|
| |
| |
| |
Vyfde Pael.
Wederlegging der voorgaende oorsaecken der peste, by de Ouden voorgehouden.
TOt noch toe en bevind ick uyt de boecken den minsten troost mijnder zielen, noch voor de ellendige siecken. Dus dan beantwoordende op de oorsaecken by de Schrijvers voorgewent. Ick betuyge mijn geloof, dat ick voorseecker houde, dat den hemel geen doodt, geen sieckte, geen gift, twist, bederffenis, noch oorsaecke tot iet diergelijcken in hem en voert, noch en besluyt. Dan wel, dat het werck der handen des Heeren zijn de hemelen: dat by Godt geen doodt en is in 't wesen, noch door hem geschaepen: dat het ampt des hemels niet en is iet quaets te baeren, noch te veroorsaecken, noch gift te stroyen, in te vloeden, oorloge, oft doodt voort te brengen; en dat het eynde sijnder predestinatie ('t welck hy niet en mach overtreden) is d'eere Godts, en 't behoef der menschen, en dat in te wesen vol van leven, vreught, vrede, licht, gesontheydt, met een geduerigh, vast, geschickt, en ordentelijck beroeren: dat hem geen vermaledydinge en is overgekomen, noch vlecke by de sonde overgoten, 't zy om selve besmet te zijn, en blijven, oft om ons die mede te deelen: dat onder de Maen is des duyvels, des doots, der sonden, en der twisten gebiedt: dat dit dal der traenen is belaeden en verargert gebleven door de smerte der sonden, en dat d'aerde daerom onse stiefmoeder is geworden. Ick geloove meer in de woorden des Geest Godts, dan aen alle sterrenwichlerye: Dat de hemelen vertellen de glorie Godts; en den gesterrende hemel verkondight de wercken der handen des Heeren. Dus zijn dan de hemelen tot voorkonding des goets en des quaets, en niet om 't selve dadelijck te veroorsaecken, oft te wege te brengen. Want (seydt de Heere) de sterren
| |
| |
sullen u wesen tot teeckenen, tot tijden, tot daegen en jaeren. Dus en zijn de sterren niet tot gift-koken, tot oorlogh-stoockers, noch doot-slagers. Het boeck der Openbaeringe en leert niet, dat de hemelen de minste straffe doen, oft boete begeeren: dan wel de slaende Engelen volbrengen 't gebodt, 't welck hen van hooger handt des rechters komt. Alle de beroerten die wy in de zielen bevinden by de veranderinge der tijden (soo men seydt) over te komen, zijn door de beroerten van 't weder, en niet door den loop, en invloet des hemels, als oorsaecke der selve ontsteltenissen: want in der waerheydt, Godt en stelt het ampt der hemelen en sterren niet voorder, dan dat sy ons sullen zijn tot teeckenen, tot veranderinge der tijden, en des weders, tot daegen, en tot jaeren. Niet wesende in de handt des menschen, haer eenigh voorder ampt te geven, dan dat hen den Schepper self geeft. Den hemel dan verkondight het toekomende, dus is hy tot teeckenen. Hy veroorsaeckt de veranderinge der tijden, en des onweders, soo in de lucht, wateren, aerde, als in onse lichaemen: wesende alle dese veranderingen niet voorder te verstaen, als elementele vruchten, en door de vier gemeyne elementele qualiteyten, hitte, koude, natheyt, droogte, sonder daerom gift-koken, oorlogh-stoockers, &c. te wesen. Wy kennen de hemelen voor maeckers van 't weder, daer by als oorsaeck ettelijcke van onse sieckten mogen beweeght wesen, als wordende onse krachten beroert door de beroerte des hemels en des weders, overmits de onse haer voetstappen volgen, doch niet voor pest-maeckers, en mogende de pest niet veroorsaeckt worden door 't weder, soo Eudoxus by Fernelium volkomentlijck bewijst. Veel minder dat het wassen, groeyen, maecksel, noch iet dat uyt het eygendom des saets voortkomt, soude van de sterren hangen, oft gemaeckt worden. Want al en waerender geen sterren, evenwel soo moest alle natuerelijck saet sijne geboorte volbrengen; by voorspel, in een stove, en in onse glaesen volstieren wy ettelijcke geboorten der saeden, ten on- | |
| |
danck der sterren, en des weders; dat is, buytens tijdts. De boecken Epidimicorum, hoogelijck door Galenum uytgeleyt, achte ick des naems Hippocratis onwaerdigh; want sy onbedachtelijck de daeden aen vremde oorsaecken toeschrijven, de sieckten aen het weder, en verscheyden sieckten in geslachte aen een selve beroerte des weders. Ick bevinde seeckere sterren-wichlers, de quacksalvers in desen gelijck, de welcke soo haest sy een salve, oft olie bekomen, de selve loven, prijsen, en beloven tot alle sieckten; en noch veel meer andere: soo doen oock dusdaenige Astrologuen, die niet gerust wesende met dat het gesternte verkondight, sy maeckender oock smeden, jae goden af, alles gelucks en ongelucks-meesters, oock raets-lieden en rechters over alle gepeynsen, en vraegen, oock aleer sy gepeynst oft gevraeght zijn. Soo dan de hemelen, noch doodt, noch oorlogh, sterfte, noch pest en hebben, volght oock dat sy die op ons geensins en konnen regenen; niet mogende geven, 't welck sy niet en hebben, noch in en houden. Eyndelijck 't voorseggen, oft voorkondigen der sterren, alhoewel genomen dat het vastelijck gekent waer; doch evenwel en mogen sy tot ons ooghmerck niet dienen, mits de sterren de pest niet en veroorsaecken. Na 't seggen van Trigaultius, noyt pest en was in de wijde rijcken van Sina, oft China: waer over nochtans den selven Mars, en Saturnus, soo veel en even sterck gebiedt hebben, als in d'andere deelen des werelts. Item, indien in seeckere landen de pest seeckeren tijdt houdt, 't selve maeckt een noodelijck gevolgh, oft dat de selve landen nieten staen der sterren invloet onderhoorigh; oft dat de selve waerige pesten, geen pest en zijn, noch en komen by der sterren uytvloet, mits de sterren daer niet anders en vergaderen, noch ettelijcke tijden en houden, die men alhier niet en soude weten. Item, soo de pest in een plaets wegh neemt het meestendeel der levende; soo siet men nochtans, dat mits goede toesicht der Magistraten, de naeste steden, leggende onder den selven meridiaen, loop,
| |
| |
en hoeck des hemels, blijven onaengetast van de pest. En dewijl der sterren invloet gansch gemeyn is, soo en mach in goen verstandt, d'oorsaecke deser sieckte de sterren niet toegeschreven worden. Den invloet der sterren zijnde pest-baerende, oft 't is een lucht, die als eenen dunst, oft roock ons vergift wordt, en besmet afgesonden; oft ten is maer een gistige naeckte qualiteyt sonder het eerste lichaem, daer in sy in den hemel was ontfangen. Indien het eerste u behaeght, soo moesten oock in elcke pest alle hoecken des werelts een paerigh daer mede zijn besmet, ten waere een buyse van den hemel tot op de vergifte plaetse gestaedigh desen roock nedervoerde: want, komende over dehondert duysent mijlen nederwaerts door de lucht, soude andersins verspreyden, en gemeyn gemaeckt worden over den ganschen bol der aerden, die ten opsicht des hemels, maer een stip in 't midden des rondeels is. Men bevint op de alder-hooghste bergen, naementlijck in een van de Canarien, dat in de lucht daer de wolcken vlieten, een groote koude is, daer zijn gestadelijck veel winden en sneeuw; maer ontrent drie mijlen hooger, daer en is douw, regen, sneeuw, wint, noch koude, noch oock eenigh gewas; dan alleen een soete suyvere lucht: en indien men daer iet in 't sandt schrijft, dat men de selve straemen binnen ettelijcke jaeren daer nae noch onverandert vindt. Sulcks dat indien uyt den diepen afgront van hondert duysent mijlen (die de Maen van ons mach gescheyden zijn,) geen sijdelincks drijvende lucht tot ons en komt; veel minder die regel-recht nederwaerts tot ons soude gestiert worden. Maer in soo ver der pest-giftige sterren invloet, is maer alleen een naeckte qualiteyt der sterren; soo sal sy nootwendigh onderwegen door den langen wegh, en over soo menige dagh-reysen, veranderen, en soo verswacken, dat eer sy beneden ware, en soude geen gifts gelijckenis meer behouden, noch haer selfs gelijck zijn; oft in soo ver sy noch even sterck overblijft, soo sal sy moeten bevlecken de gansche lucht, en den heelen kloot der aer- | |
| |
den: en niet staen mogen tot een uytgesteecken landt, veel minder tot een stadt, oft dorp; sulcks dat het van noode soude wesen, dat des hemels pest-gift ons door eenen Engel soude neder gebracht worden, oft in de vlietende wolcken geboren worden. Het eerste soude een overnaturelijcke pest wesen, die hier by ons niet en wordt betracht, en willende naturelijcke reden der pest hebben, souden wy moeten vluchten tot miraculeuse, en dat 'er geen natmelijcke en soude wesen. Te meer, dat in de selve gevallen men de hemelen roept tot noodeloose oorsaecken, mits den Engel het pest-gift gereeder en bequaemer hier beneden sal vinden, oft maecken, dan 't selve uyt den onschaedelijcken hemel te brengen. Het ander lidt, stelt den schutter oft gift-maecker in de wolcken, dus blijft den hemel sonder schult. 't Is waer, dat men somtijts uyt de lucht op seeckere plaetsen een vierpijl siet vallen, daer de pest is gevolght; maer desen vierigen stock en komt niet uyt den hoogen hemel, dan wel uyt de naest-leggende wolcken. En dewijl des viers eygenschap is het pest-gift te verteeren, en niet te veroorsaecken; deshalven en moet niet bedieden natuerelijck, 't gene hy natuerelijck niet en mach veroorsaecken. Soo en is dusdaenigen lucht-pijl maer een teecken by de geesten, tot waerscheuwinge, oft beternisse gedaen, oversulcks niet gehorigh tot ons voornemen: veel minder, om daer door den diepen hemel tot eenen pest-maecker te betichten. Te meer, dat dusdaenigh teecken maer selsaem portentum en is, onbequaem om eenen ordentelijcken gront in de natuere, en bestendige reden in de ervarentheyt te bevestigen. Soo den hemel desen gift-kramer waer, wat tegen-middelen zijnder tot noch toe vermelt, om der sterren invloedt te wederstaen! mits den wijsen man sal de sterren overheeren! sy raeden te vlieden de plaets daer de plaege is, goet vier te maecken, en noch niet genoegh dingen in de theriakel wesende, een ieder voeght 'er noch met dozijnen latwergen toe, en maeckende uyt duysenden een ding, hopen dat
| |
| |
indien net een niet en helpt, ten minsten het ander sal mogen helpen, oft immers geen schaede doen; en ten quaetsten komende, sy blijven sonder laster, last, oft schult; want sy hebben goede preservativen, by andere beschreven, gebruyckt. Item, sy beschrijven te ruycken goede reucken, seeckere azijnen, en diergelijcke slappe saecken, niet meer over een komende met haer voornemen, en beschuldinge der hemelen. Bemerckt doch op de geloofwaerdigheyt sulcker middelen, en meesters, en oft sy sullen de krachten der hemelen daer door overweldigen. By voorworp, oft ons mergh en herssenen deshalven soude laeten te groeyen, en afgaen, volgens het ouder der maene: dit zy geseydt volgens haer en 't gemeyn geloove: overmits men houd dit te geschieden by enckel bestier der Mane, en niet (soo wy seggen) door 't eygen saets werck, 't welck uyt kracht sijnder scheppinge hemels zijnde, den loop sijnder hemelen volbrengt, al en waer de Maen niet geschaepen geweest: de aerde, het waeter, de lucht insgelijcks hebben haere eygen beroerten en veranderingen, die wy oock soo lijden, als oock nae doen, overmits elck schepsel heeft sijn hemelsche beroerte in hem, maer den hemel als sienelijcker met sterren verlicht, is kennelijcker, en schijnt als universeel voor te gaen, en wy nae te volgen. Dus, dat hoewel de Schriftuer den hemel toeschrijft, dat hy sal wesen tot teeckenen, tot tijden, daegen en jaeren, nochtans soo en dient hy niet in onsen opsicht, dan om te verkondigen de wercken der handen des Heeren: overmits de veranderinge der tijden, de daegen der jaeren dés jeughts, en des ouders, ons overgekomen uyt den hemelschen loop onsers Archei, en aller met loopende hemelsche krachten elcker schepselen. 't Welck wy met het uyttrecken des vijfden wesen, oock der verworpenste dingen, genoegh bespeuren. Waer af den uytwendigen, en universelen loop, en is maer den voorkondiger. Sulcks dat den wijsen de sterren sal overheeren, niet dat hy haer loop sal mogen veranderen, wederhouden, oft beletten,
| |
| |
dan alleen voorkomen haer voorkonden, en niet meer. Oock staet hier te mercken in 't voorby gaen, dat hoe ouder een beest is, hoe het meer mergh heeft; tot een teecken dat het mergh gestaedigh groeyt, als een vet, en niet, soo men vermeynt, als een humidum radicale. Wesende 't mergh in 't gebeente, om te verhoeden sijne drooghte, en dewijl de beenen het hartste, drooghste, en verdorrendste lit zijn, hebben moeten met vet, en niet met slijm, oft douw, (soo als d'andere leden) gevoedt worden. En mits in den ouderdom niet soo veel tot onderhoudt en wordt verteert, als in den wasdom, en jeught; soo groeyt dan het mergh des te meer. Te meer, het mergh als vet wesende, niet lichtelijck en verroockt door de sweet-gaeten des beens. Het mergh verandert wel met de Maen, doch elcke Maen blijft er iet over meer en meer, 't zy dat 'er minder af wordt verteert, oft wel dat hoe ouder het beest is, hoe minder den eygenen hemel sich voeght nae den uytwendigen hemel. Voorwaer d'Astrologen hechten veel dingen in den hemel, die sy selven wel kennen niet mogelijck te zijn, het zy dan om te bevrijden veel onwetentheden, oft om te volgen, niet de gene die gaen daer men moet gaen, maer die volgen de voorgaende kudde. Ten gaet niet in de natuer, als in de Mathese; de natuer en lijdt geen logen, geen bedrogh, geen onmogelijckheydt, noch en behoeft geen algebreck, oft voedtsel der valsheyt. My dochte goet, soo het pest-gift op ons uyt den hemel komt, om eenen volckigen overgang te veroorsaecken, soo waer 't noodigh, om de selve te heelen, den hemel te bestrijden, en der sterren boosheyt t'overweldigen; maer sy en betrouwen hen selven niet: sy vallen geeren op 't onmogelijck, om d'onwetentheydt eenen schilt te geven: sy en bestrijden d'oorsaecken niet van voren! maer komende alleen van achteren, tegen d'effeten: sy doen, als iemant die verhoopt een loopende beecke te droogen; mits puttende op 't eynde daer sy in de zee valt. Dus dan, oft sy en gelooven niet dat den hemel d'oprechte oorsaecke zy van de
| |
| |
pest, oft haere leere en brengt maer wanhope mede, om 's hemels gift te beletten. De Schriftuere leert ons, dat alle gewas, kruyt, boomen, &c. waeren geschaepen, eer oyt Son, Maen, oft Sterren waeren. Item dat sy groeyden, en saet hadden, 't welck oversulcks niet en is verbonden aen 't gesternte, soo ons de Sterren-bedieders geerne souden wijsmaken; en in so ver alle saet bestaet uyt sijn eygen wesen, en niet uyt der sterren invloet, waerom en sal oock het pest-saet niet mogen bestaen uyt een sadelijcke, en eygen kracht: naedemael elck ding, dat ter werelt voortkomt, 't zy goet, oft quaet, is sijnen oorsprong aen sijnen sade schuldigh. Immers soo den hemel als toornigen vader, onse misdaeden opteeckent, ons schiet, verwont, en soo jammerlijck straft; soo is hy eenen afgodt, ten minsten een gevoelendt dier, 't welck Godts en der straffende Engelen ampt aenneemt. Maer soo de sonde een niet is, bestaende gansch in de afscheydinge onses wils van de ongeschaepen wil, hoe sal desen schutter tot in den hemel eenen niet voelen? hoe sal hy door eenen niet beweeght, oft besmet worden? wordt hy over ons misdaet tot straffe aengehitst; soo soude hy noch ongelijck veel toorniger zijn, gewaer wordende dat den mensch hem nae doet, als een sim, in 't pest-maecken, 't zy door gevaer oft andersins. Dat den mensch hem sijn gebiedt ontweldight, en sijn ampt onderkruypt. Item soo moeten ten gronde vallen, alle voorseggingen en voorkondigen der sterren, die uyt haeren geschickten loop voorseydt worden: aengesien onse sonden geen ordentelijck geschickten dagh, tal, noch maet en hebben, de welcke de sterren mochten ten bestemden dage voor beteeckenen, mits hangende uyt den vrydom onses wils Noch Mars, noch Saturnus, met hare verdichte boosheden, en sullen ons geen gift maecken, dan wel alleen onse sonden, die noch de sterren en konnen voorweten, noch haer loop en kan die niet verkondigen; noch de Astrologen die voorsien. En hoe sal doch onse boosheydt meer en eer Saturnum oft Martem aenlocken, om
| |
| |
ons te straffen, dan de maene, naerdemael die veel milioenen mijlen verder van ons zijn, dan de maen en is; en soo eenigh licht ons pestigh waer, het soude de maen wesen, en niet Saturnus ofte Mars. Want Godt en schijnt maer twee groote lichten in den hemel geschaepen te hebben tot het bestieren des wereldts; het eene voor den dagh, en het ander voor den nacht. Item, komt de pest ons over by straffe der hemelen, oft Engelen diese betoeren, soo en is 'er allesins geen naeturelijcke pest, en vallen de wetten der Genesers overhoop, soo dickwils herschreven tot preservativen. Hoe sal den hemel de pest verkondigen, oft verkondigen de sonde eer sy is? hoe sal hy de pest eer veroorsaecken, dan verkondigen, naedemael de Schrifture hem toegeeft het verkondigen, en niet het veroorsaecken, het welcke naer de sonde soude wesen, en het verkondigen ontnemende! Immers soo de pest uyt den hemel als strafte quam, soo soude hy mislucken en saelen, soo dickwils hy een kindt, een godtvresendt, en deughdelijck mensche met de pest soude slaen; een rechtveerdige stadt, dorp oft huys-gesin, en soude noyt pest bekomen, het moesten alle Zodomen en Gomorrhen zijn. Godt soude eenen quaden Rechter gestelt hebben, die den goeden voor den quaden soude straffen, en voor onbedreven sonden. Soo de pest ons uyt de hemelsche lichten quam, dat moest op een seer korten tijdt wesen, niet mogende haer boos aen sien lanckduerigh wesen; en het soude eenige plaetsen der locht moeten toegeschickt worden, van waer het met den eersten windt soude wech waeyen, en door den eersten regen uytgewasten worden, en dus souden de steden gestraft worden, die het minst gesondight hadden. In alles soude de voorsichtigheyt der straffende hemelen te kort gedaen worden. 't En is niet selden gebeurt, dat een groote sterfte by een mensch is begonnen, dus en soude den hemel niemant schieten, dan dien eersten, ovetmits de behalijkheyt van den eenen aen den anderen, niet uyt den hemel en wort geschoten; dus sal des hemels toorn
| |
| |
om eens menschen sonde wesen, die oock ter avonturen niet al te boos is, oft treffen misschien den ontschuldigen: sijn gift sal over hondert duysent mijlen verre nederkomen, om dien eenen te treffen. Hier staet hen toe ons te bewijsen, hoe een pest-gift van hemelschen oorspronck niet en is in gedaente, gesteltenis, en geslachte, verscheyden van het gift, 't welck oft by vreese, oft by besmette locht gehaelt wort; ter avontuere sal van twee soo verscheyden vaders, een selve kint in geslachte geboren worden: sal den dagh die ons uyt den hemel schijnt, van eender geslachtemet het licht eener keerse wesen? De Heere seght, dat hy de medecijne van de aerde geschapen heeft, en soude hy de sieckten ons van de hooge hemelen senden? ick vreese dat de medicijnen te gebreckelijck, te swack souden vallen, tegen soo grooten, soo geweldigen, en van soo verre treffenden vyant; deshalven mochte iemant twijffelen, dat den Schepper, in het maecken der medicijnen uyt de aerde, soude gedwaelt hebben. Eyndelijck, ick en kenne de hemelen geensins voor pest-maeckrs, noch oock in de Goddelijcke pest-straffe; 't Boeck der Koningen en der Openbaringen leggen dat ampt den Engelen toe; 't en is ons niet geoorloft daer af te wijcken. Soo wy maer aen de ooren, ocxselen en lassen by den hemel verwont en worden, soo sullen de menighte der pesten in andere leden, of geen pesten wesen, oft van andere geslachten en andere oorsaken, dan die uyt den hemel ons toegeschickt wort, en indien sy oock pest zijn, soo wort 'er oprechte pest van andere oorsaecken, dan alleen van den hemel, en voor straffe der sonden; en deshalven is oock te vermoeden, dat overmits andere oorsaecken hare daet wel bekomende sonder hulpe des hemels, dat desen oock ten lesten sal sijn recht verliesen van ons te straffen over de misdaden. Soo de pest een wonde is, soo en is sy geen inwendige sieckte, noch koorste, en te vergeefs beschrijft men inwendige hulpe der tweet-drancken, die met wond-drancken behoorden geheelt te worden: te slecht neemt men eenen
| |
| |
sweet-dranck, op dat den Schutter des hemels niet treffe, niet en schiete; desen schilt is te swack tegens sulcken Schutter, die van soo hooge valt, en over een millioen mijlen soo onseylbaer treft. Voorwaer den kool, klier, bleyn, buyl oft vleck, en zijn de pest niet, maer sy zijn haer teecken oft haer vrucht: oversulcks dickwils de pest eerst maer nae de doodt en wort geteeckent. Deshalven en soude den hemelschen Schutter geen pest schieten ofte verwonden, dan alleen maer de vrucht der pest: dien volgens oock soo verre het uytwendigh teecken de pest is, en een wonde van den hemel geschoten, soo soude den hemel dickwils te laet komen, om met de pest iemant te quetsen, die alreede door de pest overleden was. Dat de kool den pest niet en is, blijckt door dien, alwaert dat men den kool stracks met de huyt afsnede, daerom en waer de pest niet genesen, noch den siecken buyten gevaer. Een mensch gedurighlijck braeckende, quam te sterven met veel flaeuwigheden, hadde korts voor de doodt veel stramen over de borst en buyck: open gesneden, bevont men sijn maegh ontrent haren mondt met een eschare oft kole, 't welck immers geen uytwendige wonde en was, noch in de drie plaetsen by Paracelso vermelt. Ambrosius Paré vertelt iet diergelijcke bevonden te hebben, dus wesende dan de pest binnens lijfs, en van den geest des levens gevat (soo naermaels fal geleert worden) volght oock dat sy geene wonde en zy: des te min oock dat buyle oft klier geen openheyt der huyt en hebben. Te vergeefs dan is den hemel beschuldight, te vergeefs de vier elementen, sonderling zijn daer maer drie oft ses plaetsen, daer de pest eygen is; want dit getal en rijmt niet op malkanderen, met drie zijnder te luttel, en met ses te veel voor de vier elementen: en mits Paracelsus, in sijne wijtloopende boecken van de pest, die den hemel toeschrijft, en oock den onreynen geesten en hexen, soo heeft hy vergeten sijne leere Paramiri, en der drie andere wesens, te weten, entis naturae, entis veneni, & entis realis. Eyndelijck met groote sware droomen heeft men groote moeyten.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd