Logo DBNL
Dageraed, ofte nieuwe opkomst der geneeskonst (1978)

Dageraed, ofte nieuwe opkomst der geneeskonst

(1978)–Joan Baptista van Helmont–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Derde Pael.
Van de Koortse.

DE pest is ofte eene enckele koortse, ofte is immers met de koortse vergeselschapt, des en is het hier niet onbillick de

koorts in haer wesen te ontpluycker, als oock om datse is een gemeene en dagelijcksche sieckte, daer de kerck-hoven mede gemist worden. De Scholen leeren noch heden, dat de koorts een onnatuerlijcke hitte is, eerst ontsteecken in het heit, en van daer verspreyt door het gantsche lijf, haer wesen dan is hitte, en haer koude staet buyten de koorts, noch en is geen deel in de koorts, hoe lang sy oock magh werren: en 't gevolgh deser leere is, dat soo iemant begint te zidderen en beven, hy niet en magh gelooven, dat de koorts hem aenkomt, dan een andere ongenoemde sieckte, van de koorts verscheyden. Dese leere van Galenus is strijdende tegens Hippocrates, die niet toe en staet, dat hitte oft koude eenige sieckte soude wesen, oft oorsake der inwendige sieckten, dan wel alleen 't gene bitter, suer, scherp, sout, amper, &c. is, 't selve baert ons onse sieckten. Desen Ouden heeft de dingen naerder ingesien, hy wort hoogh by de Scholen geroemt, doch weynigh gevolght, want Galenus heeft veel papiers verquist, en de wereldt acht het meeste gepract, en het minste verstant, dat is, om dat de werelt het meeste acht, 't welck haer het meeste gelijckt. Sy willen dat wy gelooven doorsaecken der koorts te wesen, eenigh van de vier humeuren dat verrot is. Voorwaer desen vader en moeder staen verscheyden van hare kinderen, met alleen van gedaente, maer oock van geslacht, jae oock van een geheel predicament, wesende het humeur eene substantie, en de hitte eenen naeckten toeval. Het gelijck en baert niet meer sijns gelijck in de nature, oft de koorts moet buyten oft boven natuer geboren wesen, oft de Scholen leeren droomen: sy seggen oock dat de geduerige heete koortsen uyt het rot bloedt spruyten, en openen dickwils d'aedeien, op hope het rot bloedt door d'aederen des arms te trecken, het welck het hart eer verhit dan sijn eygen aderen: sy seggen, by soo verre het uytgetrocken bloedt hen niet en behaeght, dat al het bloedt quaedt en bedorven is. Geluckige meesters. die hee gantsch verdorven bloedt mits een ver-

minderinge wederbrengen: andere hen deser slechtigheyt schamende, seggen dat het gelaten bloedt niet en is tot uytscheyden des quaets van het goede, maer alleen tot revulsie oft afruckinge van de herten. Dese benemen seeckerlijck de macht der nature, en den schat des levens, het welck is in den bloede op een onseeckere hope, van dat door het bloedtlaten het sieckelijck aenhangende sap uyt sijne stede sal verschuyven. Kenden sy een voorseecker sieckelijck sap, en hoedanigh sijn tegenmiddel moet wesen, sy souden haer aderlatinge belachen, en verstaen dat Godt genoeghsame uytgangen heeft gemaeckt tot ruyminge aller qualen, sonder d'aderen te steken. Ick vreese dat alle aposteme voortaen een gedurige brandende koorts sal wesen, en dar niet meer als het bloedt in 't worden der verrottinge tot etter gaet, maer als het etter sal gemaeckt zijn, en dat als dan voortaen het meeste gevaer sal worden tegen de leere Hippocrates, en d'ervarentheyt. Voorts willen sy, dat de dagelijcksche, 't zy geduerigh oft ophoudende, van verrotte phlegme, oft rottige rot humeuren komen, door dien sy oock willen, dat dit dagelijcks meer geboren wordt, dan van des anderen twee. De derdendaeghsche soude wesen uyt rotte bilis, cholere, ofte gal, en oock om alles op malkanderen te effenen, soo moet oock nootsaeckelijck de vierdendaeghsche uyt de melancolie spruyten: te meer sy seggen, datter over den anderen dagh soo veel gals soude worden, als 'er tot het verwecken eener koortse noodigh is, en der melancolie soo veel yder derden dagh. Ick verblijde my, dat onse tael geen eygen woorden en heeft, om dusdaenige faebelen te beduyden, dat mense moet uyt de Griecken ontleenen: dus dunckt my in alle geval, dat de Scholen gebreckelijck vallen, niet hebbende een vijfde humeur voor vijfdendaeghsche, een seste, en een sevende voor alsulcke koortsen, een anderhalf humeur voor de hemitriteos, een dobbel galle verrot voor de dobbel tertiane, en dobbel verrotte melancolie voor de dobbel vierdendaeghsche; en eyndelijck oock een onseecker

verrot humeur, voor de ongestapelde koorts: want het getal van de vier elementen, en is niet genoeghsaem voor alle en soo menige koortsen. Galenus stelt den setel aller koortsen in d'aderen, nochtans met voorwaerde, dat het tot humeur der geduriger niet en soude in het vleesch uytgestort worden, om de koude des aenvangs te veroorsaecken (noch niet bepeyst hebbende van waer dese koude en bevinge in den eersten aenvanck der gedurige koortsen souden herkomen) maer gebiedt dat het humeur der ophoudende koortsen, in eleken aenval gestort soude worden uyt de aderen in het vleesch, 't welck soude doen schudden en schateren, tot dat het ten lesten door het sweet soude verbannen wesen. Initiis intermittentium saepe vomitus, sitis, &c. stomachi symptomata assligunt; quo circa si ibi sit midus mali, quomodo, qua via, quo ductore tam cito deducitur per venas omnes humor vitiosus ad habitum corporis; quo pacto non sit illie transitu contagium; quo pacto non sit revulsio quam per sectam venam intendunt. My dunckt dat op dit geset in elcken aenval behoorde elcken koorts gantsch uytgeput te worden en dat het nieuwgeboren humeur niet en magh verrot worden in soo korten tijdt: maer indien noch iet des verrotten humeurs binnen blijft, om het nieuw te verderven, hoe en worden oock t'saemen niet verrot en verdorven d'andere humeuren; immers ten minsten de verrorte gal sal eer bederven al de gal des bloets, dan de nieuwe en verschgeboren gal, die noch niet in het bloedt en is, dan alleen in het suer sap der maege, 't welck sy noemen in macht. en in het geboren worden: dus moeste het gantsche bloedt t'eenemael en t'seffens verdorven worden. De Cholera die verrot binnen soude overgebleven zijn, sal eer verrotten uyt het goedt bloedt en vleesch, daer sy af gemaeckt zijn, en weder in versmelten door den stoel-ganck, (soo sy leeren, en met de stercke purgatien vermeenen te bewijsen,) dan dat de nieuwe cholera, die noch niet in wesen en is, soude scheyden en verrotten tot eenen nieuwen aenval der naester der daeghsche; ja dienthalven

soude den mensch stracks geheel oft ontdaen worden, en verrotten: jae al en ate den mensch in drie dagen niet, en hy dronk maer een weynigh gersten-water, doch evenwel komt den aenval der koortse ten gesetten tijde. Soo dan al warender uyt cholera, phlegma, oft melancolia in ons, en is 'et immers de cholera niet, die oorsprong der derdendaeghsche koortse is. Eenen stercken mensch neemt een scammonialen dranck, krijght veertugh afgangen van een tot stinckende geel waeter, wegende ontrent acht-en-twintig ponden: is dit cholera, soo blijft 'er, volgens hare leere, een derde meer phlegma, dat zijn vier-en-twintigh ponden phlegma, en een derde min melancolia, dat is twaelf ponden melancolie; dus in stede van suyveringe, sal den dranck het bloet onsuyveren en vervuylt laten. In wat vat sullen dese ses-en-dertig ponden vuyligheyt binnen gebleven zijn; den armen siecken is des anderen daeghs swack geworden, sijn aengesicht is ingevallen, sijn stem is droogh scherp geworden, en heeft by dese konst veel geleden. Siet ghy noch niet, dat desen dranck sijn vleesch en bloedt verrot heeft, datter een gift in dien dranck is, die de werelt bedrieght? het gift is klaer, soo sijn gewicht een weynigh wort vermeerdert; wort ghy niet gewaer, van waer dese verrottinge en stanck komen? niet uyt de verduwinge der darmen, want den lesten stinck soo seer als den eersten, jae noch erger, en dese uwe cholera komt soo snel naer den anderen uyt, datter geen stede ter verrottinge en blijft. Soo wie drinckt witte coperose in wijn ontdaen, een quintlijn, en daer achter noch eenen anderen teugh wijn oft bier, die krijght veel afgancks, oock in sijse van geel waeter sonder stanck, oock sonder verlichtinge. Soo dan uwen dranck niet en stinckt, wesende als cholera, noch als komende door de dermen (andersins stoncken dese leste kamer-gangen oock even seer) dan alleen uyt den giftigen dranck scammonea. Den eenen doet het bloedt en vleesch afsmelten als den anderen, den eenen door verrottinge, en den anderen door gewelt des bergh-wercks am-

perheyt: jae volgens de voorseyde leere Galeni, indien iemant in anderhalven dagh niet en at noch en dronck, soo moeste nootsaeckelijck altijdt de derdendaeghsche koortse volkomentlijck zijn genesen, by gebreck van nieuwe gal die 'er van noode is tot den aenval der koortse, en om uyt de aderen in het vleesch gegoten te worden. Indien de natuere door de aederen het verrot humeur weet uyt te storten, en noch iet wat binnen behout, is dat aldus gedaen tot harer genoeghte en kortswijl: oft heeft sy den wegh vergeten, alwaer sy het ander en het meestendeel korts te voren heeft verjaeght, oft is het behouden deel besloten geweest, en dat de natuer den sleutel daer van verloren heeft. Ferneltus ruyckt lont, hy beticht sijnen Galenus, des wort hy seer bekeven by Rondeletius en anderen, dat sijne meeninge soude wesen, dat den stoel der koortse ontrent de lever en onder de maegh soude wesen in Pancreale: hy treft beter na het wit dan Galenus, doch schiet het mis, soo in humeuren als in het wesen en eygenschappen der koortsen. Ick weet hem sijnen arbeyt danck. De milt is ontrent veertienmael grooter dan de gal-blaese, sulcks dat indien meer gals dagelijcks wort geboren, dan der melancolie, soo is de gal-blaes qualijck vergeleken in groote. Den maecker der menschen sal hem misgrepen hebben: want in dat geval behoorde de mildt een derde kleynder te wesen dan de gal-blaese, oft dese behoorden een derde grooter te wesen, dan nu onse milt is. Ick neme voor te handelen de vierdendaeghsche; ten eersten sy en gehoorsaemt niet aen het beschrijven, leere, tegenmiddelen, noch drogen der Scholen. De Genesers tot noch toe trecken de schouderen, en moeten belijden, dat sy tot haer geenen middel en hebben, noch en weten; sy en konnen niet met uytvlucht seggen, als als in andere sware kranckheden, dat sy ongeneesbaer is: want de natuer geneest haer selven beter alleen, dan door haer toedoen: dus en vermogen sy met alle hunne leere, boecken, ervarentheyt, arbeyt en hulpe der nature, niet soo veel, als de nae-

ture alleen by haer selven: oock en is het geen wonder, aengesien uyt logentalige beginselen geen waere hulp en komt, dan verstooringe en verderffenisse. In Schotlandt en begon noyt vierdendaeghsche, diese elders behaelt hadde en inbracht, die moestse daer oock ten eynde dragen. Schotlandt staer wel met den Saturnus onser milt, die niet misaerdigs tot hem en treckt. Immers de Scholen moeten door de vierdendaeghsche koortse hare eenvoudigheyt, en valsch voorstellen der koortsen bekennen en belijden: sy raetelen veel van de digestie oft verduwinge des rotten koortsigen humeurs; doch belijden selve, dat hoe eenigh humeur langer in eenigh heet koortsigh lijf blijft, hoe het des oock dicker, drooger, traeger en onbequamer wort, om uyt sijne stede uytgetrocken te worden; doch en derven niet komen ter suyveringe en afscheydinge, dan eerst na de verduwinge: sy hebben dickwils versocht, dat andersins alle hare suyveringe te vergeefs is: maer alsoo hen ander middel ontbreeckt, soo hopen sy dat de koortse rijp en naby haren eynde zijnde, sy van self, mochte ophouden, en d'uytkomst aen hare suyveringe toegeschreven worden. Ick wenste te weten, indien de melancolie in de mildt verrot zijnde, de vierdendaeghsche veroorsaeckt, hoe en wordt de koortsige hitte niet eerst in de mildt, en daer nae in 't herte ontsteecken, men bevint dat eenen Anthrax, Erysipelas, oft heete Aposteme ter stede heeter is dan ergens elders; en hoewel men de koortse gevoelt, doch en wort de hitte ter herten niet merckelijck vermeerdert; by wat wet dan sal een rot humeur anders in de koortse wercken, dan in de voorseyde koortsige gebreecken. Het schijnt dat de koortse maer een sieckte by gevolgh en is, en niet een eygen quaedt, in soo verre in de mildt geen quaedt en is, daer het quaet humeur soude sitten, en moet van het herte uyt de milt komen, en weder tot de milt. Hoe sal de vierdendaeghsche melancolie van selfs beter ruymen, ten eynde van achtien oft twintigh maenden, als sy seer verhart, dick, traegh, en taey geworden sal zijn,

dan den eersten dagh, als sy noch versch-loopigh is? hoe sal, oft mach een rot humeur gedirigeert worden? wat opsicht sal de natuer nemen om een humeur, 't welck by haer toedoen is verrot, en 't selve niet en heeft willen verduwe nu te verduwen als 't lange maenden verrot heeft geweest? is 't haer berouwen? oft is sy nu van sinnen verandert? oft berooft? hoe sal haer de moeyte lusten, soo schrickelijck lang daer mede spelende, haer bynae ten onderen brengen, om ten lesten uyt te werpen als 't harder is, booser is, en soo schaedelijck heeft geweest? Indien daegelijcks de melancolie uyt de milt wort geruymt in de maege, hoe heeft sy nu in haren noot desen wegh, desen drift, desen plicht vergeten? veronachtsaemt soo langen tijdt, eer sy haer ampt gedenckt? Indien Sena, Epithymus, en den giftigen hut-roock in den armeenschen, en lazuer steenen, de melancolie by verkiesen uyteyschen, oft uytsuyveren; en indien melancolie dese koortse veroorsaeckt, hoe en genesen sy dan de vierdendaeghsche niet, noch en verminderen, noch en verkorten die niet, overmits men evenwel siet dat sy veel vuyligheyts en verrot humeurs uytbrengen? hoe, en doet dit geenen af-slagh, al en naemt ghy diergelijcke suckelingen daegelijcks tot der doodt toe in? Scholen laet u leeren, doet d'oogen open, en siet dat alle uwe humeuren en purgatien tot narren-werck en apen-spel, van over veel eeuwen, alleen door de vierdendaeghsche koortse verwesen zijn. Nae waeterige pisse in de geduerige koortse komt onsinnigheyt. De Scholen voegen voor een reden, om dat de Cholera gescheyden wordt, en klimt tot het hooft; dat is, eerst gescheyden, en daer nae klimt sy. Het is onsen Archeo onmogelijck die te scheyden, die eens onscheydbaer vermengt zijn in de pisse, en wordt oock niet uyt de gal-blaes gescheyden; want sy en heeft geen ader treckinge naer het hooft. Klimt de cholera, soo wordt sy gesonden, of getrocken, of treckt van haer selven op in 't hooft, door t bloedt en de aderen; 't welck de droomen van een oudt wijf gelijckt. De cholera en heeft

geen plaets in de herssenen; want sy hebben en houden haere plaets, niet in de vier holen, oft maege der herslenen, want dat waer een gewisse haestige deot, veel arger dan de poplesye; niet in de slagh-aderen der voorseyde holen, want sy en trecken geen sap tot hen, dan alleen het suyver bloet, door het middel-schutsel des herten. Tot wat-eynde soude de groote slagh-ader ter herten trecken de cholera, om die tot het hooft te senden, die goet bloet genoegh vindt in 't herte? oock en kan de cholera niet geplaetst zijn in de rancken der bloedt-aderen, die op de deckvellen der herssenen gespreyt zijn: want de cholera soude daer soo schadelijck zijn, als het uytgestort etter, 't welck in weynigh druppen doodt. Dus en is 'er geen plaets in 't hooft, daer de cholera mocht herbergen, ten waer een nieuwe gedroomde plaets voor een gedroomde cholera, een gedroomde scheydinge, en opstijginge. Tot wat eynde soude de lever de cholera tot haer selven in haere kleyne aderkens trecken? en tot wat eynde soude de lever die tot het hooft opsenden, zijnde 't selve tegen hare bestellinge, en eygen destinatie? want niet en wort 'er gesonden, noch getrocken in onsen lijve, dan by verkiesinge, en bestellinge Archei, waerom de witte ongeverfde pisse in geduerige koortse, beteeckent toekomste van dolheyt: soo weet dat d'aderen der fraese en trecken noyt geluwen dunnen dreck, die de pisse verwt, terwijle het sap in de eerste dunne darmen is; want aldaer en is het sap noch tot dreck, noch tot geluwen dreck geworden, (merckt hier dat de pisse nae den eersten slaep niet soo geluwe en is, als daer nae, niet by volkomender verduwinge, noch by de cholera, die in de eerste darmen immers moest wesen, maer dat in de eerste darmen den geluwen dunnen dreck noch niet en is, deshalven is de pis komende van dese aderen noch sonder die verwe) dus door de hitte en ontsteltenisse des lijfs, geduert hebbende nu eenige dagen in de geduerige koortse, d'aderen der eerste kleyne darmen suygen de waterige pisse gansch uyt, sulcks dat 'er geenen dun-

nen dreck en blijft in de leste enge darmen, maer alles is dick en dor. De waeterige pis dan in de voorseyde koortse, bediet de groote hitte en ontsteltenisse, en niet meer. Maer dewijl in de geduerige koortse, eenige daegen geduert hebbende, is d'oorsaeck, (te weten den dunnen dreck, soo voren is geseydt) ontrent de mage gansch verrot, en verslimmert, en dat daer door eenen boosen uytworp in de maege is, als eenen bloet-tarter geboren; soo en is 't niet wonder, dat de slagh-aderen eenen stinckenden damp daer van ontfangen, en door haeren slagh ten hoofde opblasen. Ter oorsaecke van de welcke, soo merckt dat de Hypochondriake, dolheyt, manie, onsinnigheyt, ydelheyt, delirium, &c. hebben haer nest, niet in 't hooft, maer beneden het spanvel ontrent de maege. Ick heb diergelijcke gesien, die in seventien daegen niet en aeten, noch en droncken, hadden schoone verwe in 't aensicht; des moest hare maege t'onpasse zijn. Item een meysken van eenen Pachter, in 't Gast-huys van Aelst, oudt ontrent negen jaeren, door een schrick van de donder, en at niet in drie jaeren daer nae, dan dronck alle acht oft negen daegen ontrent drie oft vier lepelen waeter; was voorts dartel, sterck en wel te pas. Nu is 't klaer, en een ieder gelooft het by sich selven, dat den schrick sijnen eersten, en geheelen indruck op de maege doet; de welcke verlet zijnde, en maeckt geenen honger, soo men bynae in alle koortsen siet. De voorseyde onsinnigheden komen dan voort uyt den onverduwden dreck der maege, 't zy in de eerste verduwinge, oft 't zy in haer eygen, oft derde, door de welcke haer eygen voetsel tot eenen bloedt-tarter is geworden. Dus is alle hulpe ten hoofde gedaen, item alle aderlatinge onvast, onseecker, en sonder gront, oft kennisse der oorsaecken; 't welck ten eersten de Schrifture Luc. 24 betuyght, die niet en seydt, dat het gepeys nederdaelt, maer klimt op ter herten: ergo van een leger plaets. Ten anderen seydt Hippocrates, soo wie de groote ader beneden het spanvel sterck slaet, 't selve bediet dolheden. Ten derden, ick

heb honderden onsinnigheden der koortse in weynigh uren door 't Diaceltatesson weghgenomen, oft met het bereyde spiesglas voorseydt alleen. Ten vierden, de gene die deser quaelen setel vermeynen te wesen het hooft, gaen ter genesinge met veel en stercke clysterien, en gevense den naem van Hypochondriaken. Dus belijden sy al swijgende, dat het sondigh sap verre van 't hooft light; item dat alle hare laxativen niet en vermogen iet eygentlijck uyt het hooft te trecken. Sy moeten dit by geluck gevonden hebben, gelijck een mol eenen schat ontdeckt: overmits die genesinge haer voorstellen bestrijdt. Plato meynt dat het hert is den setel des verstants, en Galenus met de sijne nemen 't hooft voor den setel, 't is noch ongevonnist. Mijn weten is, ten eersten, dat den regel valsch is, die seydt, dat de selve macht die in de gesontheyt de gesonde daet doet, de selve in de sieckte sieckelijck doet. Want alle roeringe der pesen, die by den wil geschieden in gesonde, en geschieden daerom by den wil niet in de kramp, krimpen, oft convulsien. In de pesen selve woont een natuerelijcke roeringe, die oock nae de doodt krimpt, en treckt, &c. Dus dan dat desen regel haer heeft belet niet te verstaen, dat hoewel eygentlijck alle gebeeltenissen, jae wercken des verstants en gedachtenisse bestaen in 't hooft, soo sy recht gaen: doch alle beroerten der selve bestaen onder het spanvel, en trecken door de slagh-aderen des monts der maege ter herten. Men siet het selve in veel schricken, droef heden, gevaer, &c. Item in menigerley moederlijcke en hypochondriake sieckten, daer den siecken selve bekent by sijn eygen vonnis des verstants, dat hy dwaelt van sinnen, en nochtans 't selve niet en kan beteren. Hoe het verstant, en sijne beroerte zijn verscheyden in den mensch: hoe daer zijn verscheyden machten, en levens in eenen mensch, en elck een heeft deshalven sijn verscheyden gebreecken oft sieckten. Hoe in ettelijcke kruyden en andere dingen zijn verscheyden indrucken des verstants, en berovinge des selfs, als in opio jusquiamo, Mandrago-

ra, en hondert andere, soo drecken als gewassen, behoeft wel een boeck besonder. Doch is hier nochtans blijckelijck by andere voorgaende redenen elders beschreven, waerom een swangere vrouwe stercker werckt dan eenigh ander mensch. Overmits het moeder-vat is naeby den bodem aller beroerten des geests, en is in plaets van de oorspronckelijcke beroerte; en om de wil van dese plaets, soo en zijn d'eerste beroerten niet in onse macht, 't welck andersins moest wesen, soo dese quaelen besaeten 't hooft, oft de ziele des menschen. Den Opium is van grove koude deelen, soo sy seggen, die genoeghsaemelijck ingenomen, jae nae den eten, sijn lichaem en vermach stracks ter hersenen niet optrecken, noch sijn geronck en mach den slaep niet maecken, volgens de leere in de pael der Catharren, en in allen gevalle loude sijnen reuck eer door den neus doen slaepen, dan uyt de besloten maege; doch nae het innemen Opii, is 'er eenen swaeren slaep voor handen: dus siet ghy hier dat den slaep bestaet onder het spanvel, en niet en is een verstoptheydt der sinnen, noch diergelijcke ydele waenreden, dan alsoo alle eerste beroerte is beneden, en klimt tot het hooft, soo doet oock den slaep. Item eenen doodt-slaep wordt meer genesen met stercken azijn gedroncken, dan met stoven des hoofts, snuyven, en diergelijcke hooft-hulpen. Godt heeft den slaep gesonden in Adam. Hy is een daedelijcke macht, die woont in de maege, die wacker zijnde te snel werckt, en vermoeyt is: dus door den slaep beroert sy haer selven, en herneemt haer kracht: soo een maegh overladen is, oft oock te seer nuchter, men siet den slaep verhindert: andersins een overlaeden maegh van goede spijse soude eer den slaep voorderen, soo den slaep waer uyt reden, soo sy tot noch toe hebben vermeynt. Paracelsus konde ongetwijffelt en gewisselijck alle koortsen genesen, hoedanigh die waren, met den eersten dronck, sonder merckbaeren uytworp: want hy hadde waer mede hy kende by sijn werck, dat aller voorsaeten leere een blinde raetslagh was, op valsche humeuren en

ongerijmde rottingen gegront: doch hy selve, ondersoeckendo der koortsen wesen, eygenschap, en oorsaecken, heeft oock wijt gedwaelt. Hy seydt dat 'er over de negen-en-tsestigh gedaenten der koortsen zijn, sonder die te noemen, te bedeelen, oft haer eygen oorsaecken te bescheyden; het welck hem wel hadde van noode geweest, soo hy vermeynde de Geneeskonst te vernieuwen, en eenen Monarch der geheymen te blijven: mits dat 'er geen andere gedaenten in de dingen en worden, noch en zijn, dan by de anderheydt der waere oorsaecken, en hy andersins in der daet en kent maer eenderhande oorsaecke der koortse, aengesien hy de koorts in haer geslacht beschrijft te wesen, de sieckte des swavels, en des steen-souts. Hy maeckt 'er eenen donder der kleyne werelt af; en hoewel hy elders de vallende sucht noemt een donder, en somtijts een oprechte aert-bevinge der kleyne werelt; nochtans herneemt hy sich selven in desen, en wil dat de koorts den donder zy, en dat het bos-poeder sijne gelijckenisse zy, niet alleen by gelijckenisse, maer in der daet het selve by overstellinge. Alle ongestadigheydt des geest bewijst een twijffelen, en betuyght een raetslaegen. Mijns halven ick weet seeckerlijck, dat alle koortse, die eygen in haer selven bestaet, en niet en wordt tweedelijck veroorsaeckt, soo als is, die door wonde, beenbreuck, geswel, en diergelijcke veroorsaeckt wordt, is den dunnen dreck, daer door de pis geel is, wanneer hy langer dan 't behoorde, oft buyten sijnen streeck gehouden is. Dit is het eenigh rot humeur, t welck nae de gelegentheyt der plaetsen, en sijnder eygener gesteltenissen, verscheyden koortsen baert. In de aderen der maege maeckt hy een geduerige koorts; in de slagh-aderen der maege een selve, maer met schromelijcke toevallen vergeselschapt, als zijn doodt-slaep, dolheyt, flaeuwigheden, machtigh braecken, en boosen hick. In de lever een derdendaeghsche koorts. In de aderen der fraese, oft Mesenterii, daegelijcksche koorts, en in de milt een vierdendaeghsche. Elck een van dese geduerigh,

soo wanneer de stoffe taey is, en vast aenkleeft, en ophoudende, soo wanneer sy niet vast en kleeft, maer drijft als besloten in de voorseyde plaetsen. Eenen selven dreck, treffende eenige van de voorseyde deelen, veroorsaeckt aldaer stracks eenen bloedt-tarter. Desen, volgende den aert sijns lidts, is d'eenige oorsaeck der verscheyden tijden beroerte in de koorts, uyt de welcke men de naemen der koortsen heeft gegeven. Item, alsoo alle bloedt-tarter vervremt wordt van de natuere, als verbannen, en afstervende, krijght eenen heve ter bederffenissen, de welcke gemeynlijcken suer zijnde, en dat alle suer der aderen, jae den ganschen tweeden, en derden rijcke vyantlijck, en giftigh is: hier door is 't dat alle koortse, nevens haer stoffe des drecks, oock een licht gift heeft. Nu soo weert alle koortse soo lang, tot dat haer stoffe met den geboren bloedt-tarter t'saemen ganschelijck verteert zijn. Merckt hier waerom alle koortse, hoe giftiger en suerder bloet-tarter sy heeft, hoe sy oock des te snelder is. Want hoe den bloedt-tarter meer heve heeft, hoe hy te haester verdwijnen mach. Ribben-wee, oft pleurisye; item alle, soo inwendige, als uytwendige sweeren en geswellen zijn hare geboorte aen den suer-heve schuldigh, die door de bederffenisse des bloedt-tarters wordt geboren; en hoewel hier koorts mede loopt, nochtans zijn dese sieckten van de koortse des dunnen geluwen drecks, in worden, wesen, en genesen verscheyden. D'eendaeghsche koortse is bynae genesen, eer men het tegen-middel gebruyckt. Sy komt uyt den selven dreck, doch seer waeterigh, en niet besloten, dus wordt hy sonder gevolgh van eenigen bloet-tarter met het sweet uytgedreven. Dese leere bestede ick met der daet, en genesinge. Een vierdendaeghsche van selfs ten eynde loopende ontrent haeren halven loop, maeckt een harde milt, die op 't eynde en nae het eynde der koortse noch dicker en harder wordt bevonden, met dicke beenen. Soo de melancolie oorsaeck der voorseyde koortse waer, en sy nae de koortse de harde milt maeckte (soo sy vermey-

nen) hoe houdt de koortse op, naedemael de melancolie noch overblijft? hoe sal de melancolie nae de koortse verhart blijvende in een levende inwendigh lidt, beter geruymt worden, dan terwijle de koortse loopt, en het humeur noch vlietigh was? Is misschien de melancolie ten lesten nae de koortse ontrot? is dese rottinge alleen niet meer tot veranderinge der gedaenten geeyndt, soo sy van outs placht? Is sy nu soo hart, en dreyght sy een waetersucht, soo en is sy immers niet seer goetaerdigh gebleven: en in allen geval, soo sal sy d'eerste wesen onder alle gerotte dingen, die nae haer rottinge, en bederffenisse, sal herstelt en verbetert worden, en blijven met haer middel-leven. Is de melancolie gesuyvert, en de koortse mits dien geeyndight, hoe is de milt soo hart, en gespannen gebleven? hoe is dese melancolie nu beter hulpbaer, wanneer sy soo hart is, dan terwijl 'er noch geen hardigheyt en wordt bespeurt? hoe gebruyckt men nu kappers, Tamariscum, Aniomacum, &c. tegen de melancolie in de harde milt? hoe hoopt men dat die souden bystandigh zijn, die geduerende de koortse geen hulpe en deden? Is de melancolie noch daer; hoe is dan de koortse vergaen, blijvende haere vorige en genoeghsaeme oorsaeck? Is het geen melancolie, hoe gebruyckt ghy dan tegen de harde milt, 't gene gehoopt wordt de melancolie vlietigh en loopigh soude maecken? Indien de milt hart wordt by abscessum, oft afscheyden des humeurs, sonder vonnisse, en dat de melancolie is gevallen in de milte uyt eenigh edelder lidt, welck toch is dit edel viscus, 't welck den setel der melancolie soude wesen? 't welck sonder gevoelen, en sonder klachte, soo lang geduerende de vierden-daeghsche, de melancolie, en koortsen aenval, heeft gedraegen? en van het welck den afscheyt is gevallen in de milt? hoe is de milt het eygen lidt der melancolie, en moet de melancolie nu van een ander oorspronckelijcker ontfangen? hoe is de melancolie tot dit edeler lidt nu eerst gekomen, en niet tot sijn eygen moeder-vat de milte? hoe en is dit afscheyden, oft abscessus

niet geschiet, wijl de nature aller leden noch sterck was om uyt te stooten, dan nu sy in de uytterste swackheyt is gevallen? Is de milt hart uyt sieckelijcke verdrooghde, en rotte melancolie, hoe is in 't leste de milt altijdt des te grooter en harder, hoe de koortse langer heeft geduert, naedemael, volgens alle redenen, de melancolie hadde in het begin meerder behooren in gewicht te wesen, en min op het eynde, naer soo lange verteeringen, hitten, sweeten, vasten, koortsen, &c. 't Is wonder dat soo veel slechtigheden tot noch toe der wereldt den kop hebben doen draeyen, niet bepeynsende dat eenigh lidt, 't welck seer en lang door eenige sieckten gepijnight is geweest, niet verswackt en is geworden in alle sijne krachten, en naementlijck in sijne verduwinge: dat daer niet gemaeckt en gelaten en worde een onverduwt sap in stede van een goet, en noch des te meer, hoe de sieckte meer heeft aengetreft. Dus dan het gene in de swacke milt naer de vierdendaeghsche is geworden tot een harde milt, is den bloedt-tarter der derde verduwinge, en geensins melancolie, mits die in de natuere noyt en was gesien, en daerom verdwijnt de hert-milt van selfs, en sonder hulpe der uytwendige middelen, soo haest de verduwende krachten haer selven hernemen (volgens des bloedt-tarters eygendom) de welcke daerom staen te verstercken, en niet te dencken op de vervochtinge, weeckmakinge, noch verslijtinge des overigen melancolischen humeurs. De koortsige stoffe door mis-gang en ongeval ter milt zijnde gekomen, wordt quaelijcken daer uytgeruymt, en met groote moeyten by de natuere verroockt; des is de vierdendaegsche soo lanckduerigh. In soo verre men het padt, hier gestelt, naevolght, komt men op het eynde, daer de vierdendaeghsche genesinge soo haeft geluckt, als eenige andere. Ick en kende noyt humeuren, die onses wesens wortel en oorspronck in haer stant zijn souden, veel min dat die selve verrot zijnde, ons de koorts mochten voortbrengen, en bynae alle andere kranckheden; noch oock en kenne ick in ons een ontsteecken zee-

zout, 't welck met swaevel ons de koorts soude baren. 't Is als een ydel geraes, wy maecken ons desen vyant, wy trecken hem buyten sijne schreve, wy halen hem aen, hy en komt niet ongeroepen noch ongehaelt, wy locken hem in, 't is onse schuldt; en des noch te meer, dat wy genesen als blinden, slaende naer een ey, 't welck sy niet en kennen; soo men den haes met de ooren niet en grijpt, hy ontloopt, en men vangt eenen blaeuwen niet. My gedenckt de koorts duysentmael volkomentlijck in korte stonden genesen te hebben, en sonder eenige kennelijcke en gewaer-wordende uytworpen, mits doende afsmelten en uytruymen den dunnen dreck der aderen. Ick en hebbe niet selden de koortse sien genesen met aengebonden en aengestreken middelen, de welke de macht hadden den voorseyden dreck te doen scheyden. Ick sagh eenen boer veel trage koortsen genesen, die alle andere geleerde mannen te vergeefs onder handen gepijnigt hadden, mits drie malen in gevende het gepoedert hart van een haes. My gedenckt door 't Arcanum corallinum in elcken dronck, door het sweet, meenigh duysenden van koortsen verjaeght te hebben, soo gedurige als andere. Ick heb meenige koortse sien met eenen dronck genesen worden, en sonder merkelijcken uytworp, een mensch gebruyckten daer toe gebroken schaepen-keutelen, en in wijn te weecke gestelt, en doorgezijgt, den wijn gedroncken en gesweet: ick sagh daer door genesen alle grimmen oft colijcke der maege en dermen, als mede door het gebruyck van de groene Texelse kaes, die sijn verwe heeft uyt de selve keutelen; de suerte als sy te groot is, maeckt grimmen in de maegh: en een kleyne suerte in de dermen maeckt smerte. Den dreck der schaepen, geyten, en van alle vee, is de leste stoffe des zouts, en heeft het steen-zout des vees, een loog, waer in de suerte sterft. Item, de kruyden die gegeten zijn door de verduwinge, verkrijgen haer vluchtige zouts krachten in de drecken; hier door de koeyen-dreck versoet de pijnen der gesweeren, overmits alle gesweeren uyt de suerte des bloedt-tar-

ters worden; hier door den paerts-dreck (besonder de merrien voor de man, en de hengsten voor de wijven, uyt redenen van ander bestier) met wijn gedroncken, als voren geleert is, geneest alle ribben-pijn, sonder laten oft afganck, mits wel sweetende. Desgelijcks oock den honts-dreck die van gegeten beenen is, heelt den huygh, 't welck Galenus oock van den kinderdreck seght; en aller drecken genesinge hangt uyt redenen, dat sijne suerte is door den heve der galle benomen, en hoe stercker benomen, hoe de hulpe gewisser is tegens alle wercken der suerte, soo als de bloedt-tarters zijn in de koortse, en aller gesweeren smerte en wee. Beda melt gesien te hebben, dat cenige, door giftige adderen gesteecken ofte gebeten, hebben ingedroncken snippelingen van boecken in Yerlandt gemaeckt, en stracks zijn genesen. Wy sien dat huysen met Yerisch hout gebout, geen spinnekoppen noch andere gistige dieren en baeren, soo als de sael van 't Konincklijck Hof ter Vueren by Brussel is, de water-hal van Brugge, en Oydonc-huys tot Nevele by Gent. Dus hebben wy giftige vreemde koortsen gesien sonder eenigen afganck, innemende het geraspte van Yerisch eyckenhout. Aensiet het eycken hout van de Roble, en Enzina van Spanjen tegen het onse; item, het onse tegen het klap-hout van Riga, oft de platen van Koningsbergen, men sal meenen dat het geen hout en is van een geslachte; en indien, boven d'uytwendige stoffelijcke verscheydentheyt, men daer byvoegt d'eygendommen van wedergiftigh te zijn, ofte als Dal d'aguila, ('t welck komt van den uyttersten opganck der sonnen) en is in der daet een eycken-hout, wiens herst, gebrant zijnde, als Benjoin rieckt. Men sal den regel van Aristoteles' gebreckelijck vinden, die segt, dat aen de gedaenten der dingen men niet aen oft af en magh doen, niet meer dan de getallen sonder stap aen de gedaente te veranderen. Met een woordt is nut hier aengeteeckent, dat gelijck eenen selven Archeus van de eyckenboom soo seer wort veradelt door de suyverheyt van de leffas sijn

voedtsel, dat het schijnt niet een selve gedaente van hout te wesen; dat oock insgelijcks door het gebruyck der hooge geheymen, onsen Archeus soo seer wort veradelt, dat de geboorte der gener diefe gebruycken, soo verscheyden worden in alle krachten, gesteltenissen en verstant, als de voorseyde eycken-boomen der vreemde landen. Ick gruwel my voor de eenvoudige slechtigheyt, daer soo lange eeuwen de werelt haer heeft laten omleyden in soo openbaere, kenbare, en dagelijcksche sieckte als de koortsen zijn; dus beangste ick my, als ick bepeyse wat 'er geschiet is in den handel der duystere sieckten. Eyndelijck wiert ick gewaer, dat 'er met geen ding onachtsamer en is omgegaen, dan met het leven der menschen, en dat 'er geen vleesch meer en kost, noch beter koop gegeven en wordt, dan des menschen vleesch; dewijl aller wegen des menschen standt ellendiger is, dan van het verworpenste dierken: soo hope ick, dat Godt, onser ellenden halve, ons genadelijck sijnen Hemel sal schencken uyt medelijden. Ick verhooge den naem Godts, die de Geleerde deser werelt sijne wijsheyt heeft verborgen, en die aen de kleyne leer-jongeren heeft geopenbaert. Glorie, eer, prijs, lof, en gebenedijdinge in liefde, zy u, ô Heere! in der eeuwigheyt van alle geesten, volcken, eynden, herten en tongen, Amen.


Vorige Volgende