|
| |
| |
| |
Twaelfde Pael.
Naerder bewijs der verbeeltenis.
D'Ervarentheydt heeft doen gelooven, dat men mach doer schrick sich selven de pest veroorsaecken; dese waerheyt heeft ons bedwongen voorder t'openbaeren, hoe het beelt der verbeeltenis van het onlijvelijck wesen sijner naecktheydt, en van de simpelheydt eender gedachte, sich allengskens kleet met den geest des levens in de milte, oft moeder-vat, en wordt bequaem tot groote daeden. Doch, alsoo het tot 'et volbrengen sijnder schickingen drifts noch niet genoeghsaem en is, en dat men bevindt dat alle beelden gekomen tot de voorseyde leden, noch dickwils verschijnt, sonder sijn eygen effect te baeren: soo hebben wy verklaert daer toe noch vereyst te zijn de hant, (een wercktuygh aller wercktuygen genaemt,) moetende een uyt-wendigh teecken ter bescheyde plaetse geven. De ziel altijdt eenigh middel gebruyckende, op 't welck het beelt wordt ten wesen, en ten wercke uytgevoert. Hier toe is 't van noode geweest te betoonen, hoe de ziel gewoonelijck haerder gepeynsen werckelijcke beelden tot de handt, en niet tot de voet send, by proeve, en gelijckenisse des snaer-speelders, en hoe by gewoonheyt sy haere beelden stracks versent, die andersins niet sonder gewoonte en moeyten, derwaerts en dwayen. Ick segh ter oorsaecken dat de hant is het eenigh, gewoonelijck, ordentelijck, dagelijcks wercktuygh aller gepeynsen, soo voert sy met haere roeringe het beelt ter plaetse, en ten wercke. Men wordt gewaer, dat een man niet soo haeftigh en werckt, als een vrouw: noch oock een vrouw soo sterckelijck, als een bevruchte vrouw. Men bevindt oock niet, dat elcken schrick van de pest, een pest maeckt; als mede dat de schroom voor den wolf, slange, oft raesende hondt, niet in ons en baert het beeldt en wesen des
| |
| |
wolfs, slange, oft rasenden honts; jae al komt 'er oock de handt toe: alsoo men nochtans lichtelijck de pest in ons by verbeeltenis des schricks bekomt, oock sonder de roeringe van de hant; soo mocht ons 't selve doen twijffelen, oft dat de verbeeltenis des schricks geen eygen oorsaecke en zy, (soo nochtans d'ervarentheyt ter contrarie bewijst jae,) oft immers datse geen genoeghsame oorsaecke en zy ter peste. Soo staet te betrachten, dat de verbeeltenis een beelt verbeeldende, geene macht en heeft om iet in ons uyt te wercken, ten zy den wille daer oock toe kome, soo ordinaris geschiet in alle onse ordinarise bedachte wercken, (geene uytgesondert) die uyt het beraet van de verkiesende ziele voortkomen. Een Backer sal te vergeefs veel dencken op sijn broodt backen, ten zy den wille de hant daer toe brenge: maer dewijl een mensch sonder schrick, met vol gepeys der ziele en wille, peyst op de pest (soo ick nu doc, schrijvende dit boecxken) en nochtans de pest niet en bekomt, en dat men niemant en vindt, die ter geboorte van de pest het toestemmen sijns wil geeft (ten ware in boose vloecken, die oock loopen ter hoecken, ten zy de barmhartigheyt onse boosheyt voorkome) en daerom wordt alleen het toestemmen des wils vereyst in de dagelijckschen en naturelijcken loop der begrepen beelden, dienende den wille ter executie, en niet voorder ter geboorten van eenig wesen, oft ter verwandeling eens wesens in het ander, het welck wesende een veranderinge des vorigen wesens, een overwinninge en herbeeltenis van den Archeus, jac als een vreemt gewas, een wondergeboorte, seer nae gelijck het wercken der geesten: daerom soo moet dese betrachtinge gemeten worden, niet met den wille, noch oock met de kracht der naester verbeeltenis en aenraeck des hants, door dien dese omstanden (soo voren is bewesen) zijn ydel tot het uytwercken in de grouwelen der mannen, soo wel als der onbevruchte vrouwen. Dan merckt wel, dat alle wercken der verbeeltenis in ons, die, oft een nieuwe geboorte, oft de verwandelinge eens wesens in het ander, voort- | |
| |
brengen, geschieden niet by enckele verbeeltenis, maer daer toe moet noch loopen een geloof, 't welck verbonden staet met de verbeeltenis, sonder welck geloof 't werck der imaginatie ydel blijft in hare verbeeldinge, soo boven by exempelen bewesen is; te weten, den schroom voor eenigh schadelijck dier, en brengt in ons 't selve dier, noch oock sijn gift, niet voort. Soo oock mijne imaginatie, die wel aendachtelijck overpeyst het wondergift der pest, en baert daerom de pest niet; maer wel den schrick der pest, en niet den schrick der dieren: want die en geschiedt niet alleen door de vreese der vreeselijcker effecten der pest, maer om datter een onscheydbaer geloof toeloopt (al en is het maer soo groot als een mostert-zaet) daer door eenen blooden mensch sich selven inbeelt, dat hy iet van de pest mocht behaelt hebben, waer door dan eerst (en anders niet) het beelt der pest door den schrick met eenen geboren is, en vruchtbaer oft werkende geworden. Maer iemandt siende den woelenden hont, hoe verschrickt hy oock zy, nochtans en gelooft hy niet sijn gift behaelt te hebben, sonder te zijn gebeten, dan sijn vrees en is maer alleen om niet gebeten te worden: 't welck eer een verhoedinge is, dan een geloof van de geboorte des gifts; sulcks dat in den schrick die de pest veroorsaeckt, de verbeeltenis nootsaeckelijck oock een geloof inhoud, met vreese van de pest alrede behaelt te hebben, in onseeckerheydt staende, midts sy niet sichtbaer en is, soo wel andersins den woelenden hont is, welck geloof volbrengt de dadelijcke geboorte van de pest in den Archeus, door dien sijn gepeys, en t'samen gelooft, wort dadelijck tegenwoordigh, en als in haer eygen wesen; andersins elck geloof en is daer toe niet genoeghsaem, want niemant en is 'er die niet vastelijck en gelooft, dat de pest kan dooden, kan behaelt worden op 't toekomende, &c. maer 't selve geloof is als doodt, niet werckende, niet schadelijck, soo verre men niet met eenen schrick tegenwoordelijck en gelooft, dat 'er iet alrede dadelijck en feytelijck moet binnen behaelt zijn. Alle legers en stercke
| |
| |
plaetsen krijgen een doodelijken schrick, Pavorem panicum, soo haest sy met vreese gelooven, dat den vyant oft heymelijck binnen is gekomen, oft eenen onverwachten bystant gekregen: en wort noch alles by nacht vergroot, ter oorsake dat hy alles onsienelijck maeckt. Dit houd dan den schroom voor de pest meer in, dan den gruwel voor andere sienelijcke dingen: de welcke oock andersins, soo diergelijck geloof daer by is, mogen oock soo wel en soo snel dooden, als de pest: te weten, onder vier-en-tachtentigh soldaeten moesten twaelf sterven, en trecken het lot; zijnde onder vier-en-tachtentigh briefkens, de twaelf met galgen; eenen Edelman, vreesende en geloovende dat hy een galgh soude trecken, steeckende de handt in de pot, viel doodt ter aerden. Soo leest men, dat eenen mensch, verwachtende het sweert, en wordende met een stocksken in de neck geslaegen, is doodt gevallen. Ter andere sijde, niet en maeckt stoutigheyt, dan te gelooven, niet dat het quaet niet quaet genoegh en zy om quaet te doen; maer dat het op hem niet en sal grijpen, oft niet en sal passen, trefsen, oft vermogen. Hier door ontkomen sy swaere toevallen van groot gevaer, van quaede dieren, swaere sieckten, en vyanden. De besmettingen der onkuysche droomen, hoewel daer een stercke verbeeltenis zy om uyt te worpen, 't gene daer sy haer werck toe heeft volbrocht, nochtans en is het maer een dom beelt, een loose ydele vreught der ontfangenisse, by gebreck des voorschreven geloofs. Want hoewel de verbeeltenis al slaepende werckt, nochtans het geloove en werckt niet al droomende; de reden is, om dat het geloove geen kint en is der imaginatie, maer des wils. Het lichaem de slaep van nooden zijnde, overmits de ziel het voedtsel des derden rijcks niet en mach besitten, noch ingeesten haer leven, ten zy by den slaep: waerom oock onder den wasdom, men meer en vaster slaept, dan daer nae. En overmits de levende stoffen haere naturelijcke verbeeltenissen hebben, (soo voren betoont is,) die niet en zijn verbeeltenissen der ziele; soo is 't dat d'imagina- | |
| |
tie des bloets op het krachtighste werckt in de slaep; maer 't geloof, wesende een afgesonderde kracht der ziele, en boven het vleesch, soo en kan 't geloof by den slaep, oft droom, niet te wercken komen. D'imaginatie sonder ophouden, oft rusten, werckt altoos: maer de ziele eens geloovende eenigh ding, rust van de bemerckinge des geloofs, tot dat het opworp weder verweckt zy: en dewijl in de dromen, d'opworpen ter verbeeltenis zijn, en niet ten geloove; soo wordt de voorseyde stoffe uytgeworpen door verbeeltenis der dromen, gansch onvruchtbaer ter geboorte. Eyndelijck alle geboorte en verwandelinge des wesens, en kan sonder geloove niet staen: daer alle andere wercken alleen vereyschen, oft de verbeeldinge alleen, oft de wil daer toe. Besiet eens de macht van een valsch geloove, oft dwase verwaentheyt. Aen een teve, die noch geheel was, worde een jong welp gebrocht, sy liefden 't, en leckten 't stracks, duwdent aen haere mammen, sy geloofde dat 'et haer jong was; en soo haest zijn oock haere mammen soo met melck gevult, dat de melck op der aerden uytvloeyde. Om kieckenen buytens tijdts te krijgen; men leydt eyeren, en verwarmtse met eenen doeck tot dat sy lauw zijn, men pluckt ondertusschen de pluymen uyt de borst van een cappuyn, die men stelt gesloten op de lauwe eyeren; door 't behaegen der lauw heyt blijft hy eerst sitten, stracks daer nae door malheyt begint hy te gelooven dat hy de moeder van de eyeren is; hy begint te klocken, hy volbroeyt d'eyeren als een hen, keertse op den behoorelijcken tijdt, en picktse open, beter dan de hen: mits hy verwacht tot het leste kiecksken, hy leytse al klockende, hy verwarmtse met de meeste sorgh, en is strijdtbaer voor sijne kieckskens, eyndelijck is droevigh als de kieckenen hem verlaeten. Doet dit een valsch geloove, wat en sal een oprecht niet doen?
|
|
Auteursrechtelijk beschermd