|
| |
Seventiende Pael.
Genesinge der pest.
EEnen mensch, gemeynschap hebbende met sijnen hoed-Engel, badt hem, dat hy hem seggen wilde, tot onderstandt des menschelijcken geslachts, het tegen-middel door Hippocrates gebruyckt; waer mede hy soo gewisselijck den overgang der pest by de Griecken hadde genesen: met hope, soo Godt 't selve de Heydenen verleent hadde, hy het oock niet en soude weygeren den begeerigen Genesers voor den benauwden onder sijn volck: nae eenigen tijt, en veel gebeden, heeft dien geest den mensch geseydt; dat Hippocrates swavel en sout daer toe gebruyckte. Maer alsoo dese antwoort groote duysterheyt liet, soo is 't gebeurt, naedemael dat dien mensch breeder verklaeringe
| |
| |
door vasten, bidden, en waecken heeft verkregen, dat my die is mede-gedeelt, die ick hier in 't lang sal verhaelen. Het swavel ten tijde Hippocrates was genoemt Philogiston, sonder anderen naem te hebben, eygen by de Griecken. Soo oock Dioscorides het beste swavel noemt, uyt eygenschap dat het gansch verbrant wordt. Maer alsoo Hippocrates alle gift der sieckten het goddelijck der sieckten noemde, en dat hy met het swavel volkomentlijck de pest, als opperste der giften, genas, heeft hy 't den naem Totheion gegeven. Sulcks dat noch tot den huydigen daege toe, het swavel in 't Griecks anders geenen naem en heeft, noch anders en wordt geschreven, dan soo sy (Goddelijck) schrijven. Reden, om dat alle lichaemen, jae oock de remedien, oock de lucht selve, de verduftheyt onderworpen staen, deshalven oock bequaem om d'eerste stoffe der pest te wesen. Ick heb lange strijd-redenen van weder-sijden gelesen, oft het sout, komende van Genoa, konde met pest bevleckt worden, oft niet? Ick beklaeghde der Geleerden noodeloosen arbeyt: want alles wat verduftheyt kan begaen, alles wat den hondt mach by reucke onderkennen, dat het een voetstaps reuck mach ontfangen hebben, allen 't selve (niet uytgesteecken) mach het pest-gift bekomen. Silver, gout, jae een suyver glas, jae de beste droguen, en tegen-middelen selve, mogen verduft worden, en met het pest-gift bevleckt. Alleen onder alle lichamelijcke schepselen, het swaevel en is geen pest, noch verduftheydt, noch bevlecktheyt onderworpen. Alleen het swaevel, als een vetteerende vier, brengt te niet alle verduftheyt, 't zy in de wijn-vaeten, oft elders, beneemt aller voetstappen, oft aenraeckens reuck, en volgens dien en ontfangt niet alleen den pest-reuck, maer selve oock, daer dien alreede is, brengt hem te niet. Het swaevel doodt alle gift, 't welck de huyt quelt, en daerom oock alle schorftheydt: neemt oock wegh alle schorft, 't welck inwendige oorsaecken heeft, soo het wel bereydt is: en overmits de pest in de huyt geschoten is,
| |
| |
het swavel mach de selve uyt haeren inwendigen uytwaert trecken. Het swavel in sijne bergh-aderen met sijnen reuck, doodt alle leffas, en alle gewas daer ontrent, als niet wassende uyt den leffas, die niet eerst verduft en zy: des het oock nootwendigh alle verduftheyt, en mumialischen vleesch-reuck des bloedt-tarters doot. Dus dat by gevolgh het pest-gift, wesende een beelt, en bestaende als eenen toeval in de verdufte en verdeessemde stoffe, verliest sijn wesen, in het welcke, als subjectum inhaesionis het alleen kan bestaen. Alsoo ter wereldt niet haester het vier grijpt, dan het swavel, en dat 'et een enckel vier is, soo bewijst sijn signatum des viers eygenschappen, te weten, alles te vernietigen, 't gene het vier verbrant: soo in desen is alle pestigh gift. Op 't Sas van Gent, en daer ontrent, stierf een regiment Neapolitaenen, veel Waelen en Duytschen; ick sagh een vaendel Duytschen, de welcke tegen de luysen haer lijnwaet met bospoeder hadde geverwt; en seer weynigh sturven daer van, en die sturven, sagh ick, dat 'et was door den buyck-loop, oft melisoen. Soo dan Hippocrates nam het Theion Apyron, 't welck noyt in 't vier hadde geweest, hy suyverden 't door 't vier van sijne overtollige aerde, ('t welck men noemt raffineren,) en dan is 't schoon geel, en in 't minste ontsteecken zijnde, verbrandt gansch, noch en krijght eenigh vel op in 't verbranden, noch en gaet van selfs niet uyt. Dit is 't het welck wy levende swavel noemen, en ϕλογιςὸν uyt den swavel-plaets getrocken, en by onse winckels Sulphur vivum genoemt, is noch met sijn aerde. Want ten tijde Hippocratis noch niet bekent en waeren de wegen, hoe men uyt den kissen, marcasiten, pyrites, den swavel smelt. Het Italiaens swavel is beter, dan 't gene uyt den kissen (als het Luycksche) komt: door dien het kis-swavel vremden hut-roock in houd, en daerom in de pestigen niet soo bequaem. Hippocratis dan, dede door brandende swavel de pestige huysen beroocken. De swavel geeft eenen roock, swart als roet der schouwe; item roockt noch wegh een waeterigh suer-sout,
| |
| |
't welck gevat zijnde, wordt genoemt olie van solpher. Item roockt noch een swavel wegh, door de hitte, 't welck niet ontsteecken en heeft geweest door de vlam; en dat is, en ruyckt swavel als 't te voren was. Maer door het vier wordt 'er een swavel ontdaen, en komt in sijn aldereerste wesen, wesende een dorre lucht uyt den brandenden swavel, die suer-scherp, en swavel-achtigh ruyckt; dese houdt het eenigh tegen-middel der pest: en dewijl het tegen-middel ten minsten soo hoogh moet staen, en soo swaer wegen als de sieckte: soo is dese lucht des verbranden swavels soo subtijl, als de subtijlste stoffe der pest. Hippocrates en had noch geen gebruyck van iet aen te hangen tegens de pest: dan alsoo de Griecken hunne badt-stoven hadden, verboot hy die, en in plaets van haer salven Myracopa onder de Apoterapias, dede hy de lijven strijcken met een weynigh fijn gepolvert swavel. En van wegen dat in de pest altijt eeen koortse is, en dat de Griecken saegen, dat Hippocrates een vier gebruyckte met een hemelsche verwe, tot een tegen-middel der pest; soo heeft de gemeynte de koorts geenen anderen naem gelaten, dan Pyr, 't welck is vier. Niet om den brant der koortse, (soo naermaels Galenus heeft vermeynt,) overmits sy soo wel het beven, en kout begin (in 't welcke tot in 't diep ste des lijfs, en der gebeente, de koude wordt gevoelt) der koortse, Pyr hebben genoemt, als haer meeste hitte. Dus diende Hippocrati, soo wel tot genesinge, als ter verhoedinge voor de pest, het beroocken des swavels. Maer tot inwendigen tegen-middel gebruyckte hy bereyt zee-sout, en swavel; te weten, het swavel op den steen met waeter kleyn gevreven, en weder gedrooght, gaf hy ontrent vier-en-twintigh greynen met een loot souts, in een gloeyend vier, en in eenen verstopten pot gesmolten, en 't selve gestooten, ontdede hy in tien, twaelf, oft veertien oncen goet bron-waeter, alles Griecks wicht, 't welck wy Troys noemen; en met 't selve al heet zijnde gedroncken, dede hy sweeten. D'oorsaecke waerom hy het sout aldus bereyde, was om
| |
| |
dat alle zee sout veel opgelosen slijm der visschen, der aerden, der vloeden, &c. in sich heeft, welcke vuyligheydt stracks eerst op een vier uytvlieght, met getyen het sout scheurende, en springende door de vlucht der drooge geesten, de welcke hy bevont, dat sy des verduftheyts bequaeme ontsangers zijn; en zijn geen geesten des souts: maer het sout gansch oneygen, soo men door de distillatie oock geleert wordt. Welcke vremde geesten uyt het sout vervlogen zijnde, al eer het sout smelt; des niet te min, wilde hy oock het stijmigh lichaem der voorschreven geesten verbranden, en te niet doen; dies hy oock het sout al gloeyende liet smelten soo geseyt is. Hy gaf het sout aldus in, om reden, dat in alle pest stracks den eet-lust verhindert wordt, in de maege stracks een vuyligheydt groeyt, 't welck smerte baert in 't hooft, rasernyen, oock doodt-slaep in andere, als mede andere verrottingen en verdustheden, die des pest genesinge wederstaen, oft verspaeden. Het sout dan, als eenen balsem van alle vleesch, wegh nemende, voor soo veel in hem is, de verrotheyd van het vleesch des bloedt-tarters, en afvaegende oock de verrotte stoffe, geeft een sachte en seeckere medecijne. Item ontdede dit sout in 't waeter, en niet in wijn, en gaf het heet in, want den wijn vertoeft naer verduwinge, maer niet het waeter; 't welck stracks het sweet drijft, jae vlieght selve door 't lijf ten sweete uyt, en deshalven wordt het lijf gewassen. Hier door seydt Hippocrates, dat ons lijf is perspirabile, & conspirabile totum, noemende ons lichaem doorblaesigh, om het sweet; en conspirabel. oft t'saemen verplicht, ter oorsaecke, dat soo haest onsen Archeus (dien hy gekent heeft in 't boeck Periphyson, en noemt hem elders Taenormon, dat is, gewelt-doende,) de pest in 't uyterste des lijfs voelt, hy daer soo wel, als in 't diepste, hem houdt op den selven voet. Het heet waeter dan, door een snel sweet, wast de pest uyt het derde rijck des lijfs. Item, hy vermengde een weynigh swaevel soo kleyn gevreven met het sout, op dat het oock in 't lichaem door sijnen reuck het pest-gif- | |
| |
dooden soude, en 't selve ten sweete helpen verjagen. Sulcks dat het waeter wascht, het sout veeght, en het swavel strast het gift, en beneemt de verdustheydt, als stoffe des gifts. Het sweeten moest drie, vier, vijf, oft ses daegen dueren, nae gelegentheydt der sieckte, en elcken dagh ten minsten ses uten, en ten hoogsten negen. Na yder sweeten gaf hy lichte spijse, als is een waterpap met broot, en tot dranck eenen stercken Grieckschen wijn tot verheugens toe. Altijdt met een greyn, drie oft vier swavel, en soo veel bereydt sout in, als men redelijcker wijs mocht verdragen. Hier door is t'sedert geschiet, dat door Grieckenlandt allewijn-besien met zee-waeter worden besprengt, en gedroogt zijnde, geperst, soo om dat alle giftigh gewormte daer uyt vlieden soude, als uyt vreese der pest. Dus is haer wijn t'sedert versilt gebleven, blijvende de reden des selfs vorgeten. Op de klieten, kole en bleynen, leyde Hippocrates warme doecken met stercken wijn, gesoden op de hel-licht, met gestooten swavel: en aldus is de pest hem geluckelijck vorschoten. Dit waeren d'openbaere gemeyne tegen-middelen by Hippocrates voorspoedelijck gebruyckt. Doch had hy een besonder geheym; ten welcken opsicht Poetus aen Artaxerxes schreef, dat Hippocrates van weder-sijden uyt afkomst der goden was, en alleen de pest konde heelen. Dit was 't vleesch der viperen, oft adderen, 't welck hy wist te reynigen, af-snijdende 't hooft, trock af de huyt, verworp de darmen en gal, bewaerende alleen de lever en 't herte: dede wegh 't bloedt, en de ader, die langs het rugge-been loopt, uyttreckende met het bloedt. 't Vleesch en gebeente, met lever en herte, stampte hy, en liet het in eenen sachten oven droogen, tot dat het sich tot polver liet stooten. Mits de viperen in 't koocken haer meeste kracht verliesen, soo in den damp als in 't vleesch-sap, 't welck men te Venetien wegh giet. Dit poeder bewaerde hy in geschuymden honigh, daer toe doende eenige welrieckende dingen: en aldus bedeckte by sijn geheym. Niet sonder groote verborgentheydt en is die
| |
| |
alsoo geschiet: dat alsoo de doodt door de slange begonnen was, sy oock door der slangen doodt moest geweert wesen. Hadde Adam niet gekent den aert der slangen, soo wel als andere dieren, en dat in haer was den alderhooghsten balsem, het goudt gelijck, en waer in oock alle corcsiven versterven; te weten, hadde Adam niet gekent dat in de slange was des doodts tegen-middel, dienende ten langen leven, mitsgaeders de groote vernuscheyt haerder zielen, den vyandt en soude den slangen-huyt niet ingegaen zijn, om den mensch te bedriegen; noch Adam en hadde daer toe niet mogen gebrocht wesen, om haer te gelooven. 't Volck dan, gesien hebbende dat Hippocrates iet wat noch in geeft, aen het welcke sy bekenden haer gesontheyt, en leven schuldigh te zijn, heeft begonnen veelderhande slechte dingen by een te versaemen, noemende die Antidotos; een iegelijck verhoopte op het naeste Hippocrates konst te weten: dus zijn die preservativen met duysenden ten dage gekomen. Sy hebben tot heden seer gepresen, onder andere, alle ingenomen dingen, die het gedroncken gift wederstaen, onder de welcke hoogh wordt gelooft het geheym van Orvietano, ter oorsaecke dat hy alle onbekent gift durfde innemen, soo men heden alom nu doet by het gebruyck van 't vleesch der viperen. Item een ander, beschreven door den Heere van Ranzon, aen sijnen sone, genaemt Antidotus Saxonica; en hoewel sy niet eygens in de pest en houden, (mits een geestelijck fenijn haer hooftstuck is,) nochtans wesende wel de beste, sullen de selve hier geerne aenteeckenen. De pest wil met sweet en bloedt, geboet en gedreven worden, meer dan door de goetheyt der remedien: want sy sit in een gift, 't welck een geestelijck beeldt des schricks Archei is. Insgelijcks goede roocken en reucken, en des te minder vuyle roocken van schoen-lappen, oft diergelijcke, en houden niet in tegen de pest, oft haere verhoedinge. Tot byspel, beroockt eenigh verduft wijn-vat met de beste reucken sonder swavel, soo blijft noch evenwel d'eerste verdustheydt over. De
| |
| |
welrieckende dingen vertroosten wel den Archeum, doch eens verschrickt zijnde, en nemen sijne verschricktheyt, noch 't gift niet wegh; te weten, sy en verbeteren de stoffe des gifts niet, noch en dooden 't gift, noch en benemen de verschricktheydt Archei. Paracelsus schrijft aen de stadt Stertzingen, en in sijne andere schriften, dat Myrrhe gegeten, en allengskens onder de tonge ontdaen, soo groot als een turks-boontje, behoed vier-en-twintigh uten voor pest, sonderling en seeckerlijck de jonge lieden. Doch ick heb dese hulpe moeten af-slaen, want ik heb jonge lieden tot mijn leetwesen sien sterven, die de Myrrhe nae sijn bevel daegelijcks gebruyckten. Ick heb bevonden dat de Myrrhe wel behoedt 't gene doodt is voor de verrottinge; maer en behoedt niet voor de doodt 't gene in leven vergift is. Misschien sal de pest alleen door de mondt inkomen, dat men dus lang de Myrrhe daer moet laten vergaen? soo houdt den mondt toe. Oft heeft de pest vreese voor de Myrrhe, en sal sy laeten in te komen door den neus, indien de Myrrhe in de mont is? Sal de Myrrhe verbieden in de mont, dat de pest door de huyt en polsaderen niet in en komt, niet ingelaeten wordt? meet bekent, en gehaet wordt? Sal den reuck van Myrrhe, oft van ander ding, beletten dat een pest-lucht geen gift en zy! geen schaede en doe! sal sy het minste gift weeren uyt den Archeus! oft sijnen schrick benemen, en te niet doen! In de Geneeskonst en is niet schaedelijcker, dan het lichtvaerdigh geloof, dat men sonder pandt, sonder waerheydt geeft. Der siecken beklagh sal eens groot wesen tegen d'onachtsaemheyt bedrogh, en quaede waeren, waer door sy om het leven gekomen zijn. Daer is in de Myrrhe een volkomen hulpe tegen de pest; maer niet, soo hier voren is geseyt, gebruyckt. Sy en wordt den Salighmaecker niet te vergeefs, noch sonder groot geheym opgedraegen, als sterffelijcken mensche. Maer de Myrrhe in haeren bevang is te grof te gesloten, te traegh, te swack, tot soo stercken subtijlen vyandt te overheeren: te weten de Myrrhe, soude sy genesen, en vol- | |
| |
maecktelijck verhoeden, soo moet sy eerst in sale circulato alleen, oft als Elixir proprietatis bereyt wesen. Maer wie is den geluckigen, die het ignis gehennae in sijn hant heeft? sonder het welcke noch de verwe der gesteenten, noch den precipitaet des gouts, noch het Elixir proprietatis, en mach bereyt worden?
Antidotus Saxonica tegen alle ingenomen gift: oock heeft den Keur-vorst 't felve versocht in eenen misdaedigen, genomen hebbende twee quintlijn quick-silvers sublimaet, en is 't ontkomen.
℞ Rad. Valeriane, dat is, baldriaen, Ρεω in 't Griecks. 2. Urticae minoris, heete netelen. 3. Umce toxici hyrundinarie Alclepiadis, oft swaluwe-wortel. 4. Polipodii querni, engelsur-wortel. 5. Altheae, Ibisch wortel; Ibiscus, olus Iudaicum, bismalva. 6. Angelice silvestris. 7. Angelice sative recentis, van elcks vier oncen. 8. Corticum rad. laureole, kellershals drie loot. 9. Baccarum herbae Paris, nacht-schatten met vier blaederen. 10. Acetum vini acertimum. Dese wortelen zijn op sijn best tusschen half Oogst en September; andere, naementlijck eenen van de kameraets der Keur-vorsten, stellen aldus 't gewicht.
℞ Rad. Valeriane, een once twee quintle. Hyrundinarie, een once. Polipodi querni, drie loot. Angelice sative, Smyrnii, oft meester-wortel, elcks van de beyden twee oncen. Altheae een once, en cort. rad. laureole, drie loot.
Men snijt de wortelen in een verlooden pot, daer op gedaen van den scherpsten edick, soo veel, dat hy twee vingeren daer over swemt, de pot wel toegestopt, en verpapt, latende een half uur koocken met slap vier. Giet den overigen edick wegh, (maeckt 'er een oxymel af,) drooght de wortelen in een stoof, en pulvertse; doet tot het pulver ses-en-twintigh graenen oft besyen uyt herba Paris, stoot 'et weder tot pulver wel vermengt. Geeft hier van aen oude en volwassen lieden, van dertigh tot veertigh aesen in eenen dronck wijns; aen vrouwen en jongeren geeft minder nae staet.
| |
| |
Het tweede beschrijven, hebbende de netel-wortel, noch d'eene Angelica met, segt dat sijne wortelen sullen gesoden worden, in edick als voren, en verkout zijnde, sal den edick weghgegoten worden, daer toe gedaen noch nat zijnde twaelf graenen van de Herba Paris, en tot elck greyn drie blaederen van de stele des selven kruyts, laetende op een oven t'saemen droogen, niet in de Son. gestooten en gesift. Dit pulver, tot het gewicht van een goudt-gulden, moet men met wijn ingeven. Voor den vont van dit hulp-middel, moeten alle Geleerde Godt eeten, en eenen Saxischen boet dancken; want het vinden, en voegen deser dingen, komt van den Vader der lichten.
| |
Orvietani geheym.
Os del cuore di cervo, vier oncen. Bacca di lauro, half pont. Bacca di guinipero, Angelica odorata, Imperatrice, scordio, gleba querci, Aristolochia rotunda, gentiana, tilatio onero lilatio di Levante, vince tossico, argentaria, van elcks een half pont. Rheubarbo, vier oncen. Imperatoria, drie vierendeel pont. Meo, een pont. Cartina, bistorta, dictamno bianco, van elcks een half pont. Calamo aromatico, tormentilla rotunda, elcks twee pont. Radicede Valeriana, een pont. Legno casso overo cassia, vier oncen. Mosso marino, anderhalf pont. Cordon di san Francesco, vier oncen. Seme di caulo nero, een pont. Perile preparate, vier oncen. Theriaca eletta, ses oncen. Mele spumato, dissoluto in vino di granato, vier pont. Facciasi latloaro.
Ick heb dit in sijn taele gestelt, soo ick 't heb bekomen, en sien gebruycken tegen het ingenomen gift; maer het voorgaende gaet verre voren. Ick weet dat d'een en d'ander oock gebruyckt is in giftige koortsen, daer d'eerste hielp, het ander gebrack dickwils. Eenen vremdeling gebruyckte een olie, die hy my aldus beschreef:
Doet tot een pont oude boom-olie, een hant vol steerten van
| |
| |
schorpioenen, en twintigh groote swerte tarantulen, steltse ses daegen ter somer zon, daer nae laetse in 't selve glas (zijnde een kols met sijnen helm) sachtelijck koocken op heete asschen, en fryten; laet u glas kout worden, dan doet het op, parst d'olie uyt, neemt twee Aspides, oft groote Viperen, elck in een lang glas; roertse en schutse lang, tot dat sy boos-toornigh worden, dan giet van boven eenen lepel der voorseyde olie op hen, en sy sullense drincken, schutse heen en weder, gietende soo veel olie, tot dat sy des niet meer en drincken; laetse aldus staen ses daegen, en sy sullen d'olie uytspuwen: en soo niet, warmt d'olie, en sy sullense spuwen, en sterven. Die dese olie bereydt, gedencke dat sy giftigh is met den aesem ingetrocken, daerom dat sy kout zy in t open doen des glas. 't Gebruyck was, dat hy de plaets eerst waschte met zeep, en nam van dese olie soo veel, als aen eenen kleynen priem bleef hangen, daer in gestipt zijnde een half lidt des vingers ver. Men bestreeck eenen kleynen ring rontom de plaets, daer de pest haer openbaerde, en genas binnen vier-en-twintigh uren. En soo een mensch oft beest gift ingenomen hadde, oft gesteecken was, men bestreeck rontom de beet, oft der maege, eenen ring drie vingeren wijt, oft daer den slagh der herten is, en in vier uren liep 't gift van boven, oft onder uvt. Oock streeck men een ring, soo dick als eenen draet om 't herte, vrijvende met den vinger d'olie in en om den navel in een doodelijcke moeder-versmachtinge.
Barthol. Karrichter prijst seer den Napellum met edick bereyt, om buyten op de klieren, en de teeckenen der pest te leggen. Maer ick en heb noch d'een noch d'ander versocht; my vergenoeght houdende met de hulpen van Hippocrates, bevonden hebbende gewisselijck, dat niemant en sterft diese gebruykt, ten waer hy te ver gekomen waer. Ick stae toe nochtans de voorseyde giftige pest-middelen, soo uyt den woorde, saligheydt uyt onse vyanden, als dat alle ding tot nut des menschen is geschaepen. En dewijl dese hooghste giften ons andersinsniet
| |
| |
dan ondienst en ongeval en veroorsaecken, soo is 't noot, dat sy eenige groote schat verbergen, souden sy andersins niet te vergeefs geschaepen zijn. De welcke schat staet te verhopen is aengewesen tot vernietinge eens anders verholen, en verhoogert gift, sulcks als de pest is; deshalven en heb ick dese middelen, met haer reden, niet willen mijnen lieven naesten verswijgen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd