Johan van der Heyden, magister

[p. 140]

[XI]

TOEN DE KAMER 'S ZONDAGS NA Allerheiligen vergaderde, was apotheker Sanegrain het middenpunt van aller belangstelling. Hij was pas teruggekeerd uit Brussel, waar hij familie had, en vandaar had hij het groote nieuws meegebracht dat thans de ronde van de stad deed. Er had een groote vergadering van de Staten-Generaal plaatsgegrepen en daar had de keizer afstand gedaan van den troon der Nederlanden, ten voordeele van zijn zoon Filip. ‘Werd hij misschien 't vechten moe?’ giste Wouter Lemmens, de waard uit ‘Den Eenhoorn’.

‘De keizer is ziek’, antwoordde Sanegrain, ‘en voor zoover ik weet, is voor die ziekte geen kruid gewassen. Een leven lang gereisd en gerotst langs alle banen, door alle weer. En meer dan de ziekte zit er de moeheid in. Dat is het.’

‘Dat men zoo iets kan moe worden!’ lachte Moermans. ‘Gediend en verzorgd door knecht en lakei...’

‘Het moet een plechtig oogenblik geweest zijn’, ging Sanegrain voort. ‘De keizer en de landvoogdes zaten op het verhoog, in groote fluweelen zetels. Als de zaal stil was van 't gejuich, - de Staten-Generaal waren daar, de adellijke families uit de hoofdstad, het kapittel, monniken van Groe-

[p. 141]

nendaal, - stond de keizer moeilijk recht, steunend op den schouder van den prins van Oranje...’

‘Die meent het goed met het volk!’ onderbrak D'Hose.

‘...van Oranje, die naast hem stond. En dan verhaalde hij over zijn oorlogen, over zijn tochten. De Staten-Generaal had hij nu bijeengeroepen om hun mede te deelen, dat hij de Nederlanden afstond aan zijn zoon Filip, die voor hem knielde. 't Moet een treffend moment geweest zijn... Doodstil in de zaal...’

‘Mooi genoeg’, zei D'Hose schamper. ‘Maar de vraag is te stellen, wat we in de plaats zullen krijgen van wat we verliezen? Wij hebben 's keizers zoon hier gezien, en als we op 't uiterlijk moeten oordeelen, dan...’ Hij maakte een hopeloos gebaar.

‘Ja’, antwoordde Sanegrain bedachtzaam,‘dat is de vraag. We zijn misschien wel wat verwend geweest onder het zachte bestuur van de Vrouwe van Turnhout. En nu die ook heengaat...’

‘Vast?’ waagde van der Heyden.

‘Na 's keizers toespraak heeft zij ook afstand gedaan, voorwendend dat zij vroeger maar op uitdrukkelijk aandringen van den keizer het landvoogdijschap heeft aanvaard.’

Het was stil in de zaal. Buiten viel motregen, de ruiten dampten aan.

‘De zomer is voorbij’, deed van der Beken wijsgeerig, ‘dit is de winter... Maar als Maria van Hongarije hier te Turnhout blijft?’

Sanegrain haalde de schouders op. ‘Te Brussel werd verteld dat de keizer gezegd had, dat hij niet lang meer in de Nederlanden zou verblijven, maar dat hij naar Spanje zou afreizen en voorgoed. En de landvoogdes zou haar broeder volgen.’

Buiten klonk trompetgeschal. Aan de kaak stond een man vastgebonden, half naakt. Twee beulsknechten geeselden hem met berkenrijs. Volk was er rond saamgetroept.

[p. 142]

‘Weer een hazenstrooper die zijn misdrijf boet’, glimlachte van der Beken.

‘Wie weet gaan we niet terug naar een tijd dat er op ander wild gejaagd wordt’, zei Sanegrain en er was een stroeve trek op zijn mager, peinzend gelaat.

Zijn schooltje, - o, die rustige namiddagen als hij met zijn leerlingen Boëtius las of Horatius ontleedde, - was Johan van der Heyden een voortdurende bron van genot of stille verpoozing. Hij kon vergeten wat onrust wekte en kommer, zich verlustigen in de stage toewijding van zijn latinisten en den groei in wetenschap en bezinning. Het was een wereld op zichzelf, waar vrede en kalme bespiegeling heerschten.

De zoon van apotheker Sanegrain vooral had in hem de hoogste hoop gewekt. Nog een kind, had zijn scherp verstand het doorzicht van den volwassene. Dichterlijk van aard, verlustigde hij zich in de metrische vertaling van de oude meesters en bij den laatsten feestdag van van der Heyden, had hij zijn meester verrast met een huldedicht, waarvan de alexandrijnen den statigen gang en den zwier van Vergilius' verzen slachtten.

Op een morgen bracht de jonge Sanegrain een blanco-blad af en verontschuldigde zich met te zeggen, dat hij den avond te voren geen tijd gevonden had om zijn Latijnsche overzetting te maken. Magister van der Heyden keek verwonderd op. Maar hij kende den knaap te goed om te weten, dat achter deze verontschuldiging geen luiheid noch onmacht schuilden.

[p. 143]

Een paar weken nadien geschiedde hetzelfde. Nog vroeg van der Heyden geen nadere verklaring. Maar toen het binnen de maand nogmaals voorviel, dat de jonge Sanegrain zonder afgewerkte huistaak in de school verscheen, moest Johan er meer van weten.

Op een avond hield hij den knaap na de klas bij zich. Hij schikte nog een en ander weg en plots vroeg hij: ‘Dat is de derde maal dat uw werk achterblijft, Yvo. Waar ligt de oorzaak?’

De knaap keek hem met groote oogen aan, maar zweeg. Johan herhaalde de vraag. Hij zag hoe de knaap links en rechts keek, als zocht hij een gelegenheid om te ontsnappen.

Onwillig antwoordde hij: ‘We zijn gaan wandelen en laat aangekomen...’

Van der Heyden glimlachte. ‘Gaan wandelen met den avond? Een vreemde gewoonte.’

De jonge Sanegrain sloeg de oogen neer en een koppige trek kwam om zijn mond. Dat had magister van der Heyden voorheen nooit gezien.

‘Yvo’, zei hij zacht en zijn stem was als die van een vader, ‘nooit hebt ge getracht mij met onwaarheid te bedriegen. Nu weet ik niet wat ik denken moet.’

De knaap keek hem star aan; hij was heel bleek geworden, met grijsgrauwe vlekken onder de oogen. ‘Wij zijn gaan wandelen’, zei hij schor, ‘vader en ik... Er was een hagepreek... ginder in de Kommerdalen...’

‘Ha!’ deed van der Heyden pijnlijk verwonderd. Het was doodstil. Hij keek door het venster, de avond hing in de lucht. Hij had den laatsten tijd meer dan eens hooren vertellen over bijeenkomsten in de Vosselèrsche bosschen, tusschen de Kommerdalen en het Looy, op de grenzen van de Vrijheid. Maar hij had steeds gemeend dat het niets anders gold dan toevallige vergaderingen van klein volk. Wel deden geruchten de ronde, dat er predikers van de nieuwe religie in de stad verbleven en verdoken de twijfelaars en mistevredenen be-

[p. 144]

werkten. Met den bloei van de tijkweverij waren wevers uit het Noorden naar de Vrijheid afgezakt. Wie weet schuilden daar geen predikers onder?

Hij lei zijn handen op de schouders van den jongen en keek hem lang aan. ‘De waarheid, altijd de waarheid, en niets dan de waarheid!’ De knaap knikte zwijgend; hij deed moeite om zijn tranen te verduwen.

Dan liet hij hem gaan.

Maar het liet hem niet los. Nog denzelfden avond ging hij apotheker Sanegrain opzoeken. Hij woonde beneden in de Otterstraat, waar de beek de straat dweerste. Toen hij aan het apothekershuis kwam, liet Sanegrain een bezoeker uit. Toevallige winkelklanten werd nooit de eer aangedaan door den apotheker zelf uitgeleid te worden. Een bijzondere gast dan wel? In de schemering herkende van der Heyden het donkere gelaat onder den afhangenden hoed niet. En ook de gang was hem onbekend.

‘Kom binnen!’ verwelkomde Sanegrain den magister vriendelijk. ‘Al te zelden hebben wij het genoegen u binnen deze muren te zien... De leergierige studenten laten u niet los, evenmin als de dienst van onze Hoogedele Vrouwe...’

Van der Heyden voelde de schertsende ironie van zijn woorden. ‘Ach ja’, glimlachte hij, ‘het leven is gevuld; zoo zal het ook wel voor u zijn, zoodat wij alleen van de gewone regeling afwijken wanneer ongewone dingen onze aandacht vergen.’

‘Dat is sibillijnsch gesproken! Moet ik daaruit verstaan dat ernstige zaken u hierheen hebben gevoerd? Wil u plaats nemen? Neen, daar niet, dat is een pak medicijnen dat me zooeven gebracht werd, u hebt den bezoeker misschien wel gezien? Het moet een afdoend middel tegen de pest zijn.’

Van der Heyden nam plaats op een stoel aan den haard. Van op de werktafel, waar Sanegrain zat, staarden hem de donkere oogholten van een doodshoofd aan. De apotheker schoof een porseleinen vijzel op zij, sloeg een openliggend boek toe en knikte: ‘Welnu, magister, ik luister.’

[p. 145]

Johan verhaalde hem wat met den jongen Sanegrain voorgevallen was. ‘Een beste leerling, dat weet gij trouwens ook. De derde maal dat zijn werk achterbleef, zei hij mij, dezen avond, - dat hij met u naar... naar een hagepreek geweest was en zoo geen tijd gevonden had om zijn huiswerk te maken.’

Sanegrain keek den magister onbewogen aan. ‘Het verheugt mij dat mijn zoon de waarheid liefheeft’, zei hij kort en hard. ‘Dat wil dus zeggen...’ aarzelde van der Heyden.

Sanegrain boog naar voor. Zijn oogen brandden Johan tegen. ‘Magister van der Heyden, heb ik hier den rechter van Haar Hoogheid voor mij, of... Met welk recht matigt gij u aan hier...’

‘Ik heb geen enkel recht’, antwoordde Johan kalm, ‘het gaat hier over mijn leerling, die niet doet wat zijn meester van hem verlangt. Waar geen gehoorzaamheid bindt, is alle opvoeding nutteloos. Daarom...’

‘Ja’, knikte Sanegrain. ‘Daar hebt ge gelijk in.’ Hij bedacht zich.

Dan glimlachte hij en vroeg met lichten spot in de stem: ‘Zoudt ge niet denken, magister van der Heyden, dat het volgen van een logisch gebouwde predikatie ten minste zooveel nut zal afwerpen als het spitsvondig ontraadselen van de geheimen uit een Latijnschen tekst?’

‘Waarom moet de waarheid de eenzaamheid der bosschen zoeken? Waarom zijn kinderen daar noodig?’ vroeg van der Heyden met eenige bitterheid.

‘Daar zouden veel woorden over kunnen gezegd worden, magister. Maar wij kunnen het kort maken. Ik geloof niet dat gij mij zult tegenspreken wanneer ik vooruitzet, dat mijn zoon in de eerste plaats te gehoorzamen heeft aan zijn vader. Maar wees gerust, met zijn huistaken zal het in de toekomst in orde zijn. Ik dank u om uw bezorgdheid; mijn zoon kijkt met eerbied naar u op; ik moet uw onderwijs en uw leiding loven.’ Van der Heyden boog dankend. Hij wachtte dat Sanegrain verder zou gaan; maar de stilte woog zwaar.

[p. 146]

‘En nu ligt het in uw macht te doen wat van een ijverig dienaar van Kerk en Gezag mag verwacht worden’, zei Sanegrain bitter. ‘Ik ken de plakkaten en weet welke straffen voor bepaalde feiten voorzien zijn.’ Hij stond recht en trad op van der Heyden toe. ‘Maar de vraag is, of de verhoudingen niet zouden moeten omgekeerd worden. De rechter is schuldiger dan de aangeklaagde, de dokter zieker dan de kranke. En deze geneesmiddelen...’ Hij toonde den magister een boekje: ‘Waerachtigen Bijbel’. ‘Deze geneesmiddelen kunnen de genezing bewerken. Ik zegde het u daarstraks: het moet een onfeilbaar middel zijn om die pest te genezen.’

‘Maar gij dwaalt!’ riep van der Heyden uit. ‘De ketters hebben u met hun mooie woorden overgehaald.’

Sanegrain glimlachte: ‘Het spijt mij, magister, maar ik kan niet anders...’ Hij haalde de schouders op. ‘Gij leeft in een hoogere wereld, meester, gij kent den nood van den kleinen man niet en wat de grooten doen, God beware mij, ik zal niet lasteren. Gij kent uw boeken en uw leerlingen. Maar hier, meester, hier komen de zieken om zalf voor etterwonden en ik weet hoe de zielen kunnen etteren; hier worden drankjes gebrouwd die lichamelijke pijn moeten heelen, maar hoeveel meer is er behoefte aan levend water dat de zielen zuivert?’

‘Niets daarvan zal ik loochenen’, antwoordde van der Heyden kalm. ‘Maar ik begrijp niet waarom dan alles moet afgebroken worden wat eeuwen hebben opgebouwd, waarom wanorde moet komen waar orde wordt verlangd. Waarom moet het huis neergebrand worden, om één of twee balken die gebarsten zijn of door memel aangetast? Dat begrijp ik niet, en zal het nooit begrijpen.’

‘Zoo loopen onze wegen uiteen. Het spijt mij’, zei Sanegrain bleek. Hij liet van der Heyden uit en boog als deze hem voorbijging. In den avond rinkelde hard het geluid van de winkelbel.

[p. 147]

Van der Heyden verhaalde alles aan Rina. Zij hoorde den kommer in zijn stem.

‘Uw plicht is duidelijk’, zei ze beslist. ‘Wie meedoet aan kettersche praktijken is strafbaar.’

Hij keek haar peinzend aan, maar antwoordde niet.