Bob Hanf 1894-1944

Waarin opgenomen Christiaan Philippus' Mijmeringen over de nachtzijde van het leven

[p. 6]

Voor Lammert Bakker

Voor hem was het kunstenaarschap te veel een schitterend spel, te weinig een dwingende taak.
H. Marsman. Heden ik, morgen gij

[p. 7]

Inleiding

Die hem in de laatste jaren van zijn leven hebben meegemaakt, hielden hem voor een oude man. Toch moest Bob Hanf nog vijftig worden toen hij op 30 september 1944 in Auschwitz werd vergast. Men kende hem niet dan in zijn eeuwige versleten wijde jas en met de eeuwige gedeukte hoed op het hoofd. Die hem uit het Amsterdam van voor de oorlog kenden, waar men hem tegenkwam in wat toen nog Zum Pilsener Club heette, bij Reijnders, in Americain of op De Kring, konden zich toen al niet voorstellen dat hij ook ooit jong geweest was. Er lag een grote traagheid over hem, zowel door zijn hakkelende manier van spreken als door zijn ietwat slepende tred. Inmiddels wat gezet geworden, bekommerde hij zich nauwelijks meer om zijn uiterlijk. Toch had Bob Hanf jarenlang een zwierig bestaan geleid als student aan de Technische Hogeschool in Delft, waar hij opviel door zijn vlinderdassen en fluwelen jasje, die aan zijn artistieke aspiraties weinig twijfel lieten bestaan. Soms gecompleteerd met strohoed en stokje, was het op het dandyachtige af. Een heiniaanse studentikoziteit maakte dan ook evenzeer een wezenlijk deel van zijn persoonlijkheid uit, als het ouwelijke en wijze dat hem van jongs af kenmerkte. Het was niet de enige tegenstrijdigheid in hem.

Die hem kenden als componist, en vanaf de jaren '30 was dat zijn belangrijkste bezigheid, wisten niet dat hij ook een aantal jaren als uitvoerend musicus actief geweest was. Hij had als violist meegespeeld in het Concertgebouworkest en bij de Arnhemsche Orkest Vereeniging. Die hem als violist kenden, in de jaren 1922-1928, wisten niet dat hij te zelfder tijd ook aan een literair oeuvre werkzaam was. Die wisten dat hij componeerde, musiceerde of schreef, wisten niet dat hij als beeldend kunstenaar zijn muzische loopbaan was begonnen. Dat was vóór 1920, in zijn Delftse tijd, en de vele zwart/wit krijttekeningen die het resultaat waren van deze eerste creatieve explosie, verdwenen in portefeuille. Pas na de oorlog verwierf Bob Hanf, door de exposities die zijn broer Frits van zijn werk organiseerde, in dat opzicht enige bekendheid. Die uitsluitend zijn tekeningen kennen, hebben al helemaal geen idee wie de maker ervan geweest is, zoveel legende is er na de oorlog omtrent zijn werk en persoonlijkheid in het leven geroepen.

Velen heeft hij gekend die tot gewichtige coterieën behoorden, literaire en anderszins. Zelf heeft hij nooit ergens bijgehoord of willen horen, zijn gevoel voor ironie was daarvoor te sterk ontwikkeld. Einzelgänger was hij ook in zijn afkeer van het huiselijke leven, toch heeft hij, behalve in zijn Delftse tijd, heel lang bij zijn ouders ingewoond. Hij bleef altijd alleen, overtuigd vrijgezel op kamers, toch hield hij van gezelligheid.

[p. 8]

Graag liep hij tegen etenstijd bij vrienden of familieleden binnen, vermaakte hun kinderen met dwaze verhalen, nam zacht pratend en vooral ook luisterend deel aan het gesprek of las, later op de avond, voor uit eigen werk.

Vooral dat laatste heeft hij heel veel gedaan en het druist in tegen de indruk die hij desondanks bij velen heeft gewekt, absoluut zonder ambitie te zijn geweest ten aanzien van zijn werk. Maar er zijn sterkere aanwijzingen voor het tegendeel, waaruit blijkt dat hij wel degelijk op zoek was naar waardering en respons. Zo heeft hij, wat slechts weinigen weten, met zijn tekeningen al in zijn Delftse tijd geëxposeerd. Hij heeft werk toegestuurd aan redacties van literaire bladen en ook voor zijn muzikale composities heeft hij gehoor gezocht. Twee maal zelfs heeft hij werk ingestuurd om mee te dingen naar een muziekprijs.

Kunstenaar voelde hij zich, vóór alles, in hart en nieren en vierentwintig uur per etmaal. Kunstenaar in het bewustzijn anders dan anderen te zijn, beschouwend buitenstaander, zoeker naar waarheid en brenger van licht. Levend in de schaduwzijde van het bestaan, omdat alleen in duisternis het licht waarneembaar is. Romantisch is zijn opvatting van het kunstenaarschap, maar bij Hanf, net als bij zijn grote voorbeeld Heinrich Heine, ontdaan van haar zwaarwichtigheid door een allesoverheersend gevoel voor ironie. Kind toch ook van zijn eigen tijd is hij heel sterk in zijn gevoel voor het absurde, in het besef dat juist het alledaagse krankzinnig is en dat het absurde waarheid in zich bergt. Daarmee vindt hij rechtstreeks aansluiting bij de Duitse expressionistische kunstenaars, zowel beeldende als schrijvende, van de eerste decennia van deze eeuw.

Hoewel in Nederland geboren en geheel Nederlands opgevoed, stond Bob Hanf midden in de Europese, vooral Duitse ontwikkelingen. In de Europese door zijn sterk gevoel voor internationalisme, zijn brede culturele belangstelling en enorme belezenheid; in de Duitse, omdat hij door zijn herkomst en door zijn vele reizen naar Duitsland ten nauwste met de Duitse traditie verbonden bleef. Grootgebracht in een volledig geassimileerd milieu, is Bob Hanf in zijn voelen en denken moeilijk joods te noemen, maar ‘oerjoods’ is hij wel. Zo mystiek als zo'n bewering ook wezen mag, zij deze hier toch gedaan, door geen die hem gekend heeft tegengesproken en met instemming van bevoegde zijde. Alleen tegen de achtergrond van zijn joods-Duitse herkomst is een Nederlands kunstenaar als Bob Hanf in zijn leven en werk te begrijpen.

In het leven liet deze stille figuur weinig sporen achter, hij huwde niet, liet geen kinderen na, maakte geen carrière en behalve zijn bezoeken aan Duitsland heeft hij weinig gereisd. Hij leefde in en voor de kunst, die zijn ‘alledaagse werkelijkheid’ was. Wie zijn leven wil beschrijven, dient hem te volgen op zijn weg door de Europese literatuur en in zijn biografie komen als vanzelf veel schrijvers en romanfiguren voor. Hij spreidde zijn kennis niet ten toon, maar wie er voor open stond liet hij er graag in delen.

[p. 9]

Leermeester werd hij voor andere schrijvers, als Simon Vestdijk, Hendrik Marsman en Jan Spierdijk, die daarvan in hun werk getuigen. Tegelijkertijd maakte hij als mens zo'n diepe indruk op hen dat zij hem als model gebruikten en hij soms meer, soms minder verhuld zelf als romanfiguur in de literatuur terechtgekomen is. Ook daar dient hij te worden opgespoord.

Wat zijn eigen werk betreft, het beste van zijn literaire geschriften, Christiaan Philippus' Mijmeringen over de Nachtzijde van het Leven, is in dit boekje opgenomen. Voor het oorspronkelijke plan om zijn tekeningen, de ruim 80 die nog te lokaliseren zijn, integraal te reproduceren, waardoor dit nummer ook als oeuvre-catalogus zou kunnen fungeren, ontbraken eenvoudig de mogelijkheden. Een aantal tekeningen is nu als illustratie bij zijn leven gebruikt. Zijn muzikale composities liggen onder dikke lagen stof in de Muziekbibliotheek van het Gemeentemuseum in Den Haag. Om daarover zelf te schrijven, ontbrak de competentie, pogingen om deskundigen zover te krijgen, bleven zonder resultaat. Moge dit boekje een dringende aansporing zijn voor musicologen om, wat Bob Hanf zelf als zijn levenswerk beschouwde, nu toch eindelijk eens een blik waardig te keuren.

Speciaal voor dit nummer van De Engelbewaarder heeft Jan Spierdijk zijn herinneringen aan Bob Hanf, die hij nog altijd als zijn ‘vriend en leermeester’ beschouwt, opgeschreven. Ze zijn als ooggetuigeverslag in dit boekje opgenomen. Namens de bewoners van het Prinsenhofje, Bobs laatste verblijfplaats in Amsterdam, schreef ‘prior’ Herman Maillette de Buy Wenniger een lange brief over het leven achter ‘Het Hek’ en Bobs aanwezigheid in hun midden. Ook deze brief wordt hier integraal afgedrukt.

Joop Sjollema gaf onmiddellijk zijn toestemming voor reproduktie van het portret dat hij van Bob Hanf heeft gemaakt. Op de vraag wat de aanleiding tot het maken van dit portret was geweest, antwoordt hij in een brief: ‘Dat is heel eenvoudig - omdat hij mij enorm boeide, door zijn esprit, zijn argeloosheid, zijn eruditie, zijn grote blauwe ogen verscholen achter zware oogleden, zoals zijn kledij hem schuilhield binnen een onverstoorbare cocon - kortom, zijn hele verschijning, geestelijk zowel als physiek’. En over de periode van ontstaan schrijft hij: ‘Het zal in 1942 geweest zijn, in de eerste maanden. Ik weet niet meer van wie ik gehoord heb (misschien van de fotograaf Colson) dat hij was opgepakt. Dat was een afschuwelijk bericht, hoezeer ook te verwachten, gezien zijn onvoorzichtigheid. Het schilderij was toen vrijwel af - zijn linkerhand wilde ik nog iets aan doen, maar dat heb ik niet gedaan’. Nadat hij het portret, dat in bezit is van mevrouw F. Hanf-Meeter, had schoongemaakt om het opnieuw te laten fotograferen voor het omslag van dit nummer, heeft Sjollema zich nog weer even aan het vervolmaken van de linkerhand gezet.

[p. 10]

Maar het wilde niet lukken, het portret scheen ‘onvoltooid’ te moeten blijven, zoals Bobs leven onvoltooid gebleven is.

Dank voor hun medewerking, geduld en vooral vertrouwen gaat in de eerste plaats naar de familie van Bob Hanf: mevrouw F. Hanf-Meeter (Amsterdam), mevrouw J. Bunge-Hanf (Zeist) en mevrouw D. Hanf (Amsterdam). Verder naar Elisabeth Augustin (Amsterdam); D.A.M. Binnendijk (Amsterdam), Niels Bokhoven (Bilthoven); mevrouw A. ter Braak-Faber (Epe); L.P.J. Braat (†) (Amsterdam), René Brugge en zijn vrouwtje Mientje Brugge-van Stokkum (Schalkhaar); Clemens Bruehl (Amsterdam); Marius Flothuis (Amsterdam); Abel J. Herzberg (Amsterdam); Harold C. King (Naarden); Laura Kuiper (Amsterdam); Arthur Lehning (Amsterdam); mevrouw G. van Marle-van Nooten (Den Haag); J.B.W. Polak (Amsterdam); Louis Putman (Amsterdam), die ons op het spoor van Bob Hanf zette en belangrijke documentatie aandroeg; Peter van Reen (Amsterdam); Els Scager (Maastricht); Ronald Spoor (Scheveningen); J.H.W. Veenstra (Loenersloot); en mevrouw A.C.M. Vestdijk-van der Hoeven (Doorn), die haar toestemming verleende voor het afdrukken van het gedicht De vluchteling en van verschillende citaten uit het werk van Simon Vestdijk. Speciale dank ten slotte is verschuldigd aan Jaap Meijer (Heemstede), voor het royale gebruik van zijn bibliotheek en belezenheid.

Amsterdam, augustus 1982

Toke van Helmond