenhorst in het midden. Multatuli's brieven geven daarover wel wat meer te kennen dan Marie er zelf over onthulde.

In een brief van 26-27-28 februari 1878 aan Mimi heet het: ‘Neen, te Rotterdam mag je niet komen. Ik ril ervan. Evenmin mag ik toestaan dat je met Marie Anderson in haar hotel komt, waar men gewoon is haar met Schenkel te zien. Ik neem die Schenkel haar doen niet kwalijk, mits zij 't maar niet kwalijk neme dat jij niet mag riskeren voor haar gezelschap te worden aangezien. En Marie Anderson is compromittant.’

Dr. Julius Pée, die deze en andere brieven aan Mimi uitgegeven heeft (Multatuli, Reisbrieven aan Mimi, Amsterdam 1941) en van noten voorzien, liet ‘Schenkel’ helaas onverklaard.

Uit een brief van 28 januari 1880 (zelfde bundel, blz. 205) blijkt dat ‘de stakkerd (Marie, WFH) met haar jongetje niet te eten heeft...’

12 februari 1880 vloeit hem over deze zelfde stakkerd de volgende sententie uit de pen: ‘Zij kan niet leven zonder zotternij.’ Op blz. 244 zou zij tegenover een uitgever een ‘infame’ houding hebben aangenomen. (Ze had zich Quarles genoemd.)

Allemaal raadsels waarvan ik nog vóór mijn dood de oplossing hoop te vernemen, maar dan zal er wel flink aan de uitgave van de Brieven en Documenten doorgewerkt moeten worden. Marie Anderson heeft zonder twijfel iets Don Quichotterigs over zich gehad. Niet sensatielust is het waardoor zij over die andere Don Quichotte de waaghalzerige, schandalige onthullingen deed, die haar zo gehaat zouden maken.

Zij ‘leed’ ook, zou ik haast zeggen, aan een overmatige dierenliefde, die zelfs haar broeder in Don Quichotte kon ergeren. Vagelijk herinner ik me tenminste een desbetreffende passage uit een van zijn brieven, waarin hij zich korzelig uitlaat over het feit dat ze van haar armoedje een mishandeld oud paard vrijkocht om dit een zorgeloze oude dag te bezorgen - een paar dagen later zag ze het natuurlijk weer voor de kar lopen. Helaas, ondanks een middag wanhopig bladeren in allerlei publikaties, heb ik deze passage niet terug kunnen vinden. Hoe jaloers kan ik worden op Garmt Stuiveling's achter-achter-kleinkinderen, die zich omstreeks het jaar 2081 zullen kunnen vermeien in een perfecte volledige Multatuli-uitgave, van een perfect register voorzien, dat het opzoeken van zulke details tot (achter-achter-klein-) kinderspel zal maken.

Ook andere Multatuli-lezers lijden heden ten dage onder het gebrek hieraan.

Niemand minder dan Garmt Stuiveling zelf bij voorbeeld, die in Over Multatuli No. 7 het een en ander mededeelde betreffende de aardrijkskundige communard Elisée Reclus en stelde dat Reclus na zich, uit Frankrijk verbannen, te Clarens ‘boven’ Montreux te hebben gevestigd, daar ‘bevriend was geraakt met Multatuli's geestverwant Sicco Roorda van Eysinga, balling als hij. Deze kon hem van dienst zijn met meer dan achttien jaar ervaring op Sumatra en Java (...) Maar Roorda overleed eind 1887. Reclus zocht nu een ander wiens deskundigheid in staat was de zijne aan te vullen en kritisch te controleren.’

Zat het zo?

Audiatur et altera pars! Hetgeen gemakkelijker zou zijn geweest als de bovenomschreven ideale Multatuli-uitgave van 2081 nu al in Garmt Stuiveling's boekenkastje zou hebben geschitterd. Dan zou hij immers onmogelijk hebben kunnen verzwijgen wat Roorda op 21-6-'85 aan Multatuli schreef: ‘Ik heb ook geldelijk verlies door het nemen van ontslag als medewerker aan de Dictionnaire de Géographie. Ik had een opstel over Indië gemaakt, waarvan Reclus zei: “die arbeid is fr. 1500 waard!” Ik zond hem op. De hoofdredacteur Rousselet gebruikte geen zes regels van de 100 blz. (...) En zulke nukkige gekken éclabousseren (= bespatten, WFH) verstandige, nijvere werkers met het slijk van hun rijtuig!’

Drie jaar eerder al, op 28-7-'82 had Roorda over dezelfde nobele anarchist trouwens medegedeeld: ‘Reclus die in Le Révolté schrijft dat eigendom, bestuur en belasting moeten worden afgeschaft, staat in het kadaster als eigenaar van twee villa's die hij zegt aan zijn vrouw te behoren. Mijn ambassadeurschap der Javanen valt mij dus zeer zwaar.’ (Briefwisseling tusschen Multatuli en S.W. Roorda van Eysinga, Amsterdam 1907)

Zo bevriend als Stuiveling denkt waren ze dus niet en Roorda's overlijden eind 1887 was niet de reden waarom Reclus een andere deskundige zocht: Roorda had al twee en een half jaar voor z'n dood ontslag genomen uit dat baantje, omdat hij Reclus een ‘nukkige gek’ vond. Sneleman's weigering met Reclus samen te werken kan hierom ook een andere oorzaak hebben gehad, dan de verpolitiekte die Stuiveling oppert.

De verklarende noten die Kortenhorst aan het

[p. 275]

boekje van Marie Anderson heeft toegevoegd, zijn interessant en prijzenswaardig. 's Schrijvers grote kennis van het oude Den Haag met omgeving blijkt alom.

Slechts in een enkel geval rijzen vragen, die overigens niet van veel belang zijn.

Zo verbindt Kortenhorst aan Marie's mededeling dat Multatuli ‘de hele Pitaval’ had gelezen (p. 24) een noot waaruit blijkt dat Kortenhorst hierbij aan twee dusgenaamde Duitse tijdschriften heeft gedacht. Wat is er tegen het vermoeden dat het de oorspronkelijke achttiende-eeuwse Pitaval geweest is, zó beroemd dat de titel ‘Causes célèbres’ in het taalgebruik van vele landen een vaste plaats gekregen heeft en behouden?

Kortenhorst tekent bij Curiosities of Literature aan dat dit in zes delen verscheen. Dit is juist, maar Marie vertelt dat de letters van het door Multatuli gebruikte exemplaar erg klein waren en ik denk dus dat hij de ‘new edition’, in twee kolommen gedrukt in één deel, met een inderdaad schier microscopisch lettertje, had.

In de aantekeningen bij blz. 32 corrigeert hij een fout: Multatuli's huis te Nieder-Ingelheim werd niet gefinancierd door de vader van het pleegkind Wouter Bernhold, zoals Marie dacht, maar door Dr. Jan Zürcher. Marie's verhaal dat Wouter's vader Wittich heette laat Kortenhorst daarentegen onbesproken.

Volgens een door mij van Henn A. Ett ontvangen bericht (zie mijn De raadselachtige Multatuli, blz. 200) berusten in de verzameling van het Multatuli-Genootschap stukken die aantonen dat Wouter's vader wel degelijk Bernhold heette, niet Wittich.

Ik moge een noot van eigen makelij aan de door Kortenhorst gegevene toevoegen.

Op blz. 14 vermeldt Marie wat er op Tine's graf te Venetië zou staan gebeiteld, maar dit is niet geheel juist. Er staat namelijk op: E.H. Douwes-Dekker (alleen de initialen; fout streepje) en niet Everdine H. Douwes Dekker.

Waar Marie het vandaan haalde, vertelde zij niet. Misschien had zij de grafsteen nooit gezien. Dat heb ik ook wel niet, maar het graf, op het kerkhof van San Michele, bestaat nog altijd en niet minder dan vier lezers van mijn Raadselachtige Multatuli (in chronologische volgorde: Raymond J. Benders, Drs. M.M. Janse, Prof. Dr. K. van het Reve en Philip Mechanicus) zijn zo attent geweest mij er foto's van te sturen, nadat het plaatjesboek al verschenen was, helaas. Gelukkig is het uitverkocht en kan er dus misschien een ook in vele andere opzichten verbeterde editie van komen.

Marie durfde wel wat, in de avondstond van het victoriaanse tijdperk. Zij openbaarde haar herinneringen, zei ze, met geen andere bedoeling dan de waarheid te dienen en haar schuld zou het niet zijn als er ‘raadselachtigs overbleef’. (Multatuli-Wespen, voorrede)

Wiens schuld het dan wèl is dat er nu, bijna een eeuw later, nog haast evenveel raadselachtigs is overgebleven, zal moeilijk uit te zoeken zijn. Het is ook niet belangrijk. Belangrijk is het er wat aan te doen.

Verscheen Multatuli-Wespen bij de uitgever Van Klaveren, die eerder Van Vloten's onthullingen Onkruid onder de Tarwe had gepubliceerd, de uitgebreide bewerking ervan, Uit Multatuli's Leven, Bijdrage tot de kennis van zijn karakter, zag het slaapkamerlicht bij C. Daniëls, uitgever van zulke studies die onze vaderen met de tong deden klakken, als Wetenschap op sexueel Gebied, Liefdezuster Augustine gewijd en uitgebannen, Halve Maagden, Een gedwongen Huwelijk en Onanie.

Maar de recente herdruk is uitgevoerd door een firma die alleen op de klandizie van uiterst ernstige literatuurhistorici mikt. Daarom had voorkomen moeten worden dat de ondertitel van Uit Multatuli's Leven t.w. Bijdrage tot de kennis van zijn karakter in het niet verdween, zoals helaas is gebeurd. Deze ondertitel is immers een duidelijke toespeling op de ondertitel die Mimi aan haar uitgave van Multatuli's brieven had toegevoegd: Bydragen tot de kennis van zyn leven. - Als het geen kritiek geweest is op Mimi's arbeid...