|
| |
Achtste Pael.
Bereydinge ter kennisse van d'oprechte oorsaecken der Pest.
GEbleecken zijnde de vergetentheydt in het ondervinden der rechte oorsaecken van de pest, soo blijve ick verbonden de selve beter te leeren, soude ick met redenen de voorsaeten wederleyt hebben. Ick sal dan mijne ervarentheden verklaren, d'oorsaecken der pest, hare verscheyde zeden in 't worden, hare vreemtheden in 't wesen, behoetselen en hulpen, soo voren
| |
| |
geseght is, wy en kennen maer twee oorsaecken der naturelijcke dingen, sonder meer, te weten, de stoffe, en den inwendigen maecker oft zaet. Voor de stoffe van pest, en noeme ick niet een onbescheyden stoffe met Aristoteles, die noyt en was, noch wesen en kan: dan nemende de stoffe niet als stoffe, maer als stoffe der pest, soo moeten sy een opsicht hebben tot den werck-meester: de stoffe dan is een locht, die een besonder gift der pest, als haren werck-meester en zaet draeght, sulcks dat den werck-meester en locht van malkanderen scheydbaer zijn, de stoffe wordt by wijlen van buyten in den mensch gebracht, volkomentlijck vergift door eenen anderen pestigen mensche, oft sonder volkomen gift wort uyt eenen aerts chaos ingebrocht, ontfangende haer leste volmaecktheyt binnen ons, en somtijdts wort gantschelijck binnen ons geboren, en tot volkomen boosheyt gebrocht: want d'eerste menschen sonder uytwendigt oorsaecken, en in gesonde tijden, en krijgen immers de pest niet by behaelijckheden: en om beter de stoffe en zerel der pest te begrijpen, soo moet men weder in 't gedacht roepen, het gene voren geseght is, dat onse eerste verduwinge verstoot veel uytworps ter dermen af, 't welck men eygentlijck dreck noemt; en soo daer iet van dien, 't zy in de maegh oft dermen, blijft kleven, oft wort opgedrongen en opgetogen in de eerste aderen, den selven is dan het meestendeel oorsaecke der colijcken, doorloopen en gebreecken der dermen, sulcks dat in het eerste rijck d'eenige oorsaeck der sieckten komt uyt den dreck van die verduwinge; maer alsoo in de tweede verduwinge de pis den dreck is, is sy eerst waeterigh wit, en tot haer groot gebruyck en noot, wordt 'er eenen dunnen geelen dreck op getrocken, die de pisse verwt: soo is 't oock noodig dat desen geelen dreck, voldaen hebbende aen sijne bestellinge, hem scheyde met de pis uyt het lijf, andersins veroorsaeckt hy alle koortsen. Deshalven siet men dat de wey, oft waeter, 't welck op 't goet bloedt drijft, en met het bloedrin de aderen ver- | |
| |
mengt is, in haer stoffe is pis: nochtans sonder de voorschteven verwe, oft des soo weynigh, dat het een met 'et ander wel mach door-sweeten. Andersins, soo der voorseyde geele verwen daer te veel blijft, maeckt veelderhande sieckten in het tweede rijck beneffens de koorts, als zijn rasernyen, swindel, doodt-slaep, geel-sucht, waeter-sucht, geswellen, gesweeren, en open seeren, &c. 't welck geen wonder en is, mits het eenen uytworp is, dien rijcke onnut, en onaengenaem. Dit was den tarter des tweeden rijcks, dien wy oock met eygen naeme dreck noemen. Maer in 't derde rijck en is geenen dreck der voorgaender verduwingen: dan alle dreck wordt eerst sorghvuldighlijck uytgescheyden. Doch alsoo alle verduwinge haren uytworp heeft, soo wordt daer oock lichtelijck, in plaets van dreck, een ding, tot noch toe sonder naem, geboren, 't welck wy hier by gedooge bloet-tarter sullen noemen; wesende een gebreck van goede huyshoudinge: eenen dreck, niet die ongescheyden is, maer die van goet sap in quaet verandert wordt, en lichtelijck is verstooten, 't zy doot verlaetinge, verstootinge, en verbanninge Archei, te weten, uyt eygen gebreck, en ongeschicktheydt Archei, oft 't zy door eenen vremden, oft geweldigen indruck, en 't zy desen bloedt-tarter komt by den eenen, oft den anderen middel, zijt indachtigh, dat hy heeft ontfangen den derden heve des bloets, waer door hy niet minder, als alle 't goet bloedt, door de sweet-gaeten gansch mach verroocken, sonder eenigh geronnen lichaem nae hem te laeten. Hier door sien wy seer harde gommen, oft uytwassen op de gebeenten, weder gansch verdwijnen ten velle uytwaert. En hoewel den bloet-tarter gewoonelijck desen heve des bloedts houd, soo wanneer hy maer enckelijck door een verstooting wordt uyt de gemeynschap des levens verstooten, en afgescheyden: nochtans oock niet selden en wordt hy door stercke invallen en indrucken soo ontvreemt, en der ganscher menschelijcke goetheyt soo onterft, dat hy niet alleen en vergaet tot roock, (soo men bevindt in 't krijt des fle- | |
| |
rezijns uvtwassen, &c.) maer treckt oock eenen giftigen aert aen, niet te vreden zijnde, sich selven onnut en boos te maecken, maer daer-en-boven oock het lidt, daer hy ontfangen is, te bederven, en door sijne boosheyt te verdeessemen; als in beyde de kreeften, doot-vier, kole, pest, &c. en hoewel wy dit ongenaemt ding bloedt-tarter noemen, om niet te schijnen alle woorden der Schrijvers te verwerpen, soo en is 't daerom niet noodigh, dat hy, nae 't voorhouden des tarters, altijdt in een vast hart lichaem runt. Neen voorwaer, 't is genoegh dat wy voor den dreck des derden rijcks den naem van bloedt-tarter toelaeten, sonder de versierde eygenschappen des tarters (die 'er noyt en was, noch in ons en waeren) toe te staen; maer alsoo, wanneer, en soo menighmael het levende voedt sel des derden rijcks niet en raeckt tot sijn eygen besteltenisse, maer wordt verkeert van sijn eynden; soo verstaet, dat 'er eenen bloedt-tarter wesentlijck geboren is: al eveneens wesende, 't zy hy dick oft dun, hart oft weeck, soet oft scherp zy; als naementlijck van hem komende alle opene seeren, alle etter, lidt-water, &c. volgens den aert des ontfangenen indrucks. Item, hier uyt soo komt alle lamheyt, krimpen der zenuwen, onversienige doodt, &c. In desen wegh is al te seer te verwonderen d'onachtsaemheydt der Scholen, de welcke tot noch toe noyt soo veel en hebben betracht, dat sy dit ding in kennisse souden nemen, en eenen eygen naem gegeven hebben, sy hebben hen met vrede te rusten geleydt, alle sieckten toeschrijvende de vier complexen, en vier humeuren; de welcke doch beyde maer eenen droom zijn, als zijn epicycli, eccontrici, &c. en of 'er schoon vier humeuren waren, uyt wiens versaeminge de stoffe des bloedts bestonde; doch wanneer het bloedt geen bloedt meer en is, maer verandert in een levenden sadelijcken slijm, 't welck alle leden in 't besonder, en op 't naeste voedt, en wasdom geeft: dan en is 't bloedt immers niet meer de vier humeuten, noch eenige van de vier: die nu ten minsten souden behooren verwesent en vergeten te
| |
| |
zijn: gelijck wijn, bier, waeter, en consommaet van vleesch in eene maeltijdt gedroncken, en bloedt geworden zijnde, en is niet meer de vermengelinge van vieren, noch een van die vieren, dan bloet; soo oock, al waer bloedt, noch bloet zijnde, de vier humeuren geweest, immers nu verwesent in een homogenial saedelijck slijm, en is 't geen vier humeuren versaeminge, noch de gebreecken, die in 't voorseyde slijm mogen toerijsen, en zijn noch in 't wesen, noch in 't genesen voor vier humeurische sieckten te reeckenen; niet mogende beter te rugge gaen in vier humeuren, dan het bloedt weder vergaet tot wijn, bier, waeter, en consommaet. Dit is voorwaer een groote blintheyt, waer door ten minsten een derde-part aller sleckten tot noch toe is onbekent gebleven, en by raedtslaegen genesen. Hier blijckt oock hoe in onse huyshoudinge drie verduwingen, en drie verscheyden drecken worden: d'eerste twee, als eenighsins vreemt, en t'onpas wederhouden; maer den derden binnen ons gemaeckt uyt den goeden, als eenen bastaert Archei, oft bedorven by gewelt, en dwing-kracht. Dus en is 't oock niet te verwonderen, dat de vierkonst hedensdaeghs ettelijcke dingen soo hoogh heeft veradelt, die elck in 't besonder alle drie de voorseyde drecken vermogen wegh te nemen: en dat oock volgelijck, een ding alle sieckten mach heelen: overmits alle sieckten entis, & mentis, komende oorspronckelijck uyt eenige van de voorseyde drie drecken, behoudelijck die in 't gebreck der maecksel staen; als onnoselheydt, blintheydt, doof heyt van geboorte; item een afgehouwen hant, de gescheurtheyt, &c. als mede uytgenomen de sieckten, die by duyvels nijdt, en toovery ons overdrongen worden; uyt reden, dat de selve eygentlijck, noch eerstelijck niet en vervangen 't lijf, veel minder d'overtolligheden des selfs, dan alleen den geest des levens, onsen Archeum; de welcke wesende door het geheele lijf, als een schaduwe eens menschen, oft een gedaente des menschen verdeelt, en worden gequerst, gekrompen, verlamt, oft verdraeyt
| |
| |
in eenigh lidt, stracks lijdt het lidt oock de selve toevallen. Want wat den geest lijdt, moet oock sijn lijf lijden: maer daerom niet, wat het lichaem lijdt, moet den geest oock 't selve lijden. 't Is anders, want 't gene 't lijf door sicckten lijdt, den geest voelt, en deshalven dit voelen is hem een lijden, doch en wordt niet verkrompen, noch vermengt, ten zy het lijden ten uyttersten klimt, tot op de wortel des levens, soo voren is geseydt van de booste der colijcken; item sommiger giften, en buycklossingen gewelt; &c. Andersins een verkrompen, oft afgehouwen lidt, en veroorsaeckt niet dat daerom een volkomen kint van leden geboren wordt. Om de verscheydentheyt te beter te begrijpen, siet eenen lammen tot voorworp; sijn lamheyt is, door dien een oft meer zenuwen verstopt zijn, sulcks dat den roerenden geest Archeus daer door niet en dwaeyt. Maer een betooverden lammen mensch en heeft geen verstoptheyt sijnder zenuwen, dan den boosen geest stelt een verstoptheyt in 't licht des levens in de leden des geest Archei, waer af het lijvelijck lidt is verlamt: waerom oock alle tegen-middel, 't welck dient tot ontstoppinge der zenuwen, 't zy inwendigh, oft uytwendigh, als salven, baden, &c. is al te vergeefs. De sieckten die by grooten indruck, en veel lijdens, den geest des levens eenighsins hebben verhindert, en in sijne krachten verswackt, oft een quaede genegentheyt daer in geconsenteert; maecken oock in de wortel des geests alsulcken ontsteltheyt, dat sy erf-sieckten in de geboorten oversetten: doch hebben altijdt eenigh lichaem, waer in sy eygenlijck gehuyst zijn; en daer in verscheyden, en kenbaer van de gebreecken door toverye gedaen: door dien dese noyt meer dan den geest en bewoonen, oversulcks alle haer regen-middel, 't welck het lijf aensiet, is baeteloos; en soo wat middel den geest des levens aenraeckt, is met voller kracht in desen dienstigh. Tot byspel, eenen arm uyt de koot staende by tooverye, wordt weder in de koot gebrocht, sonder des meesters handt, mits innemende een vluchtige verwe uyt het roo- | |
| |
de korael getrocken: doch mach den duyvel binnen korte daegen den arm weder uyt de koot stellen als voren, ten zy daer ander verhoedenis bygevoeght worde. Maer dewijl diergelijcke hoogh-gebruyckte middelen, noch heden selden gevonden, oft qualijck beteyt worden, en veel roem-bedriegers omloopen; soo loopt men in desen uytersten noot tot miraculeuse genesingen: deshalven gewijde waeteren, sout, broot, was, palm, &c. helpen stracks, soo ver een boosen tegenwoordighlijck den Archeum verlet houdt, oft verkrompen, als niet lijden mogende de krachten der zegeningen, in de voorseyde dingen geknoopt, en binnen gebrocht: hy vliedt, en dus laet hy den Archeum, en sijn lidt in vreden, en komt niet graegh weder, daer hy dus gehandelt wordt tot sijnder misachtinge, maer soo wanneer den boosen daer niet meer tegenwoordigh en is, noch hy het roer op die vaert niet en houdt, dan heeft 'er der hexen middel toegemaeckt, die in sijn plaets het werck nae hem doet, als dan helpen selden de voorseyde gesegende middelen, dan soo moet alle boven-natuerelijcke hulpe bestaen doot de enckele kracht des naems, voor den welcken alle geesten buygen, soo wel der aertsche hexen, als der helsche vyanden. Daer is de toelaetinge Godts tot sijnder glorien, om sonder geschapen toemiddel door louter wonderteeckenen, sijnen naem te doen ontsien van de boosen, en te aenbidden by sijne Heyligen. Weder vallende op onsen bloet-tatter, als moetende wesen den setel, daer in de stoffe der pest geboren wordt, en woont, soo weet, dat soo haest de derde verduwinge eenigh hinder aenkomt, dan het zy eenigh gepeyns van toorn, schrick, oft droes heyt, 't zy dat 'er eenigh middel-leven overweldight den Archeum der leden, oft 't zy eenigh uyterlijck ontmoeten, 't welck andersins quetst, oft verhindert de derde verduwinge, stracks wordt 'er in de mensch een verstooten sap, 't welck tot geswel, open seere, oft tot eenig ander oproer, tot eenen bloet-tarter wort verstooten. Wie is 'er die noyt versocht en heeft, oft een spijt, een droeve tijdinge, en
| |
| |
beneemt stracks den eet-lust! maeckt traenen! doet suchten! dan wordt ter maege een pack gevoelt, 't welck uyt het gekoockte voedtsel der maege daer light verlaeten en verstooten door den Archeum: jae 't gepeyns van eenigh walgigh ding, aen menigen de walge en het braecken veroorsaeckt. Den bloet-tarter dan afgescheyden zijnde, wort als het braken van een hont, ons vyant, en als vyant, oock door onsen Archeum aengesien; en alsoo den hont sijn braken moet besterven, soo moet den bloet-tarter ruymen, en te niet gaen, souder gesontheyt volgen. Uyt reden, dat 't gene onsen Archeus eens verlaet, en neemt hy noyt weder aen, noch en maeckt noyt vrede, (merckt hier hoe de wraeck-gierigheyt der nature is ingewortelt,) noch oock den bloet-tarter en is niet meer onderdaen de wetten des levens: en hy doet sijnen inval des te straffer, hoe hy de stoffe onses levens naeder is geweest; hy is een huys-dief, hem zijn de schatten, en de wegen bekent. Hoe haest vermoorden ons weynigh druppelen etters! hoe boos wordt een drupken bloedt-tatters in alle gesweeren! wat felheydt grijpt hy aen, soo haest hy buyten de betaemelijcke wetten der onderdaenigheydt is gevallen! ten is dan niet onbillick, dat de booste der sieckten haeren setel soo nae 't leven in den bloedt tarter geset heeft. Dus dan de pest vangt een verbont aen met desen onsen vyant, by soo ver hy daer alreede is: en indien sy die niet en vint, soo is sy genoeghsaem om dien setel stracks te maecken nae lust haers gists. En alsoo bewesen is, dat den bloedt-tarter gansch mach wegh-roocken, soo is de selve eygenschap d'eenige hoop der genesinge der peste, en dat alleenelijck door sweeten. Sulcks dat hoewel den bloedt-tarter gekomen zy tot buylen, klieren, &c. nochtans door het sweet gansch mach wegh-roocken; soo lang de pest staet in de bloedt-tarter, en niet en heeft vervangen eenigh vast lidt, soo sy andersins inwendighlijck is gewoon te doen, en dat korts voor de doodt. Hier is noch te mercken het onderscheyt van het wegh-roocken, en het sweet; zijnde het eerste het we- | |
| |
sen en de stoffe des voedtsels, oft verstooten bloedt-tarters: daer het sweet maer en is het waeter des bloets, 't welck den voorseyden heve niet en heeft, noch oock en behoeft, en dewijl den doorroock des bloedts gestaedelijck sonder ophouden geschiet, oock sonder sweet: en dat het sweet eygentlijck afwast, soo en is het door-roocken niet genoeghsaem in de pest, maer daeren-boven, het uytwassende sweet moet gedreven worden, om terwijle dat den pestigen bloedt-tarter door-roockt, sijns gifts boosheyt wordt voor een deel afgewassen by het sweet. Hier blijckt de reden dat veel maegh-sieckten noch door braecken, noch door afgang, dan alleen door sweeten volkomentlijck worden genesen, als sittende in de bloedt-tarter der maege, dat is, in 't levende sap; daer sy, als door de derde verduwinge, mede gevoedt wordt, 't welck door ongerijmtheyt wordt ontaert, en in eenen bloedt-tarter verkeert. Dus dat de pest oock niet selden in de maegh en wordt bevonden, sonderlinge die door stercke beroerte den mensch overkomt; overmits (soo elders wordt bewesen) onse gebeeltenisse sterckelijck onse maege ontstelt.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd