|
| |
| |
| |
Tweede Pael.
Oorsprong der nieuwer sieckten, voorsegginge van de voortgang aller andere sieckten.
ALle de sieckten en zijn niet t'seffens ter baen gekomen. Geluckigh waeren d'eerste eeuwen, wanneer daer noch weynigh kranckheden aen 't menschelijcke geslacht d'oorloge deden; d'uytkomste des vloecks is allengskens ingeresen, en ons als naturelijck geworden, vindende natuerelijcke oorsaecken, om daer in te herbergen. d'Astrologen beroepen seeckere gesteltenissen, en aenblicken der hemelscher lichten, wanneer d'eerste koorts, d'eerste poplesye, d'eerste pest, &c. was ter werelt gekomen. Maer ick en heb my noyt bemoeyt om t'ondersoecken voorgaende dingen, die my noch schaede, noch profijt en konden doen, te min, waer af ick geen seecker bewijs krijgen, noch geven, noch doen en konde. Ick wil gelooven, dat d'eerste sieckten waeren als in haer kindtsheyt, veel sachter en snelder uytgeblust, dan de hedendaeghsche. Want ick worde gewaer, dat het saet voortgaet, stercker aenvalt, en voortaen onse nature, hoe langer hoe qualijcker, het tegen-middel aengrijpt. In onser vaderen tijden zijn de pocken, en andere nieuwe behaelijcke sieckten aengekomen; en wat sieckte oock opstaet, sy blijft haer geslacht houden, en gaet niet onder: onse plaegen vermeerderen, 't is een teecken, dat onse boosheyt vermenighvuldight. De sieckten veranderen, vermeerderen, en verargeren; wy moeten dan oock toesien, ten zy wy den toom willen laeten vallen, dat wy de tegen-middelen verbeteren, en hooger in den graet stellen. Jae uyt de verargeringe der sieckten, heb ick stoutelijck voorseyt, dat'er een nieuwe en vaster Genees-konst sal en moet opstaen, oft dat andersins het menschelijck geslacht sijnen aenstaenden ondergang wordt gedreyght. Mijn
| |
| |
voorsegginge grijpt plaetse, door dien ick sie dat de pocken alle d'andere sieckten sullen veranderen, en verargeren, jae oock de pest selver sullen booser maecken. Wy lesen, soo in de openbaeringe van de H. Brigitta, als in de Legende van den heyligen Dominicus, en elders, dat sy eenpaerigh in gesichte, oft openbaeringe als een Apocalypsis, de vrienden Godts vergunt, gesien hebben, dat den Heere vergramt over 's werelts boosheydt, den mensch dreyghde te vernielen met drie lancien, oft werp-pijlen. 't Selve gesicht heeft, korts voor het openbaeren der pocken, de H. Coletta, herstelderesse der Clarissen, gesien; den H. Vincent. Farrer. ten selven oogenblick in Valencien heeft in een onverstandelijcke openbaeringe de maget Coletta sien knielen voor de heylighste Drievuldigheydt, en verbidden, door 't behulp der Moeder Godts, de verdiende straffe des werelts. Daer door is den H. Man gekomen uyt Valencien in Vlaenderen, heeft sijn visioen in 't Valenciaens gepredickt op den Cassel-bergh, en hebben hem de Vlamingen verstaen, en veel bekeert geweest; hebbende de H. maeget Coletta tot Gent gevonden, heeft bekent dat sy die eenige was, die hy sochte, en hem in de openbaeringe vertoont was. Ick segh, Godt hadde drie lancien in sijne Almogende handt, tegens de drie voornaemste sonden, daer onder de werelt versmacht; te weten, tegen de hoverdye gebruyckte hy den schicht van honger en armoede. Tegen gierigheyt en dieverye, werpt hy den pijl der oorloge, door den welcken hy den gierigen leecken ontneemt haer vergaedert goet, en hy verjaeght den gierigen kerckelijcken; op datse oock bekeert worden, die d'andere worppijlen niet aen en gaen. Eyndelijck tot de onkuysheydt werpt den Heere de lancie der behaelijcker sieckten. Deshalven is oock de sonde van overspel in David met pest geslaegen, en versoent; en David en heeft niet by geval de pest verkoren, maer ordentelijck tot hooger beweginge; want alle 't volck door den bant was doen gesamentlijck door-onkuysheden seer verargert.
| |
| |
Wesende hier alleen ons hoogelijck te bewegen, dat het voornoemde visioen soo dickwils tot verscheyde Heyligen en tijden is vertoont. Want van allen woorde dat de Heere doet, geeft hy sijne H. Dienaers en Propheten de kennisse. Ten langen lesten, soo de tijden zijn rijp geworden, en de menichte der misdaeden op een gehoopt staende, zijn verrot; soo heeft Godt een lancie geschoten in 't midden des vleeschs, en stracks zijn de pocken ter werelt gesien, en alle daegen trecken andere sieckten met onderdaenigheyt haer gift aen. Sulcks dat voortaen d'oude sieckten niet meer en passen op 't beschrijven der eerste eeuwen; staende bynae als onbekent, en antwoorden niet meer op den roep der ouder naemen, noch en geven meer de gepleegde onderdaenigheyt aen de tegen-middelen. Een ieder belijdt, dat in voorgaende tijden alle volcken hebben veel legers en groote menichten gevoert, sonder nochtans merckelijcke sterften in haer geschied-schriften te bespeuren. Veel legioenen plegen eertijdts uyt Europe in Asien, en Afrijcken, en wederom te trecken, sonder merckelijcke siecken; maer vonden het getal, dat sy te voren hadden, geheel. Nu sterven stracks vele in belegerde steden, en ordentelijck naer alle belegeringen, volght een schrickelijcke sterfte. Jae geen vaendel en kan trecken sonder wagens met siecken, die gestadigh volgen, en noch de Gast-huysen achter hen volte laeten. D'ervarentste in de heel-konst verwonderen, en beklaegen seer, dat over vijf-en-twintigh jaeren, en noch onlangs, kleyne quetsueren ongehoorsaem zijn, en niet en luysteren nae wond-drancken, oft balsemen; daer te voren nauwelijcks groote wonden en dursden tegen-spannen, maer lieten hun genesen sonder gevaer nae lust in seeckerheyt en snelheyt. Men leest dat de pocken eerst zijn geopenbaert in 't belegh van Napels, ontrent het jaer 1494, korts nae de openbaeringe den voorschreven Heyligen gedaen. 't Welck geen Schrijvers voor my en hebbende betracht, seggen ettelijcke by gissinge, dat de pocken uyt Indien her- | |
| |
komen, alwaer sy souden een eygen gront-sieckte zijn van oude tijden. De Portugaloisers, die eerst de Oost-Indien hebben verkregen, en komen in dit getal niet. De Spanjaerts waren alleen in 't belegh voor Napels, sy hadden West-Indien beginnen aen te tasten. Ferdinand Cortez, winner van West-Indien, seydt dat voor sijne komst de pocken daer onbekent waeren, en daer gebrocht zijn uyt Spanjen, door een swarte slaevc van Pamphilo de Narvaez; waer van stracks veel hondert duysenden om hals quaemen, brengende de voorschreven slaef versch uyt Spangien, en by avontueren de pocken uyt het belegh van Napels. Andere willen, dat de Soetelaers in 't voorschreven belegh 's nachts menschen-vleesch staelen, en koockten, 't welck de soldaeten etende, souden de pocken gekregen hebben. Doch 't selve is onwis, overmits die landen, daer het eten van menschen-vleesch in daegelijcks gebruyck is, voor dien tijdt de pocken niet en kenden. De Sterre-kyckers verhalen van eenen vremden standt der sterren die 'er doen was, in 't begin der pocken: doch alles sonder gront stuck; als hebbende den selven standt der sterren noch in voor-tijden geweest, en sonder pocken geboorte. Paracelsus, hoewel hy den aert der pocken, en haeren tegen-middel in 't naeste heeft gekent, hy mist doch in haer oorsprong; willende dat sy souden opgestaen zijn, door vermenginge van een melaetsche hoer met eenen anderen onsuyveren, waer uyt een vermengt gift soude veroorsaeckt zijn: ter avontueren bynae gelijck de Joden eertijdts in Vranckrijck door een melaets gift aengerecht, hebben een groote menighte doen sterven. Maer den uytgang van dit gift treffende ter doot, anders zijnde dan de pocken, betoont dat het niet gemeyns en heeft met de melaetsheyt, en by gevolgh oock niet met de oorsaecke der pocken by Paracelso. Verhaelt des te meer, dat 'er in vorige tijden noyt geen melaetsche hoeren ontbroocken en hebben, sonder opstaen der pocken. Voorwaer ten is geen wonder, dat soo spitssinnigen man de natuerelijcke oorsaecken der
| |
| |
pocken in haer eerste geboorte niet en heeft gekent: overmits sy overnaturelijcke beginselen der straffen, door 't werpen der lancie, gekregen heeft. Gelijckerwijs wy op straffe der verdoemenisse gelooven, dat by het omstorten der flesschen in de handen der Engelen, een derdendeel der menschen eens te niet sal gaen, &c. Maer dewijl de pocken ons dienstigh vallen in de handel van de nieuwe verargeringe, en vermenigh vuldinge van de pest, soo moeten wy haer aert naerder verklaren. Niemant en twijffelt dan, oft de pocken zijn giftigh, behaelijck; en daer door in alle hoecken des werelts verspreyt, zijn geworden een algemeyne plaegh, sieckte, en ongetwijffelde oorsaecke van voorder bederffenis. Oock is 't buyten twijffel, dat de pocken in haren opgang, hebben niet alleen onbekent gestaen, maer oock des te meer haer genesinge. Het tegen-middel is verscheydelijck, en ongeluckelijck langen tijdt gesocht geweest, en tot noch toe bynae onbekent gebleven; volgende hier uyt dat door onbehoorelijcke strenge remedien bynae de gansche menschelijcke natuere verbolgen, verkeert, vernedert, en verswackt zy; welcke swackheydt noch tot de vierde afkomst wil blijven, al begon men voortaen haeren afgang te reeckenen, en alhoewel een groot getal der menschen noyt pocken en behaelde: doch, soo sy naeuwelijcks oyt volkomen, noch grondelijck zijn genesen, soo zijn immers die dit gewelt hebben geleden, t'sedert des te swacker gebleven; boven dat sy noch hebben een deel van de wortel des gifts der ongenesen pocken behouden, waer door haer kints afkomst noodelijck blijft verongelijckt. Ten anderen, soo bevint men dat de pocken (soo Paracelsus eerst en wel heeft aengeteeckent) geen eygen sieckten en zijn; dan alleen een pock-gift, 't welck aenkleeft, en sich selven inlijft metandere sieckten, die den mensch heeft, oft openbaer, oft verborgen, oft by genegentheyt. Dit is den eygendom der pocken, en eenen besonderen aert, dat sy noyt in een eygen wesen en bestaen; dan aenhangen in, en neffens andere sieck- | |
| |
ten, dienthalven oock niet behaelt en worden, dan door de gene, die eenige beginselen, bereytselen, oft genegentheydt hebben tot eenigerhande sieckten, 't zy inwendigh, oft uytwendigh, met de welcke 't gift der pocken sich stracks vereenight, en vergeselschapt. Hierom maecken de pocken in sommige menschen open seeren: in andere veel smerten, en knaegen der gebeenten: in andere veel sweeren en puysten: in andere veel geswellen, knobbelen, buylen, en uytwassen: de welcke zijn oude gebreecken der heel-konst, doch niet meer geneesbaer, volgens de Oude schrijvers. Soo oock in andere lieden knoopen sy hen met inwendige sieckten, als zijn lamheyt, doofheyt, watersucht, geelsucht, flerezijn, koortsen, &c. slaet wel gaede: dat evengelijck de sieckten haer lichaemen in onse lijven hebben gevonden, en daer in moeten woonen, en niet daer buyten; de pocken oock insgelijcks op den selven voet des vloecks, en niet by krachten en oorsprongen der nature, vinden haer lichaem in de lichaemen aller andere sieckten. Sulcks dat de gelijckheyt der ontfangenis, geboorte, bestendight, en uytwercken in eens anders lijf, soo in de oorspronckelijcke sieckten, als in de pocken, betuygen een gelijckheydt van haer begin uyt den vloeck en straffe der sonden. Paracelsus heeft hier uyt seer wel voorseydt, dat de koortse, en alle andere sieckten, souden in toekomende tijden van aert, wesen, eygenschap, en omleggende toevallen veranderen, verargeren, giftigh, en behaelijck worden, niet gemeyns houdende met haren vorigen stant. Waer af niemant en heeft d'oorsaecke ondersocht, sonderlinge waerom nu ter tijdt de sterffelijcke behaelijcke sieckten booser en dickwijlder weder komen, en minder dan in voorleden tijden ophouden. 't Is waer, dat het meestendeel schrijft, dat de pest soo dickwils weder komt, soo gering, en met de minste oorsaeck aengrijpt, en soo hart verargert; dat de nieuwe sieckten eens geboren, blijven haer geslacht houden; dat het getal, en boosheyt der sieckten meerder is, en ons vleesch alle daegen te
| |
| |
krancker wordt, dus dat dien volgende 's menschen natuere ten eynde loopt. Maer ick houde my aen 't woordt Godts, wiens kracht onverbroocken, en onvermindert, ten eynde toe sal dueren: overmits geen gebreck en is de wortel des menschen geslachts eygen, oft ingelijft: dan wel by geval, en als eenen overkomenden toeval aengehecht. En dewijl alle 't gene der nature is aengehecht, haer vreemt is, en kan daerom weder van haer gescheyden wesen, 't zy in drie, vier, oft meer geboorten: en niet, 't welck vreemt is, en mach den goddelijcken schepsel in 't diepste vermengt worden; daerom volgens dat alle ding ter wereldt sijn begin, opklimmen, stilstant, afgang, en ondergang heeft; soo moeten nootsaeckelijck alle vremde gasten ruymen van de stal daer sy ingekropen zijn. Sulcks dat soo haest de sieckten zijn afgescheyden, de nature komt weder allengskens op den voet haerder scheppinge door de kracht des woorts: 't welck noch door de tempeesten, noch langheydt des tijdts, noch door 't gewelt der vyanden, in 't minste noch uytgeblust, gekrompen, noch vermindert en mach worden. De Sond vloet heeft het aertrijck bedeckt, om dat den mensch was vleesch, en sijnen wegh hadde verdorven. Dus dat niet om de swackheydt des vleeschs, maer om de sonde des vleesch, alle sterffelijcke swaerigheydt ons overgekomen is, en daegelijcks noch van nieuws ons wordt gedreyght en overgesonden: doch en is de sonde des vleesch maer een verweckende oorsaecke, oft oorsaecke der straffe, en geensins oorsaeckende oorsaeck der pesten in nature, en deshalven niet by ons voorder merckbaer, dan om haeren oorsprong en uytgang op te borden, aen de wille van Α en Ω. wy laten de Predicanten 't volck tot beternisse verwecken, ons te rust houdende binnen ons ampt van middelaers der nature. Te meer, aengesien dat de vermaledydingen, dat d'aerde onkruyt soude voortbrengen, de vrouwe haer kint in smerte baeren soude, den man in 't sweet sijns aenschijns broot eten, dat den regen-boogh een teecken des ver- | |
| |
bonts soude wesen, alle t'saemen nu hebbende gevonden hare oorsaecken in de natuer; jae sulcks, dat hoewel de dieren buyten souden zijn, nochtans oock het selve jock met ons moeten draegen, en baeren in smerte. In 't jaer 1540, onder Paulus den Derden, in de herfst, is in Apulia onder 't Rijck van Napels, ontrent Tarentum, eerst geopenbaert een Schroom-dier, soo groot als tweemael een groote spinnekop, om de plaets wille Tarantula genoemt, 't welck sedert niet alleen ter plaetse en blijft, maer wordt nu oock in den acker der Romamen gesien. In 't jaer 1550, onder Julius den Derden, hebben de Brabanders in den Oogst eerst de bedauwde oft behonighde tarwe gesien, de welcke groen zijnde, in haer aderen stinckt als rotten bocksharing, en rijp zijnde, wort een swart stinckende stof, en rooft ons noch heden byna een vijftiende deel onser terwe, maeckende die selve ongesont. In 't jaer 1556 is in onse waeter-landen het scheur-buyck eerst aen den dagh gekomen, en last noch even seer, doch niet dat tegen ons opstaet en vergaet. Het schijnt dat de natuer een gebodt t'onser bederffenisse heeft ontfangen; men vindt nu kortelings seeckere roode koortsen in Spanjen, het Tavardillo, &c. men noemtse de legersche, Mansfeltsche, ofte Hongersche koorts, betoonende een gift in haeren grondt, doodende sonder hitte oft dorst, en niet als andere koortsen plegen. Sommige meenen d'onsuyverheydt der beesten, beecken, rioelen, der menschen, der huysen, jae d'armoede in de huysen en legers, hier d'oorsaecke as te wesen: deshalven een groot deel der behoeden, der sorge, der Geneseren, draeyende op desen teerlinck, veroorsaeckt de Magistraten daer jaerlijcks verbodt op te doen; doch voorwaer alles sonder kennisse des gronts: want soo de koorts, die van oudts bekent is, in eenig lijf valt, 't welck oft dadelijck de pocken heeft, oft die gehadt hebbende, onbetamelijck genesen zijn, en oversulcks als gebroocken met haren gift noch in 't lichaem leggen; soo versaemt sich stracks de koorts met het giftigh overblijfsel
| |
| |
der pocken, door welcke versaminge de koorts is verandert, en nu giftigh oft behaelijck geworden; te weten, is een derde geboren uyt de koorts als vaeder, en uyt de pocken als moeder, welck derde geen koorts meer en is, soo als sy te voren was, noch oock pocken; maer een behaelijcke nieuwe giftige koortse, een wonder dier, geboren uyt het vermengen van verscheyden saden, van twee sieckten van een besonder geslacht; waer uyt blijckt, dat de koorts, pest, &c. van eertijdts nu verplant, verwesent, vreemt en onbekent zijn geworden, als giftigh, pestformigh, en behaelijck: door dien dat de pocken, die andersins soo gering niet en worden behaelt, nu met de koorts vermengt zijnde, in eenen lochtigen chaos-damp haest verspreyt, overgeset, vast behaelt, en gemeen gemaeckt worden: even gelijck eenen muyl geen esel noch peert en is, soo oock dit droevigh en spoedigh gewas der pocken en is vaders noch moeders gelijck; maer als een verraderlijck gift, maekt pestdadige koortsen, en doet de pest met een nieuw rot venijn vergiften. Blijckt dan hier uyt, hoe alle legers heden meer sieckten en sterften voeden, dan in voortijden; waerom de legers meer behalijcke sterften overkomen, dan andere volckrijcke steden; waerom alle koortsen van swier verandert zijn; waerom onse natuer soo verswackt is; waerom in China (alwaer d uytheemsche qualijck toeganck hebben) de behalijcke koortse niet bekent en is, noch in 's menschen gedachten gesien: eyndelijck, waerom de pest nu by ons verandere is, soo dickwils weder komt, en selden ophoudt, vindende stracks alom een vonck tot haer vuer.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd