|
| |
Sestiende Pael.
Van de teeckenen der Pest.
D'Oorsaecken, het wesen, de geboorte, voortganck en verscheydentheyt die in de pesten zijn, nu beschieven wesende, blijft nochtans open staen het velt-teecken, waer aen men die ten besten mochte bekennen. 't Gene ick schrijve is nieuw en ongehoort, swaer te verstaen, mijn schrift is slecht, mijn verslant ongevijlt en bedroeft: de stoffe hier gehandelt, is vol gruwels en schricks, de saecke swaer om te begrijpen, vol van ongehoorde verholentheden, en de kortheyt van een begin is vol duysterheden; doch het aldermeeste 't welck ons verblindt, is het gebreck der gewisse teeckenen: en dewijl alle geschaepen dingen haere teeckenen hebben, waer by het van alle anderen uytsteeckt, soo moeten wy oock iet van de teeckenen schrijven. De teeckenen eender toekomende pest in overganck sonder twijffel, vint men geschreven in de hemelen, soude den gesternden hemel verkondigen de wercken der handen des Heeren. Gaffarel toont eenen Hebreeuschen A.B. in de sterren des achtsten hemels, waer uyt de Rabbijnen gelooven, groote voorsegginge geschiet te zijn, soo in de veranderinge der rijcken, als van andere merckwaerdige saken; maer dan en souden de sterren des sirmaments niet alleen niet daegelijcks draeyen, maer moesten oock verschuyven uyt haer stede. De sterren met steer- | |
| |
ten, balcken, draecken, vuer-pijlen, &c. verkondigen dickwils eenen overganck van pest, maer niet naer de konst van het cyferen der Astrologie, noch volgens theoricas planetarum, overmits dese nieuwe lichten buyten regel zijn, en daerom met de gepleeghde regulen niet bedwingbaer. D'Astrologanten van Jerusalem, hoewel de konst daer seer beseft was, en wisten doch niet het bedier der Bethlemsche sterre. Dan de teeckenen der hemelen, en alle woordt dat goedt doet, verklaert hy aen sijne Propheten, en niet de gemeene Astrologie. De nieuwe lichten beduyden dan sterften, oorloge, honger, &c. als Portentum, wiens beduyt noch hangt in handen des Heeren, die het geeft aen wien het hem belieft. Andere beschuldigen eenige versaeminge der sterren, eclipsen, deysingen, verbrandingen, en andere beletselen, die de sterren-beduyders soo wel tot oorsaecken als tot beduytselen trecken. Maer dewijl de pest een extraordinaris gewas is, en dat alle eclipsen en loop des hemels soo ordentelijck is, dat Koninck Alphonsus voor hondert jaeren, en Tycho Brahe voor anderen gelijcken tijdt, die hebben voor bereeckent: soo en kan eenen regulerenden loop niet verkondigen (veel min veroorsaecken) den pest-ganck, die in de Landen van Lombardyen, in het jaer 1632, door de legers van Mantua en Cassale, heeft over de ses hondert duysent menschen vermoort. Ick geloove dat extraordinarise geboorten, hebben extraordinarise oorsaecken en voorboden, wiens verklaringe oock extraordinaris wordt verleent aen extraordinarise menschen: oock is mijn gevoelen, soo wanneer diergelijcke teeckenen in den hemel zijn, en de pest verkondigen, dat die pest niet meer en staet te verbidden, dan te verbidden stont den onderganck der stadt Jerusalem, van den Heere voorseyt, en met veel voorboden by Josepho beschreven, was verkondight, en dese voorboden en souden niet dienen om iet te doen, te beteren oft te bidden, (als wel was de prophetie met voorwaerde geseght: Ten zy Ninive, &c.) waer door de straffe mocht weghgenomen wor- | |
| |
den, dan alleen op dat de menschen hen beter souden ter doodt bereyden. Heel Israël moest sterven en vernieuwen in de woestijne, behalven Josue en Caleb, dat en stondt niet te verbidden. Des Heeren woort, seght den Propheet, en wordt niet herroepen, hy en is de menschen in wanckelbaerheden niet gelijck, dan het gene conditionelijck, en met voorwaerde wort verkondight: Ten zy Ninive betere, &c. Soo dan de voorseyde portenta teeckenen des woorts zijn, daer, alsoo, en aldien het verklaert is te openbaeren. Dit zy aldus geseght onder beter verstandts oordeel, de voor-teeckenen van toekomende sterfte, seght men te wesen de vreemde geboorten van schroom-dieten, soo in menschen als in het vee: waer van Cornelius Gemma heeft een boeck de Cosmocriticis sonder gront en slot by een geslaegen. Maer wie sal d'oorsaecken en beteeckeningen der selver recht weten, kennen, oft vertaelen? dan soo de sterfte komt, dan treckt een ieder een beduytsel, soo en van waer hy wil; andere seggen, dat het overkomen van vreemt vleesch en vogelen, oft andere ongewoone vogelen, pest beteeckent. Op den voet dat der quackelen toekomst over Israel, de pest voort ging, en aldus verduysteren sy het miraeckel, oft willen dat dese vreemde vogelen ons oock by wonder-teeken beteeckenen een miraculeuse sterfte. Dit is het vermeenen der genet die de sterren onse pest-maeckers oordeelen; het is met meerder waer-schijnelijckheydt, dat vreemde visschen uyt 'er diepten tegen stroom komen, dat walvisschen, schroom-dieren der zee, in ongewoonelijcke plaetsen komen; sommige vermeenen dat de wateren vergift zijn, en dese dieren uyt den gronde jagen; maer waer de zee verduft, en de wateren besmet, wat meerder waeter soude het water der zee mogen afwasschen? zijn de wateren besmet, wie sal de pest afwasschen, en de behaelijckheyt der levende? Ick weet dat de wateren geene pest en hebben, noch dat sy niet besmet en worden in hun element; dat de vreemtheden uyt het Meyr, en uyt den hemel eenen selven stuer-man heb- | |
| |
ben, dat den Heere is in den afgront der zee, soo wel als des hemels: sijnen vinger beweegt den gantschen kloot, en wat daer in is, is hem ondetdanigh, uytgesteecken den onrechtvaerdigen. Dan ick schrome meer voor ongewoone regens van bloedt, kruyssen, vueren of lichten, en gesichten in de wolcken, daet lijcken gedragen, oft strijdtslagen gesien worden; soo mede van vreemde ongestuymigheden op kerck-hoven, &c. als voor gewisse voorboden der sterften; die welcke ick buyten den loop der naturen scheyde, en toeschrijve aen de goetheyt Godts; op dat de dwase maeghden by tijdts olie kochten voor hunne lampen, die door de Predicanten noch geenen voorraet van olie en hebben gedaen. Ick en weet niet, of ick hier soude derven onderstellen, seltsame versaemingen, en geschrey van exteren, ravens, kraeyen, om niet onder de auspicia chaomantiae te vallen. Wy sien immers wilde pauwen, endtvogels, gansen, kraenen, en andere wilde vogelen, dat sy ons verkonden met hare toekomste, dat den aenstaenden winter lang en hert sal wesen, sulcks dat des verkondigenden hemels kracht in haer woont. Wy mercken oock hoe de vorschen en padden haer winter-bedde dieper graven, des oock den winter te selder sal wesen. Immers indien vogelen, visschen, ofte iet diergelijcken de sterfte voorgaet, het sijn portenta, ons door de geesten voorgebelt, en hebbende geenen vasten grondt in de natuere. Paracelsus seght, dat vorsschen een tegenmiddel in de pest zijn, oock voor groote sterften hen op hoopen vergaderen, versmachtende de ondersten, en dat sy soo malkanderen ombrengen tot op een kleyn getal, en dan van een vlieden; 't welck dan, wanneer het soo geschiet, is te houden voor een vreemt teecken, ons door de hant Godts gesonden. Uyt de gal-noten en eycken-appelen, die vast uyt de bladeren wassen, schrijft men, dat wanneer sy binnen een spinne-kop hebben, treckt men een voorbode van de pest: en wanneer sy een vliegh binnen hebben, van oorlogh: en wanneer eenen worm, van honger. Mijn oordeel hier op gedraegt,
| |
| |
dat mits altijdt een van de drie dieren daer in wordt gevonden, sonder nochtans dat 'er oorlogh, honger oft pest zy: dat de vliege beteekent het voetsel-sap en leffas van den eyck, goet, vruchtbaer, soet en aerdigh: den worm beteeckent, dat den leffas verduft is; en de spinnekop beduydt den leffas onderworpen eenig gift: doch dese teeckenen en gaen niet buyten den leffas van die aerde, overmits in sommige steden ten selven jare men vliegen in de voorseyde vruchten vint, en in andere steden spinnekoppen, en elders wormen, oock somtijden op eenen selven boom, hebben sy vliegen en wormen, item, wormen, en andere hebben spinnekoppen in: doch nergens en hebbe ick spinnekoppen en vliegen in de vruchten van een eyck bevonden, tot een teecken, dat mits dit alles sonder pest te ervaren geschiet, 't selve niet verre buyten den leffas des booms en beteeckent. Verre zy van de Christenen iet uyt den eycken-boom te voorseggen, oft therebintus: naerdemael de Heere sijn volck dat soo hoogelijck verbiedt. Soo wanneer de aerdtbevingen, scheuren der aerden, en nieuwe holen der hemelen ofte bergen, seldsaemen stanck oft reuck der poelen overkomt, en met sterfte, daer op volgende, bekrachtight worden, soo hebben dese tekenen oock kracht van oorsaecke, soo voren is geseydt. Tot nu toe is van de toekomende pest-teeckenen geseydt. Nopende de teeckenen van de tegenwoordige, ick en heb noyt uyt de pisse tot noch toe de pest konnen kennen: dan heb 'er gesien van redelijcker gestalt, en als derdendaeghsche koortse en even gelijck ick in vele andere sonder pest bevonde. Paracelsus lib. de Tartaro cum scholiis, spreeckende van de pest, seydt dat sy komt uyt de lever; 't welck niet alleen en strijdt met sijne andere boecken van de Pest; maer is oock een naeckte dwalinge. Ter selve plaetse seyt hy, dat de pest gekent wort in quarto Pulm. by den vierden slagh. Hoewel ick daer op heb veel en verscheyden reysen toegeleydt, doch ick beken mijne onbequaemigheydt, dat ick geen onderscheyt in den vierden slagh en heb ondervonden, ten waer op
| |
| |
het leste, soo wanneer hy seer ongelijck wordt, ten sesten, vijfden, derden, en andere slaegen. Dan ick heb altijdt, en in alles gevonden den pols der pest, als van andere geduerige koortsen; een ander sal het beter mogen betrachten. En dewijl noch pis, noch pols, de pest en verraden, en dat 'et den alderswaersten ziel-last is, te oordeelen 't zy het pest zy, oft niet, soo ten opsicht van de siecken selve, die seer ontstelt wordt by het vonnisse van de pest, daer hy geen en hadde, als van alle sijn gesin andersins te stellen in gevaer van iet te behaelen: daerom oock seer quaet waere, iemant vry te oordeelen, die veele mocht besmetten. Want de pest, soo men seydt, is den Officier gelijck, die komt lijf en goet eyschen: soo staet het wel op 't ernstelijckste te betrachten, eer men vonnis geeft. De pest te kennen uyt eenige selsaeme sijse van koortse! 't selve en heb ick niet konnen bespeuren. Het mach mogelijck zijn, doch ick beken geerne mijn onvermogen, en onwetentheydt in desen. De pest heeft een koortse met hooft-sweer: en andere koortse heeft oock dickwils hooft-sweer. De pest heeft klieren, buylen, en bleynen: in andere koortsen heb ick klieren, en bleynen bevonden. De pest heeft swarte plecken, de Tavardillo heeft oock loot-swarte plecken. De pest heeft eenen kool: ick heb den kool oock met andere koortsen ontmoet: wel is waer, die was soo swart niet als in de pest, en was meer verheven in de koortse, dan in de pest, by de Heel-meesters genoemt den grooten bloet-sweer, oft anthrax. Oock een van dese teeckenen, met een koortse stracks over komende, maecken t'saemen een sterck en gewis vermoeden; maer noch niet genoeghsaem tot het vast oordeel van pest: de welcke ick open belijde niet te kennen, eer sy een van de voorseyde teeckenen voor den dagh hebben betuyght! noch oock d'ervarenste lieden, die daer met om gaen, en kennen gewisselijck de pest niet, aleer sy de voorseyde teeckenen gegeven hebben. Dan ick onderscheyde wel, dat de klier in de pest, hoe kleyn sy zy, veel gevoelijcker, en pijnelijcker is,
| |
| |
dan in andere koortse: hoewel nochtans met weyniget tootheyt, oft geswel omgegeven. Maer dewijl de pest, oft uytwendigh by behaelijckheyt inkomt, oft wel alleen in den bloet-tarter in 't derde rijck des lijfs ontsteecken wordt; soo geeft sy oock seer snel een van de uytwendige teeckenen: ten zy de pest allengskens komt met graden in 't lijf veroorsaeckt te worden, en als dan is 'er een andere koortse voorbodigh, die ten lesten door 't pest-gift wordt vergeselschapt, en versterckt. 't Is waer dat dese uytwendige teeckenen tijdts genoegh verschijnen ter genesinge: maer mijnen wensch is, dat mense mocht onderkennen, terwijlen dat sy noch in de maeckery is by eenigh gewis teecken. De pest, die alleen nae de doodt uytslaet, is vast onseker, en verderft menigh huysgesin. Dese komt by schrick, en droef heyt, gesetelt in den bloedt tarter der mage, en deshalven en kanse niet te voren bekent worden. Heeft veel koortsen met flauwigheden, sy noemense Ephimeram, met den naem van de koortse, die op eenen dagh haeren loop voleyndt, en dat sy daerom sit in den geest des levens, en niet in verrotte humeuren. Als oft alle pest niet en waer in den geest des levens, en als oft dese, die in den bloedt-tarter der maege sit, en die gansch vergift is, geenen setel en hadde, en daerom meer doodelijck waer, dan de gene, die den geest des levens besmet, en laet eenen nest, waer uyt gestaedighlijck nieuwe vogelen in den geest des levens vliegen, en nae den anderen volgen, en haeren inval doen. Dus siet men pest, de welcke aen komt alleenelijck uyt een dwaese verbeeltenisse en schrick, sonder dat men in bevleckte plaetsen zy, en dese is gansch snel en boos; doch alsoo de verbeeeltenis dese pest betuyght en verraedt, soo gebruyckt men daer stracks sweet-drancken tegens, en wordt seer licht overwonnen. Maer de pest, die de lieden aenkomt, die onder de bevleckte menschen oft plaetsen zijn gegaen, en hebben door een langduerige droef heydt, en vreese, de maege met eenen bloedt-tarter ontstelt, waer over den schrick en 't gift der peste komt, de selve en
| |
| |
worden niet soo gemackelijck bestreden, door dien 't gift is gevallen in de bloedt-tarter der maege, die den angst en droefheyt daer gemaeckt, en gelaeten hebben, de welcke oversulcks men gansch moet uytdrijven, en verteeren, soo als Hippocrates dede met het afvagende sout. Wesende voor diergelijcke pest de sweet-drancken en Theriakel-waters te slap: overmits sy meer wercken by middel van tegen-gift, dan uyt kracht van oplosen, en afvagen den tayen gift-nest. De pest die iemant overkomtuyt aengetogen pest-gift, 't zy met voorgaende schrick des menschen, oft sonder de selve, overmits het gift te vorens al bereydt inkomt, en in sijnen hooghsten trap verboost, soo is het selve het aldererghste; want stracks vat 'et eenigh deel aen, waer in het sijnen setel maeckt en 't selve tot een kool bleyne oft klier brandt, en soo het in de maege met den adem wordt ingetogen, (gedenckt dat binnens levens het gansche lijf door-blaesigh is,) soo baert het aldaer sijne selheydt, en brandt eenen kool; den welcken Pareus heeft gevonden in 't opsnijden, tot welcke gelegentheyt niet dan de doodt en staet te verwachten, en is des te gevaerlijcker, door dien het quaet een wijl heeft binnen sijnen aert gevolght, eer men weet wat 'er schuylt, en geeft sijn gifts teeckenen eerst te kennen, soo wanneer den inwoonder de sleutels nu bynae aen desen vyant gelevert heeft. Waer in noch een groote dwaelinge tot noch toe is geschiet, dat 'er geen behoed-middelen en zijn verdacht, dan alleenlijck tot dese derde pest, en niet voor de twee andere; ick laet noch staen d'onseecker-heydt, en ongerijmtheyt der selve, die pijlen zijn geschoten geweest naer wit, 't welck sy noyt en kenden. Sulcks dat tot noch de voorteeckenen der pest onbekent zijn, en de medegaende teeckenen zijn gegront op het uytkomen der pest ten daege. 't Welck Paracelsus daerom heeft beweeght te gelooven, dat alle pest uytwendigh stondt, en een wonde was; 't gene hier voren genoeghsaemelijck is afgewendt. De geringe behaelijckheydt en is geen teecken in het lijf; dan wel een vermoeden, dienen- | |
| |
de tot den tweeden siecken. Het haestelijck ombrengen is een teecken, 't welck voor de gestorven te laet gekent is, en dient maer tot verhoedinge: het waer een gewis en vast teecken, indien, soo ettelijcke seggen, de planten der voeten met ongesoute spreck bestreecken, die niet door eenen hongerigen hondt en worden geleckt. Item, dat een stuck specks, gestreecken aen de planten der voeten, oft soo andere seggen, een ure gedraegen onder d'ocxselen, oft aen de eechenissen des bevleckten, versmaet wordt door hongerige honden; als neckende het verduft mumiael gift der peste. Doch en kan ick aen het selve geen volle geloof geven; overmits der menschen pest de honden niet en overvalt, noch walgigh en maeckt: te meer, dat d'ongegraeven lichaemen in groote sterften, van honden en vogelen zijn opgegeten geworden. Oock ter avonturen, eenen hongerigen hondt en sal het speck niet eten, dan van eenen vremden meester, en niet van sijn eygen, en dat niet om der pest wil; maer door dien het speck voort den reuck sijns meesters heeft. Ick en heb noyt dese proeve ervaren om reden verhaelt; alleen heb ick een gewis teecken, 't welck de verborgen pest ontdeckt. Te weten, soo men eenen hoogh-blaeuwen saphir ongeslepen, oft een keye van hyachint cittin, leght ontrent een vierendeel van eenige plaetse der siecken, sulcks dat 'er de Son doorschijnt, oft ten minsten een keers-licht; en soo verre binnen een uur daer nae de plaets loot-verwigh wort, 't is een seker teecken der Pest; andersins niet veranderende van verwe, verkondight dat men sich van de vreese der pest sal ontledigen. Sulcks onderscheydt men de pest van de koortse, die d'uytwendige teeckenen der pest andersins hebben. De pest die uytwendigh wordt behaelt, door den aenraeck van eenige onser leden, wort ter selve plaetse stracks beteeckent: 't zy sy wordt in die plaetse alleen, oft t'samenderhandt tot meer andere steden geschildert. Maer die met de lucht des adems wordt aengetrocken, die treft stracks ter mage, en milte: derwaerts daer de beelden der gepeynsen gewoo- | |
| |
nelijck daelen, hebbende den wegh seer open, vaert seer licht het pest-gift: blijckende 't selve, door dien stracks den eet-lust vergaet, als wesende die plaetsen eerst aengetroffen. En soo de pols-aderen der maege geneyght zijn om den meesten tocht nae het hooft te maecken, soo komender klieren achter d'ooren, oft soo den tocht der aengegrepen lucht nae 't herte treckt, oft de loose aengetroffen is, soo komender klieren onder d'ocxselen: oft in soo ver sy den tocht na de lever doen, soo worden d'eechenissen getreft. Niet dat hierom (soo menige meynen) de pesten verscheyden worden, om de verscheydenheydt der plaetsen, oft dat daerom de tegen-middelen moeten verandert worden. Want alle gepeyns der Genesers is her gift t'overheeren, het welck in alle plaetsen maer eenvoudigh is. Het waer een klucht gelijck, dat de pest in den duym soude anders wesen, dan op den arm, dat d'eene moest geheelt worden als de vijte, en d'ander als den bloedt-sweer; wy laeten dese ydelheyt aen andere behaegen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd