Johan van der Heyden, magister

[p. 148]

[XII]

ANNO 1556 DEED DE VROUWE VAN Turnhout, vóór ze de verre reis zou ondernemen naar Spanje, waarheen ze haar keizerlijken broeder wilde vergezellen, haar laatste bedevaart naar Onze-Lieve-Vrouw van Vosselaar. Derde Paaschdag bracht lenteweder, zoo zacht en zomersch dat jarenlang over die vroege lente gesproken is geweest. Beuk en eik, die laatst in blad schieten, stonden helgroen en in de kanten geurden de viooltjes en lelietjes-vandalen.

De stadsroeper had het nieuws in al de straten afgekondigd, het volk uitnoodigend de Hooge Vrouwe naar Vosselaar te vergezellen. Op het gestelde uur stond de Markt vol menschen, in groepen geschaard rond de vendels. Hoog in den toren werd de processieklok geluid. Als het kapittel, voorafgegaan door Maria van Hongarije, Sint-Pieter verliet, schetterden de trompetten. Dan zette de stoet zich in beweging.

Johan van der Heyden ging vóór de landvoogdes met zijn kriaaltjes en zijn kinderkoor. De Hooge Vrouwe had hem genadig toegeknikt. Maar op zijn bleek gelaat stond de harde kommer geteekend.

Hij had de groep van de Kamer gezien. Sanegrain miste hij,

[p. 149]

en van der Beken, den chirurg, en D'Hose. Hij moest niet vragen, veel was hem den laatsten tijd duidelijk geworden. Sanegrain de apotheker bezorgde de bezoekers van zijn winkel meer Bijbels dan geneesmiddelen. Werd in Turnhout niet verteld, dat van der Beken op een morgen een bord aan zijn deur gehangen had waarop aangekondigd werd: dat hij den nieuwen catechismus onderwees met weerlegging van den ouden? En D'Hose... Johan wist dat deze hem niet meer zocht. Wel was hij even hartelijk als vroeger als zij elkaar op vergaderingen van de Kamer ontmoetten. Maar hij kende dien schuwen glimlach en de wijkende oogen. Dat deed hem pijn.

De kriaaltjes baden voor, de andere kinderen antwoordden. Hel klonken de stemmen in de stilte van den zonnigen morgen, onder de hooge beuken langs den zandweg.

En er was een andere pijn. Hij had dezen gang gevreesd. Maaike's verre beeld had hem gekweld, dagen en nachten. Zwijgend had hij met zijn kommer rondgeloopen.

Hij zag den toren en de vertrouwde hutten, het ééne steenen huis aan de kerk. De helle slag van de klok, - nooit had hij een klok gehoord die zoo'n blijen, feestelijken klank had, - de rinkelende bellen die de lage kerk vulden met blij geluid. Hij dierf niet omzien. Hij wist dat de menschen bogen, knielden als de stoet voorbijtrok; maar aangezichten zag hij niet. Op het oksaal legde hij het oude orgel open. Hij glimlachte als hij de versleten, geelbruine toetsen zag, maar het gebaar van zijn handen was als een streeling. Zijn zangertjes waren als was onder zijn handen; de stemmen bogen, ruischten weg in stille smeeking, jubelden hooge vreugden uit. Bleek en droomend luisterde hij naar dat lied.

Driemaal werd dan de beeweg gedaan rond het kapelletje in de bergen; vooraan de landvoogdes met het kapittel, dan de stroom der beevaarders.

Tegen den middag trok de stoet af. Johan van der Heyden kwam met de kinderen thuis, die opgetogen verhaalden over de bedevaart.

[p. 150]

‘Gij ziet er afgemat uit. Zijt ge ziek?’ vroeg Rina als ze Johan zag.

Hij schudde het hoofd. Misschien was het de jonge lente en de eerste zon. Misschien de inspanning, - in Sint-Pieters zang, onderweg en in de kerk te Vosselaar. Misschien was het de kommer die hem niet losliet, maar dit zei hij niet.

Op Sint-Jansvigilie vergaderde het kapittel ten huize van den koordeken. Sapeels was al geruimen tijd ziek en woonde de vergadering bij in zijn ziekenzetel. Hij zag er bleek en ingevallen uit. Na de plechtigheid trokken de kanunniken spoedig af; zij zagen wel dat die drukte den zieke geen goed deed. Een voor een bogen zij voor Sapeels, vroegen zijn zegen en verlieten de zaal. Als Johan van der Heyden, die naar dit kapittel geroepen was om naar aloud costuym zijn eed van getrouwheid te hernieuwen, boog om afscheid te nemen, schudde Sapeels het hoofd. ‘Neen, blijf hier!’

De dienstmaagd wierp de vensters open. Buiten was in den nanoen lichte regen gevallen; de lucht rook naar versch gebluscht stof.

Sapeels wees Johan een zetel aan. Hij deed teeken dat hij neerzitten zou.

‘Het elfde jaar dat ik u hier zie, magister’, zei hij met fluisterstem. ‘Een twaalfden keer beleef ik het niet...’

Van der Heyden glimlachte: ‘Als 't weer koeler wordt, zal het u beter gaan.’

‘Ja’, knikte Sapeels. Hij hield zijn hand naar 't licht en schudde het hoofd. ‘Gods wil geschiede. Ik zit hier gekluisterd... Gij kent de wereld; hoe gaat het? Wat denken de menschen over het aanstaand vertrek van onze Vrouwe?’

Johan keek hem verwonderd aan. ‘Alle menschen betreuren natuurlijk dat de landvoogdes ons zal verlaten.’

[p. 151]

Sapeels knikte. ‘Ja, het is een goede tijd geweest; voorspoedige, stille jaren...’

‘Misschien denkt iedereen er zoo niet over’, viel Johan in. Hij dacht na. Dan zei hij beslist: ‘Er zijn er die van een nieuw bestuur grootere vrijheid verwachten om hun verderfelijke leeringen te verspreiden.’

Sapeels keek hem van terzijde aan. ‘Wat bedoelt ge?’ vroeg hij.

‘Wat iedereen in de stad meent... Het is trouwens door iedereen geweten, dat op de laatste hagepreeken ginds langs de Broekzijde deze hoop luidop werd uitgedrukt.’

Sapeels haalde de schouders op. ‘Klein volk! Ontevreden boerkens en wat vreemde gelukzoekers.’

‘Neen, neen!’ Johan zweeg plots. In hem rees de twijfel of hij verder spreken zou. Koordeken Sapeels keek hem strak aan. Hij voelde dat die oogen wisten en dat hij niet zwijgen mocht.

‘Neen, niet alleen wat arm, klein volk! Sanegrain, de apotheker, van der Beken, de chirurg, en nog meer andere. Zoo ze niet openlijk de kettersche leer aanhangen, zijn ze er in 't geheim de toegewijde verspreiders van.’

‘Zoo!’ knikte Sapeels. ‘En dan?...’

‘Het wordt tijd dat handelend wordt opgetreden’, zei van der Heyden beslist. ‘Er is àl te lang getalmd, de ketters worden driest!’

Sapeels glimlachte weemoedig. ‘Daar zit het hem allemaal niet, magister. Uiterste strengheid doet meestal meer kwaad dan goed. Heeft onze goede keizer de Munstersche Wederdoopers kunnen uitroeien, schoon hij er met tientallen den brandstapel opjoeg? Geen rook zonder vuur, dat weten wij. De ketters zouden er nooit geweest zijn zonder de tallooze misbruiken... Die moeten eerst uitgeroeid worden, en de ketters verdwijnen vanzelf. Het doet u verwonderd opkijken die taal uit mijn mond te hooren? Misschien hoort ge wel links of rechts fluisteren dat de oude koordeken in zijn laatste dagen de ketters voorgesproken heeft. Er wordt allicht ver-

[p. 152]

teld...’ Hij keek van der Heyden glimlachend aan. ‘Werd me gisteren niet met klem verzekerd dat magister van der Heyden met ketters omgaat, leerlingen heeft die de kettersche hagepreeken bijwonen en zelf de kettersche leer is toegedaan, hij die alle dagen in Sint-Pieters de goddelijke diensten opluistert met zang en muziek?’

‘Laster, vuige laster!’ fluisterde van der Heyden schor. ‘Ja, ja’, glimlachte de koordeken. ‘Weldoen en niet omzien, dat is groote levenswijsheid.’ Hij keek zwijgend voor zich uit. In de stilte van den nanoen droomde een groote zonnevlek op den vloer.

‘Magister, neem het me niet kwalijk... Het kan het drukkende weder zijn...’ Johan zag hoe bleek hij was.

Hij stond recht en boog. Hij voelde Sapeels' klamme hand.

Dan viel de deur dicht.

Hij vroeg zich af of Sapeels een of ander bedoeld had met zijn raadselachtige woorden. Al die jaren was de koordeken hem goedgunstig geweest, En het waren maar praatjes. Hij wist dat hij zuiver stond.

Thuis vond hij de kinderen in de woonkamer. De jonge Sanegrain was daar. Op de tafel lag het groote boek van ‘Der naturen bloeme’ met de kunstig gesneden platen open. ‘Vader’, riep Marilleke verrast, ‘Yvo heeft al zooveel verteld. Van al die wondere bloemen, en van elke plant een mooi verhaal!’ Haar helle oogen schitterden.

‘Ik weet dat van mijn vader’, zei de jongen eenvoudig. Hij keek naar Johan op, er lag vereering in die oogen. Hij greep een grooten bloemtuil die in den hoek van de kamer stond, boog voor Johan en bood hem den ruiker aan.

‘Morgen is het Sint-Jan, magister. Een zalige feestdag!’

Johan keek hem ontroerd aan. ‘Rozen en akelei, en zoo'n fijne tinten!’ Hij reikte den jongen de hand. ‘Dank u om

[p. 153]

de mooie bloemen, Yvo, en om den goeden wensch! En dank u nog meer om uw ijver en toewijding in de les... En...’

Hij hield plots op. Hij dacht aan wat hij den koordeken gezegd had en er kwam een onbehaaglijk gevoel over hem.

Hij keek verstrooid rond. ‘Netjes spelen, kinderen, en oppassen voor het boek!’

Hij ging buiten in den tuin, waar hij Rina meende te vinden. Maar zij was er niet.

Op Half-Oogst was Niklaas Janszoon daar, die te Leuven studeerde en met Kerstmis priester zou gewijd worden. Hij kwam nog juist bijtijds om uit de handen



van de Vrouw van Turnhout, die half September met den keizer naar Spanje zou vertrekken, de gift te ontvangen voor zijn miskelk, zooals dat toen gebruikelijk was voor de priesters uit de Vrijheid.

Begin September bracht de Vrouwe van Turnhout een laatste bezoek aan de Vrijheid. Zij nam afscheid van haar volk. Er lag een zachte weemoed op haar gelaat wanneer zij de toejuichende menigte met de hand toewuifde; dit was een afscheid en zij wist dat zij nooit meer deze lage landen aan de zee zou terugzien. De jaren die zij hier midden dit eenvoudig Kempisch volk had doorgebracht, mochten tot de rustigste van haar bewogen leven gerekend worden. De Magistraat van de stad, haar goedgunstigheid en weldaden dankbaar gedenkend, bood een koninklijk geschenk aan: een zwaargouden rozenkrans met diamanten kruis. De Kamer voerde de Zevende Bliscap op, het spel dat de vorstin boven alle verkoos. En wanneer het uur van scheiden daar was, werden de zangertjes van de school opgesteld in de binnenkoer van het Kasteel en weerklonk de Keizersgroet. De

[p. 154]

Vrouwe van Turnhout knikte zacht glimlachend. Dat was nu voorbij en zij moest zich losscheuren.

Amper twee jaar later bereikte het bericht van 's keizers dood de Nederlanden. En een maand later bracht een Turnhoutsch tijkman uit Antwerpen de mare mee, dat Maria van Hongarije, Vrouwe van Turnhout, slechts 53 jaar oud, overleden was.

Uit de oogen, uit het hart. In den plechtigen zieledienst die tot gedachtenis van de vorstin in St.-Pieters gecelebreerd werd, was maar weinig volk. Er werd schande gesproken over den geringen offer: slechts dertien stuivers en één oord lagen er in de schaal.

Johan van der Heyden greep die onverwachte dood naar het hart. Hij kon niet vergeten wat de afgestorvene voor hem gedaan had. Haar laatste woorden, de dank om het lied, - het klonk hem nog in de ooren. Zacht ging zijn hand over de kostelijke boeken die zij hem bij talrijke gelegenheden geschonken had. Tien dagen lang brandde de kaars voor het Lieve-Vrouwebeeld en met vrouw en kinderen ging hij ter misse.