|
| |
| |
| |
Seven-en-twintighste Pael.
Oorsaecken van de duelech by de Ouden van ons verscheyden.
Soo dan, alle Scholen, vergetende haer leere van vier oorsaecken aller naturelijcke dingen, en stellen niet meer oorsaecken over de geboorte van onsen steen, dan twee, als oft hy geen natuerelijcke geboorte en waer in sich selven, om dat hy t'onsen opsicht tegen onse natuer is; alleen met ons wel over een komende in 't getal, maer niet voorder; te weten, sy leeren dat sijn stoffe is een slijm, en den werck-meester de hitte des lidts, daer hy wort gesmeet. Wy hebben hier voren bewesen met de handdadige Mechanica, dat slijm als slijm noyt stoffe der steen en is, noch en was, noch en sal wesen, ten waer dat het met de gerechte stoffe, en saet der steenen in 't runnen vervangen worde, en dan en is het slijm geen steen, dan maer alleen slijck: als wesende het steenigh sap in de kleynste deelen des slijms versteent, dus het slijm, daer onder vermengt, maeckt een slijck. Sy hebben hen selven bedrogen, siende dat soo wie steen der blaesen heeft, veel slijm pist, hebbende daerom sonder voorder ondersoeck gemeynt, dat het effect des steens (te weten de hitte der plaets) des steens oorsaecke was. Sy behoorden immers al rijdende om te sien, dat den steen gesneden zijnde, het voorschreve slijm oock voor het meestendeel ophout. Behoorden te weten, dat een dooden steen geen stoffe buyten sich selven maeckt tot sijn eygen wesen, veel min tot sijne vermeerderinge noodigh: noch oock dat onse nature in 't bywesen des steens sorghvuldigh soude wesen, om een stoffe te maecken, om haeren vyant te verstercken, en vermeerderen tot haere eygen bederffenisse. Sulcks en was noyt de meyninge in de nature. Sy moesten aensien, dat een stof ken in de oogen veel tranen maeckt: dat het verstopt swam-been in 't voorhooft veel
| |
| |
snots veroorsaeckt in de versnuftheyt: dat de tong veel slijms maeckt in de huygh, en omleggende gebreecken: dat de loose veel fluymen maeckt, wanneer sy ontstelt is: soo oock de maege veel slijms in haer gebreecken voortbrengt. Dat oock insgelijcks de nieren en de blaes veel slijms moeten maecken, soo wanneer sy door den steen gequelt worden. Dit is den gemeynen handel onses lijfs, dat soo wanneer eenigh lit wort gequelt, dat oock sijne voedinge niet wel en wort gedaen, jae dat sijn voedende levende slijm in eenen onaerdigen slijm verkeert en vermeerdert wordt. Dus maecken de nieren en de blaes veel slijms, wanneer sy door de steen gequelt worden, en dien geruymt zijnde, wort het slijm oock geschorst: andersins waer dit gepist slijm d'eygen stoffe tot steen-wordinge, en dat de warmte der blaese daer d'eenige en genoeghsaeme oorsaeck was, om den steen te verharden; en dat beyde dese oorsaecken waeren tegenwoordigh, en genoeghsaem tot steen-maeckinge, soo soude alle dit slijm moeten tot steen worden, en niet als slijm uyt-gepist worden, en de geheele blaes in korte daegen met een steen vervult wesen, volgens den regel; dat wesende tegenwoordigh alle 't gene tot een geboorte wordt vereyst, oock noodigh is dat de selve geboorte geschiede: en soo 't selve niet aldus en geschiede, soo sagh ick, dat de twee voorschreve oorsaecken, oft niet waerachtigh, oft niet genoeghsaem, en in alder voegen gebreckelijck waeren. Ick sagh dat de hitte der lenden quam by oorsaeck des steens, en niet den steen by oorsaecke der hitte. Ick en hoorde noyt klachte van grooter hitte in de blaes voor de geboorte des steens: de welcke nochtans des te meerder moest zijn, soo veel den steen der blaes meerder en harder is. Ick hoorde wel klachten dat de pis als vierigh was in 't pissen, en dat niet in de blaes, maer aen den lesten uytgang. Ick en sagh dat niet voor een brant der blaes aen, die den steen mochte verdroogen; maer wel dat 'et der pisse schult was, so men gewaer wordt in de koude-pis, dewelcke schijnt te branden, niet dat
| |
| |
de pis ondersocht zijnde scherp-hitzigh zy, maer om dat sy een vremde gast mede ingemengt heeft. Soo siet men dat het jonck bier ('t welck min hitzigh is dan het middeljaerigh) de koude-pis maeckt, om dat 'er van den suer-heve des biers ongescheyden met de pis loopt; 't welck oversulcks door foeillie wort verbetert, die doch de pis behoorde brandiger te maecken, als wesende een heet gewas, wiens reuck in de pis wordt bespeurt. Ick sagh dat de steen dagelijcks groeyde uyt de selve stoffe, daer hy van geboren was, te weten uyt de pis, en niet uyt de slijm: 't welck aleer den steen was, niet en worde uyt de blaes gespeurt. Mijn kleyn verstant en konde noyt bevroeden, hoe hitte als hitte, en als principaelen wercker, soude in 't midden van onsen water-vloet een slijm tot eenen harden steen konnen droogen. Ick sagh dat alle valsch geloove schaedelijck is, en daerom oock straf baer. Ick hadde daerom liever altoos af te staen van te veel te gelooven de gene, die te luttel ondersochten en kenden, dan dat ick mijnen naesten soude schadelijck zijn. Ick sagh by hantbewijs, dat 't zy iemant graveeligh was oft niet, pissende door eenen doeck in een glas, dat den doeck daer uyt geen slijm en hadde gescheyden, en 't glas eenige uuren gestaen hebbende in de lucht, en gietende de pis daer uyt, dat men bevont soo verre de pis gestaen hadde, het glas gelijckelijck bestroyt met een roodt aenklevende sant, dat niet meer ten gronde, dan ter sijden bedeelt was. Ick hiel 't oock verseeckert daerom, dat 't selve sant niet en was van den beginne in 't glas geweest, door dien het grover was, en soude niet door den doeck gesijght zijn, het soude ten minsten stracks van den beginne te gronde gevallen zijn, en niet soo evengelijck alom uytgedeelt. Veel minder en sou het niet vast aenklevende zijn; en dewijl het sich selven hadde aengehecht, soo was het oock in 't glas, eer 't tot sant was geronnen. Sulcks dat naedemael een deel der pis was tot sandt geworden uyt de selve oorsaecken, die in ons het sout oft steen maecken, en dat 'er geen slijm en was geweest, noch oock ee- | |
| |
nige hitte, (staende 't glas in de koude lucht) die dat slijm hadde mogen in 't midden der pis verdorren tot sant. Soo wordt ick verseeckert, dat de Scholen tot heden toe des steens eygen oorsaecken, en by gevolgh oock de genesinge in 't minste niet en hadden gekent. Te meer, dat ick gesont zinde, en niet in 't minste graveeligh, was ter eender sijde gewaer geworden, dat mijne pis dit sant aldus maeckte, en ick noyt slijm, noch hitte der lenden, oft der blaes en hadde bevonden, noch deshalven en wist niet waer sy stonden: en ter ander sijde, dat ick, om der eerbaerheyts wille, hadde somtijts twaels oft veertien uren mijne pis langer opgehouden, dan het my selver luste, sonder nochtans daer in oyt eenigh sant te vinden, moest ick door mijne ondervindinge besluyten: dat, overmits het sant in mijne pis, en in de warmte mijns lijfs, en in twaelf uren niet geboren en was, en dat andersins in veel minder tijdts mijne pis in een kout glas, hadde sant gebaert, en aengehecht: dat de hitte geensins oorsaecke oft werck-meester des sants en konde wesen. Doen was ick verseeckert, dat 'er een sadelijcke nootwendige, en inwendige oorsaeck was, die de steen, oft sant baerde, en ick verworp alle uytwendige toevallige oorsaecken, die meer nae de konst smaecken, dan nae den gang der nature, die nergens hitte, noch koude en gebruyckt, dan tot verweckende uytwendige oorsaecken, en niet tot inwendige verwesentheyt der saetwerckende geboorte. Paracelus, hoewel hy der steenwordinge in ons veel naerder komt met de gelijckenisse des wijn-steens, dan alle voorsaeten, doch alsoo den wijn-steen in 't waeter ontweyckt, en geenen oprechten steen en is, en heeft Paracelsus noch de geboorte van onsen duelech noyt getreft. Dus niemant vindende, die my dese geschiedenisse onderrichte, en gansch onvergenoeght; ick bevont dat Godt niemant meer en verlicht, dan soo wanneer als hy ontbloot staet van aller wetenheyts verwaentheyt, en Godt aenroept om de genade sijnder belieften. Ick nam voor te ondersoecken de pis selve, hopende
| |
| |
dat haere nature my stommelings haren inhout tot steen soude leeren. Want Albert Raymon, en Paracelsus hadden my geleert, dat'er geen seeckerder voege en is, om te bewijsen wat in een lichaem iet veroorsaeckt, dan als men de lichaemen soo opent, dat d'oorsaecken u self komen aenspreecken. Ick stelde mijne pis els dagen te rotten in paerde-mist, wel wetende dat'er door de rottinge eenen heve geboren wordt, die de lichaemen opent, en tot scheydinge des inhouts bequaemt. Ick distilleerde in wel vast besloten glasen, dese stinckende pis, tot dat sy bequam de dickte van eenen goeden honigh. Het gedistilleerde was scherp van reuck, dien ick oock in de oogen gevoelde, de smaeck was als een rot sout waeter. Voor het andermael, weder gegoten op 't selve, ick distilleerde tot dat het onder in den gront was, als een latwerck, oft conserve. Ick bevond doen het gedistilleerde noch scherper. Ick volharde hier in, en ten vierdemael soo was 't voorschreve sout waeter seer sterck, sulcks dat 'er ettelijcke cristallen, een weynigh geluwe, en ter sijden, en in den helm, met de minste hitte bleven aenhangen: ick nam een deel van den voorschreven vluchtigen sout-geest, daer in een deel der cristallen waren ontweyckt; ick stelde hem op kalck van silver gemaeckt door 't scheydt-waeter, en met zeesout nedergeslaegen, en seer nauw afgesoet, door veel warme waeteren, en ten lesten gedrooght. Ick sagh den voorschreven pis-geest met kleynder lauwheyt hemels-blaeuw worden. Ick kende daer uyt dat hy soo scherp was, dat hy ietwes van 't silver ontdede. Ick hoopte oock, dat hy soude ontdoen des menschen steen, maer ick was verdoolt; want een stucksken duelech, wegende vijftien aesen, gestelt met dusdaenigen pis-geest in een besloten glas, bleef onverandert in alle graeden van lauwheyt, en weder worde bevonden het stuck duelech, wegende vijftien aesen, als voren. Gietende dan het blaeuwe pis-water van 't silver-kalck, en distillerende over, bevondt ick dat den pis-geest bynae even sterck was als te voren, ter oor- | |
| |
saecke dat het silver niet en was sijnen eygen opworp: te meer, ick bevon dat mijn glas ter sijden, en onder, gelijck eenen graeuwen steen hadde aengehecht. Ick bevond dat 'er niet meer van de pis-geest blaeuw en was geworden, dan voor soo veel noch eenigh sterck water sout was, in de silver-kalck gebleven, het welck door de warme waeteren niet en mocht ontweyckt worden, steeckende te diep in 't silver. Oock bevond ick, dat desen graeuwen silver-steen in 't water niet en ontweyckte, door dien dat het voorschreve overgebleven sterck-waeters sout door den pis-geest tot een aerde was vervat, en gebrocht; en den silver-steen, geleydt in warm waeter, maeckte het waeter pis-siltigh door den pis-geest, die meer was aengekleest, dan het sterck-water sout tot sijn verdorringe van noode heeft gehadt. Ick nam een kroesken, 't welck met Boras schoon was verglaest, ick bevond een weynigh sterck-waeter-sout tot aerde verkeert, belettende 't silver te smelten, tot dat ick 'er een weynigh poeder van Veneets glas toe dede, 't welck de voorschreve aerde innemende, worde een droevigh duyster glas, oft slacke. Dese proeve was ydel en onnut. Ick nam dan het ander deel des voorschreve pis-geest, 't welck ick onvermengt had behouden, ick stelde het in een glas met een langen hals, en daer op een deel brande-wijn, liet het eenige daegen staen in de tragen-hoven, daer quam allengskens ondertusschen een klaer scherp water over, en den hals hing vol cristallen bleeck geluwe: ick goot dit leste waeter, dat over den helm vas gekomen, in een steschjen met den besten brande-wijn, die op eenen oogenblick in een schoon wit vluchtigh sout worde verkeert, niet min, als den geest des wijns, oft der pisse; de welcke wijn-geest in veel sieckten groote baet heeft gedaen. Ick worde hier gewaer, dat den pis-geest heeft een uytnemende runnende kracht, die eenen suyveren brandewijn dede stracks verharden, te meer dat in sijne verhardinge den brandewijn alleen stont, en alle 't waeter, soo inwendigh als vreemt, vlotte boven op den brandewijn,
| |
| |
blijvende den pis geest t'saemen met den brandewijn soo geronnen versaemt, dat hy sijn pis-water hadde verlaeten, en daer uyt gescheyden. Ick hadde hier door oock geleert, dat den pis-geest hem met andere vluchtige geesten versaemt, en niet met lichamen, als den silver-kalck was. Item, dat dese versaeminge niet en is een mengelinge, maer daetelijck een onscheydbaer huwelijck, verwandelt in een derde geboren. Andermaelen, heb ick de pis meer verrot in 't mist, en gedistilleert, den ontfanger was eenen witten cristallynen grooten voorlegger, en nae, de heylige daegen van Pinxteren, bevont ick dat den ontfanger was bevleckt, en dun overgeset met eenen witten steen, soo vet het gedistilleert pis-waeter in hem hadde gestaen. Ick was droevigh te sien een glas, gekost hebbende drie guldens, met dusdanige vuyligheyt bedurven; te meer, ick sagh dat den voorschreven witten steen met geen sant sich wilde laten afschueren, (merckt hier eender vluchtiger aerden geest, hoe dat hy eenen vluchtigen sout-geest vindt, en t'saemen verbonden, steen worden) dus houdende desen voorlegger voor verloren, ick distilleerde voorts het gene dat 'er van de voorschreve rotte pis was overgebleven: korts daer nae sagh ick dat elcke druppel waeter, die doen viel in den bevleckten ontfanger, ontdede den aenhangenden witten steen. Doen vont ick dat ick socht, my worde de kennisse geopent der verscheyde krachten en deelen der pisle, item verscheyde bereytsels der verrottingen. Deshalven ben ick belust gebleven om alles naeder te ondersoecken, en heb t'sedert verscheydentlijck en menighmael herhaelt en versocht de pis te distilleren. Ick viel in 't boeck Turnheyseri zum Turn, op sijne distillatie der pissen. Doch vondt het meestendeel droom en ydele fabelen, naementlijck een Hydromantie, willende sijn glas af-deelen in 24 deelen, en den mensch desgelijcks, verhopende dat in 't distilleren elcken damp oft roock soude soo hoogh in 't glas klimmen, als het lidt der menschen is, 'twelck lijdt, en moest natuerelijck elcke sieckte be- | |
| |
tichten, volgens dat het hem beliefde 't glas te proportioneren op de hooghte van den mensch: als mede hebbe ick honderden logenen bevonden in de menighvuldige scheydinge der bergh-wercken, die hy stelt, willende een nieuwe konst van voorsegginge uyt de pis op enckele beuselen grondeeren. Immers de distillatien der pisse hebben my ontsloten de blindtheyt en luyigheyt der voorsaten, die in een sake van soo grooten gewicht, door den lust des gewins, alle liefde ter wetentheyt versmacht hebben, dies sy gebleven zijn met onwetentheydt der gestelteniste, stoffe, en bediedtselen der pisse: moetende soo wel dwaelen in 't pis-oordeel, als in de kennisse der steenwordinge, en in het genesen der selve. De bediedtselen en oordeelen uyt de pis by distillatie zijn noch een raeuwe konst, Godt gave dat anderen van rijcker verstandt, desen acker met my omploeghden. Wat grooter en ellendiger onwetent-heydt is het, dat de Scholen leeren, dat het geele sap der pisse de gal, in de tweede verduwinge gemaeckt, soude wesen, het welck sy noyt soo onbedacht de eene den anderen niet en souden naergeschreven hebben, hadden sy het hondertste deel soo veel moeyten aengegaen in het ondersoecken, als sy hebben gedaen in 't uytschrijven en herschrijven van de boecken der voorsaten; immers hadden sy soo veel vermengt in een waterige pisse, tot dat sy geel ware geworden, en dan eens die selve met een druppel gesmaeckt; sy souden wel stracks gekent hebben, dat het geele der pisse geen gal en is; dat het al droomen zijn, dat de witte waterige pisse in de koortsen onsinnigheyt beteeckent, om dat de gal naer 't hooft optreckt: sy souden stracks gekent hebben stercus liquidum, ofte het dunste van den dreck der darmen, in de pisse tot eenigh groot geheym vermengt te wesen, wiens vermenginge (merckt wel wat ick segge) is de verhinderinge der steenwordinge, waerom andersins de witte en waterige pissen steeniger zijn, dan de geele. Den steen der blase, gedistilleert, geeft d'olie des voorseyden drecks kenbaer ge- | |
| |
noegh, den genen die den dreck oyt gedistilleert hebben. Item, onsen duelech geeft oock by distillatie eenige geele cristallen, aenhangende in het glas, soo als de pisse doet, by verlies van de welcke, soo olie als cristallen voorseyt, 't geen beneden blijft, is een broose swarte aerde; maer dewijl dese aerde, aerde is, en niet in de gedaente van aerde in de blaes gekomen en is, dan sapwijs, en door den runnenden pis-geest verhart tot duelech, soo merckte ick dat aerde, als aerde, vermengt met den pis-geest (jae niet d'aerde des steens, noch gestooten poeder des steens) geen steen en worde, dan alleen een vluchtige aerde, die in de pisse was, versaemt zijnde met het vluchtigh zout, en als twee geesten, die op malkanderen wercken, t'saemen tot steen worden. Hier merckte ick weder den noodelosen grondt des tarters, naedemael gedistilleerde waeteren tot steen in ons wierden, en niet tartarische aerde; ick segge, soo onse pisse een vluchtige aerde voert, dat is, die dampswijse distilleerbaer is, en daer toe eenen vluchtigen pis-geest komt, en dat daer af gescheyden zijn alle beletselen, dat uyt de voorseyde aerde en pis-zout eenen steen wort geronnen, die tot gruys valt; en soo daer eenen steen uyt de lenden in de blaese is, oft eenigh gesoncken gruys oft zant, dat het runnende sap voorseyt, eer het runt, sich selven aen de voorseyde steen, oft gruys aenhecht, en niet aen de blaes.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd