Mary Dorna 1891-1971

Herinnnering aan Praag

Eigenlijk houd ik niet van kerkhoven op kille regenachtige dagen - ik bedoel van toeristenstandpunt gezien. Een toerist immers kan vroolijke, aangename en belangrijke verpoozingen opzoeken, onder meerook kerkhoven, die beroemd en oud zijn - maar dan op warme zomerdagen - daar is men toerist voor (al zou ook uit litterair oogpunt de sfeer van een grauwe dag beter bij een kerkhof passen.) Men kijkt in den Baedeker, leest verstrooid de namen op de grafzerken, verheugt zich, wanneer men niet al te stompzinnig is, dat men nog leeft en zegt: ‘He, heerlijk is het hier, het is net of je in een park loopt, zoo vreedzaam en rustig’ - op mooie zomerdagen dan.

Het kerkhof bij de Altneuschule, de oudste 12de eeuwsche synagoge van Praag had dien stormachtigen kouden Februaridag niets van een tuin of park - het deed met zijn oeroude scheefgezakte steenen en de

[p. 112]

verweerde namen van wijze en beroemde rabbi's eerder aan films uit het ook reeds lang vervlogen expressionistische tijdperk denken. Tot mijn schande moet ik bekennen, dat ik veel liever naar het café Manes was gegaan, waar men eindeloos couranten en tijdschriften gaat lezen, eindeloos bij een koffie en ontelbare glazen water kan blijven zitten en eindeloos veel goedgekleede knappe vrouwen met tamelijk leelijke mannetjes in een aangenaam verwarmde omgeving kan gadeslaan. Maar mijn ongeduldige reisvriend had juist al genoeg van het café Slavia gekregen, waar alle zooevengenoemde attributen op nog eleganter en nadrukkelijker manier aanwezig zijn. Wanneer we dan toch uit die ongelooflijk drukke, luidruchtige en warme Tsjechische café's weg moesten in de kilte van den grauwen Februaridag, gaf ik de voorkeur aan een der kleurige ‘dynamische’ barokkerken, die aan een schouwburg of opera doen denken, of een wandeling naar de Kleinseite, waar steil, smal en hoog de ranke spitse torens van den gotischen St.-Veitsdom oprijzen - daar zijn toch ook graven, de weidsche praalgraven van de Boheemsche koningen, hertogen en bisschoppen - men passeert dan de vrij oude pathetische beelden langs de gothieke Karlsbrücke en de vele adellijke paleizen van deze barokstad en de Hofburg, nog niet zoo lang geleden (naar Praagsche begrippen) verbouwd door de strijdlustige, ondernemende, hooggepruikte Maria Theresia; of nog verder kan men wandelen naar de bekoorlijke Lorette-kapel met den stillen kloosterhof om dan later dezen dagdroom van een ver verleden voort te zetten onder de kruisbogen en tusschen metersdikke kolommen van een middeleeuwschen kelder (thans aan een brouwerij toebehorend) en temidden van Slavische dissonanten, smeltende vioolmuziek en uitbundige gebaren een soort middeleeuwsch volksfeest mee te vieren met dikke steenroode plakken Prager ham en schuimende kannen bier. Maar ergens in het vroeger ghetto wachtte ons reeds de onvermijdelijke gids. Met een oneindig verlangen naar warmte en behagelijkheid stond ik dan ineens bij een gebouw, dat op een of andere manier precies bij de gierende windvlagen paste, die een vertoornde God over het gemakzuchtige menschdom liet waaien. Even tevoren was ik huiverig den gehelmden ridder met gesloten vizier gepasseerd, die de pest binnen Praag gebracht had. Zulke menschen krijgen in Praag een standbeeld en waarom ook niet? - wanneer de lieden die het buskruit uitgevonden of bloedige veldslagen gewonnen hebben, op dezelfde manier voor het nageslacht vereeuwigd worden. Vlak bij den verderfbrengenden ridder stond ook het standbeeld van Rabbi Löw, wijs en eerwaardig, doch deze geleerde grijsaard scheen een conflict te hebben met een ongelukkig weenend meisje, waarvan ik me niet meer herinner of het zijn dochter of kleindochter was - wel weet ik nog met groote zeekerheid dat haar misdaad daarin bestond, dat ze zich in een ‘Goj’ had verliefd - later vertelde me de gids dit met veel omhaal van woorden; op dat standbeeld werd het arme kind verstooten. Zullen eeuwig onschuldigen verstooten

[p. 113]

en verdrukt worden, zullen eeuwig in naam van geloof of ongeloof harde en onredelijke daden verricht worden, zal eeuwig de een of andere mensch met vizier of helm een bloeiende streek binnendringen om onheil en dood te verspreiden? Misschien zou ik minder klappertandend zonder zulke ijskoude voeten niet zoo sombere vragen over 's werelds beloop gesteld hebben - mijn verlangen ging steeds meer naar het café Manes terug, waar deze wereld goed verwarmd werd en daardoor allicht hoopvoller stemde.

De gids was opgedoken, zooals de regen- en windvlagen soms ineens er zijn - niemand weet vanwaar ze zoo plotseling komen. Het was volkomen uitgestorven bij de Altneuschule - wie zou 't ook in zijn hoofd halen op dien kouden stormdag naar een oeroude synagoge te gaan? Men moest diep bukken om de Altneuschule binnen te treden, zelfs ik die nogal klein ben, en de beide lange mannen schenen haast kruipend binnen te moeten komen. Iedereen weet denkelijk uit Baedeker en romans als ‘Der Golem’, hoe het er in de Altneuschule uitziet - verstorven, middeleeuwsch en toch niet van een zekere luxe gespeend. De gids vestigde mijn aandacht op een vlag van de Zweden, die de Prager Joden gekregen hadden, omdat ze zoo helfhaftig de stad hadden helpen verdedigen; sedert dien kregen zij ook toestemming om de synagoge, die oorspronkelijk slechts heel laag had mogen gebouwd worden, hooger op te trekken. Het gezicht van den gids hield me zoo bezig dat ik geen aandacht voor de geschiedenis had. Er was namelijk iets niet in orde met de onderkaak van dien Joodschen gids; die was zoowat verbrijzeld gevyeest, dat kon men duidelijk zien en de krachtige groote man had ook geen tand meer in die onderkaak. Daarom vroeg ik buiten het programma: ‘Wat is er eigenlijk met uw kaak?’. ‘Heb voor mijn vaderland gevochten’, antwoordde de gids met trots, ‘er ging wel een stuk van mijn kaak mee heen, tamelijk zware verwonding, maar ik had 't graag over voor mijn land - Tsjecho-Slowakije - mijn land is schoon en goed’, zei hij met die vervoering en lichte melodramatiek, waar je verlegen bij wordt, als je uit Holland komt. ‘Klassieke letteren gestudeerd, maar werkeloos, mijn gezicht is ongeschikt voor de klas’, voegde hij er gelaten aan toe. Ineens viel mij een rest van het gymnasiale Grieksch in en ik antwoordde: ‘Ook mijn land is kalos kagathos’; het is wel gemakkelijk een Grieksche uitdrukking te gebruiken voor iets waar je de gewone woorden te plechtig voor vindt - maar ik wilde toch ook iets aangenaams over mijn land zeggen. De gids maakte een lichte buiging ter eere van mijn land en mijn Grieksch. Tegelijkertijd haalde hij een geweldig pak visite-kaartjes en brieven tevoorschijn, alle van Hollanders; in het toeristenseizoen schijnt Praag overstroomd te worden door Hollanders naar al die bewijsstukken te oordeelen . De gids was erg trotsch op die kaartjes en brieven.

Toen hij in een mededeelzame bui raakte over al die prettige Hollandsche menschen die hem zooveel blijken van vriendschap hadden

[p. 114]

geschonken, deed ik de vraag die me al dagenlang in Praag bezig gehouden had: ‘Is de Golem hierboven?’. Deze gids echter was nuchter en eerlijk - hij schudde melancholisch zijn verminkt gelaat en antwoordde: ‘Is legende, alleen maar legende.’ Nu had ik een beetje op den Golem gerekend door Gustav Meyrink, Paul Wegener en een razenden reporter, die na een halsbrekende toer langs dakgoten de Golem kon zien liggen. DeGolemdie met gigantenschreden alles vermorzelen ging wat kwelde en onderdrukte, wanneer Rabbi Löw, de heilige Rabbi, zijn maker, hem dat zou bevelen. Sensatiebelust als de mensch nu eenmaal is noemde ik een flink bedrag, dat de gids zou krijgen, als hij mij op de geheimzinnige zolder bracht. Doch het arme verminkte gelaat keek me met een treurige glimlach over zooveel koppige domheid aan, zoodat ik een kleur kreeg en den gids geloofde. ‘Gaat U toch liever naar Hradschin en de Goldmacherstrasse’, zei hij, ‘we hebben in onzen tijd geen heiligen Rabbi en geen Golem meer. Golem is alleen legende, Golem is droom.’

Maar het graf van Rabbi Löw was geen legende of droom - dagelijks kreeg Rabbi Löw uit alle deelen der wereld nog brieven, waarvan ik er verschillende oud en vergeeld bij het graf zag liggen. ‘U kunt ook een wensch schrijven, wanneer u wilt’, opperde hij als compensatie voor den niet aanwezigen Golem, ‘de geest van Rabbi Löw blijft eeuwig.’ Het leek me niet noodig een grooten geest nog na zijn dood met brieven lastig te vallen - misschien zouden mijn gedachten van klein aardsch mensch hem ook bereiken. ‘Dat is verstandig’, prees de Joodsche gids en ik was blij met die goedkeuring, want ik geloof dat ik erg lang over den Golem gezeurd had.

We waren nu zoover van het moderne café Manes af en Slavia, dat het me bijna voorkwam of ik deze café's lang geleden eens gedroomd had, zoo onwezenlijk en ver leken me alle café's ter wereld tusschen de oeroude graven van een Katz uit de 12e eeuw, een Fuchs uit de 13e en de eeuw van Rabbi Löw was, meen ik de 14e geweest. ‘Joden mochten een tijdlang enkel namen van dieren dragen’, maakte de gids me opmerkzaam, ‘ziet u wel, Fink, Löw, Kuh.’

‘In 't algemeen vind ik dieren mooier en waardiger dan menschen’, zei ik op dat kerkhof, ‘wat dat betreft kan men met eere een dierennaam dragen.’

Toen bracht de gids ons naar het Ghetto - een oord voor gekwelden, de laagste, kleinste menschelijke woningen, die ik - op sommige rotswoningen na - ooit gezien had; deze woningen waren geschikt er even in geboren te worden en zoo vlug mogelijk te sterven; de menschelijke ziel kon er niet ademen - de menschelijke ziel, die door God gemaakt is, zooals de bloemen en de vogels door God gemaakt zijn.

Maar toch woonden er menschen in deze krotten. Ik zag een man een rad aan een oude kar zetten, een vrouw ging met een brood gebukt een deur binnen, kinderen speelden bij een hoop afval, en er sloop een zielig

[p. 115]

soort honden rond, waarvan de ruglijn zoo laag naar beneden afhangt en die men overal ziet waar honger en ellende is. ‘Hier wonen nu de armsten van heel Praag’, zei de gids, ‘maar de poorten zijn open!’ Het waren poorten om door beulsknechten achter roofmoordenaars gesloten te worden, zoo zwaar en log, maar Goddank, de poorten van het Ghetto waren open.

Graven der eeuwen, Golem, Ghetto, koude, die tot op het gebeente drong, - ik moet me even niet goed gevoeld hebben, want de gids zei bemoedigend: ‘Nooit worden in Praag meer de poorten gesloten. Ghetto is voorbij - Golem, droom. Praag is goed en schoon.’

Sliwowitz smaakt eerst naar niets, dan naar verkoold hout en tenslotte merkt men dat het bijna zoo goed verwarmt als de Hollandsche Bols, die directer en beter smaakt. In het Joodsche koschere restaurant stond er een heele flesch Sliwowitz op de ruwhouten tafel, alles was er van ruw oud hout. De waardin had me een visch beloofd, zoals ik nog nooit in mijn leven gegeten had en dat kwam uit. Nog nooit had ik echt visch geproefd, die koud, vet, zoet en zuur tegelijk was.

De kippen schenen in leven krielkippen geweest te zijn, zoo kleine stukjes werden er opgediend. Er kwamen ondertusschen bleeke zwartbaardige mannen binnen, die staande drukke gesprekken voerden, niets bestelden en alleen een lang gebed gingen doen ergens tegen de kale houten muren om direct daarna te verdwijnen. Ik had den gids mee naar binnen genomen, omdat ik veronderstelde dat ook hij verkleumd moest zijn en zijn heele rampzalig verminkte gezicht klaarde op bij de vreeselijke vette zuurzoete visch en de verschillende Sliwowitz, die ik hem aanbood. De kleine vlugge verrimpelde waardin kwam belangstellend informeren, hoe ik haar ‘schone Fisch und Händ'l’ vond en omdat ik nog geen teekenen van onwelzijn bespeurde, antwoordde ik warm en dankbaar, dat alles zeer goed was. ‘Kalos kagathos sind sie’, mompelde de gids glimlachend bij zijn derde Sliwowitz. Ik zag dat het moeilijk is te glimlachen voor iemand wiens onderkaak verpletterd is - in dienst van zijn land. - Het is een gruwzame glimlach.

Mary Dorna. Ongepubliceerd.