|
| |
| |
| |
Ses-en-twintighste Pael.
De steenwordinge in ons.
BEwesen zijnde dat 'er geenen tarter in spijse noch dranck en is, die door sijn runnende kracht in ons steen wordt, mitsgaders hoe, en uyt wat oorsaecken den steen in bergen, beeken, en wateren groeyt, hoe hy oock andere dingen versteent: nu staet 'er open (overmits onsen steen eenen duelech is, en bestaet uyt een ander zaet) sijne steenwordinge hier voor te houden. 't Is voren geleert, dat de spijse en dranck in de maege eenen suer-heve ontfangen, waer door sy stracks ontdaen en bereydt worden tot een wit en waeterigh sap, de welcke soo haest het de maegh ontvalt, van de voorseyde heve berooft wordt, als voortaen niet alleen onnodigh, maer oock hinderlijck; en soo wonderlijck als den Almogenden de voorseyde heve begaeft heeft, tot verduwinge der spijsen, even oock soo bewijst hy sijne goedtheydt van dien stracks t'ontnemen in den eersten darm, hebbende den naem twaelf-duymig, uyt sijne lengte, in welcke de swaerste moeyte is, die 'er in de opsnijdinge eens dooden lijfs wesen mach, om de menighte der aderen, pols-aderen, eeckelen en andere stucken, in soo kleynen vervang. De sure dan wort hier stracks tot een zilte, oft zout verwandelt, gelijck eenen edick warm zijnde, op menie, ceruys oft gletten gestelt, stracks verandert wordt toe een water, wiens suer-zout met eenen verandert wordt in een soeten alluyn, en is een alluynigh waeter, 't welck te voren eenen edick was: sijn suer-zout, 't welk te voren eenen suren geest of damp was, wordt in 't afroocken nu bevonden een vast geronnen lichaem te wesen. Dit wordt aldus gedaen, alleen door 't aenraecken des loots, het welcke door het vuer weder tot loode gebrocht wordt; blijvende den voorseyden alluyn een vast lichaem, door 't selve vuer verandert
| |
| |
in een stercke alcali oft loogh-zout. Item, soo gedistilleerden edick ontdoet paerlen, kreeften-steen, corael, &c. soo wort sijn suerte verandert tot een lichaemelijck zout van anderen, en anderen smaeck. Dit is by gelijckenisse gesproocken, niet dat den edick, oft iet ter werelt, noch oock den deessem des vees onser maegen vergeleken, mach eygentlijck zijn; jae eens menschen heve verduwt lichtelijck kruyt, en eens anders verduwt lichter vleesch, visch dan vleesch, waeter dan wijn, en veel maegen en verduwen noch dragen kaes, &c. om de verscheyde maeg-heven. Rat en muys, gesloten in een besondere kasse, met eenige roomsche boonen Phaseoli, sterven liever van honger, dan die te eten; item, een Rat de tanden gebroken, en haer ingegeven poeder oft meel der voorseyde boonen, is gestorven; opgesneden zijnde, is de maegh bevonden door-gegeten; waer uyt blijckt, dat de suer-heve eens diers op dese boonen anders werckt dan onser maegen suer-heve: oock blijckt hoe een ding, dat in sich selven soet is, door eenen vreemden suer-heve, een knaegende gift wordt. Ick laet hier een groot geheym den lief-hebberen der vuer-konst t'ondersoecken, waerom de voorseyde boon het signatum der nieren voert. De lever dan vloeyt sterck op den voorseyden derm, en alsoo sy geen vat en heeft in haer, om haer verduwinge t'samenderhandt te doen, en dat het sap soo snel door haer loopt, dat het niet mogelijck en is, soo haest een wit raeuw sap tot bloede te verwandelen, soo en geschiedt de bloedtwordinge niet in het vat des levers, (soo nochtans de Scholen vermeynen) maer in de menighte der aderen, daer de lever gebiedt over heeft: want alsoo de bloedtwordinge een naeuwer verduwinge is, en met sienelijcker verwandelinge dan der maegen verduwinge; soo en vermach sy niet in een groot vat geschieden, dan in veel enge lange vaten der aderen, op dat den levenden Archeus in 't engste en naeste alle den sap aenraecke, sijne levende kracht ingeeste en verduwe. De maege oft holle vat des levers, is alleen haere ondersaeten d'aderen
| |
| |
van de fraese oft Mesenterium: en d'eerste darmen selve, als bevel en bestellinge hebbende, om den invloeyenden heve der lever te werck te stellen. Dus alsoo de milt den suer-heve in de maegh binnen haren vaete geestet, soo oock verandert de lever den suer-heve in eenen sout-heve in de eerste darmen, en blaest eenen vleesch-heve in de eerste aderen, daer door 't bloet wordt gemaeckt tot bloet, en een levend sap deser twee deessems wercken, en zijn by de ouderen noyt onderscheyden, dus vereyschen hier breeder verklaring. Ick lees, dat de Scholen leeren, dat de gal niet en is een edel lidt, dan maer eenen dreck, een uytwerpigh en verbannen sap, gescheyden uyt het bloedt, alleen dienende tot suyveringe des bloedts, en om den stoel-gang te spoedigen. Dat de bloedt-wordinge geschiet in de lever alleen; deshalven soo behoorde de scheydinge te zijn in tijdt, en daet, nae de bloedt-wordinge, en dien volgens moest de gal-blaes geseten zijn boven, en niet onder de lever. De nieren konden oock 't bloet soo wel van de galle als van de pisse suyveren, de gal-blaes onnoodigh zijnde, om de lever daer mede te belasten, haer aen-hechtende eenen ontfanger des drecks. Den wercker die het sout in de pisse maeckt, al en is 'er geen sout gegeten, en die een deel der pisse in 't bloedt laet tot sweet mede gaen, die mocht oock een deel souts tot afvaeginge en spoeyinge des afgangs langs de darmen af-laeten, om de gal-blaes, eenen ontfanger des vuyligheydts, te mogen ontbeeren, oft derven. Ick geloove dat Godt ons lichaem het beste en gevoeghelijckste heeft gemaeckt: hadde de gal beyde d'eynden, die de Scholen haer geven, de gal-blaes stondt veel beter op eenige van de kleyne darmen, dan dat sy soude de lever bevlecken. Indien Godt de vogelen heeft gemaeckt sonder pisse, nieren, en blaes, op dat sy beter souden vliegen, en dat de gal alleen diende om het bloedt te suyveren: in alle geval het bloedt mocht beter dese suyveringe derven, dan van de pisse: ick segh, soo de nature veel dranck mach scheyden sonder pisse, niere, oft blaes,
| |
| |
des te gemackelijcker konde sy oock het overtolligh bitter scheyden sonder gal-blaes. Des te meer, dat Galeni leere inhoudt, dat ons bloedt, en gansch 't lichaem voor een vierde deel bestaet uyt Bilis, oft galle, als een van de vier elementen, 't welck eygender is dan pis, die niet en is van de compositie. Sulcks indien de gal anders niet nut en waer, dan soo men vermeynt, het schijnt dat Godt ons te vergeefs daer mede soude gelaeden hebben, en minder voor onse welstant besorght, dan voor de vogelen. Ter contrarie, men vindt de gal-blaes, gestelt als een kerne, en de lever als haer schors, men bevint dat gal-wonden een haestige doodt maecken, en niet by voegen alleen, als om des uytgestorten drecks. De vogelen leven sonder milt en nieren, doch niet sonder gal: dus moet 'er eenen meerderen noot en gebruyck der gal-blaes zijn, dan tot noch toe niet versint en is. De visschen (volgens het seggen der Scholen) hebben veel Phlegma, geen, oft weynigh Bilis in haer bloedt, haer aes is waeter, oft seer waeterigh, dus loopt wel tot afgang, en dient de gal haer noch tot d'eene, noch tot d'andere eynde des gebruycks. Een jongen hadde sijn bed vuyl gemaeckt, vreesende de roede, at alle sijn vuyligheyt wederom op; gevraeght onder andere verwondering, hoe het smaeckte, seyde dat het hadde eenen rotten stinckenden smaeck, maer die plat soet, en bynae onsmaeckelijck was; gevraeght oft het bitter was, seyde neen; en oft 'er verscheyde smaecken in waeren, seyde dat de schillen der erweten (als ongeduwt) suer smaeckten, (nota dat d'erweten maer deshalven windigh en zijn, en niet in de tweede verduwinge, soo Galenus seydt, overmits in de aderen geen winden en drijven,) maer dat alle het ander soet smets smaeckten. In een Abdye der Nonnen gaf men den tafelieren slecht t'eten, d'ouders klaeghden dat voor veel gelts haer kinderen qualijck aten; de Nonnen seyden, de jonge meyskens die leckerlijck aten, mosten met den rijcken vreck verdoemt zijn; maer die de slechtste en verworpenste spijsen aten, gingen van
| |
| |
mondt ten hemel. Een jonge vrouw, op hope van den hemel, nam voor haer de verworpenste spijse, te weten haer eygen dreck, te eten; haer ouders dit wetende, vraeghden wat smaeck het hadde, sy antwoorde oock als voren, dat het smets plat soet was. Dus dan is 't gewis, dat 'er geen gal, als gal, den dreck geluwe en verwt, noch oock de pis; want de minste druppel gal vergalt eenen visch, hoe seer hy wordt afgewassen. Ick weet dat de gal is een noodigh lidt des levens, een balsem des bloets, en der lever. De gal komt uyt het beste bloedt des levers, en dient tot eenen heve, en ingeest in den twaelf-duymigen darm sijne krachten; mitsgaders werpt uyt, niet gal, maer den dreck der gal, den welcken dient tot eenen heve, als heve, verkeert alle de suere, vallende uyt de maege in een ander wesen; doch 't selve met scheydinge der deelen, het een tot goedt sap, het ander tot sout, en het derde deel tot verrottinge en verstootinge. Dit is der verwesentheyt aert, dat het een deel bequaemer zijnde, dan het ander, verkosen wordt, en herander verbannen. Staende dan dese drie deelen t'samen, het sout smilt sich in de waterige deelen, volgende des souts plegen: dit wordt stracks tot pis getogen by de nieren, en afgesondert: het beste (doch rouw bloedt noch ter tijdt zijnde) wordt by de lever opgetrocken, en het vuyl blijft in de darmen; en alsoo 't bloedt noch niet stolbaer, noch runbaer in de aderen onder de lever en was, ('twelck blijckt by den rooden loop, &c.) wordt het boven de lever, begeest het met des levers vleesch heve in den doorgang door de lever, en wordt dan runbaer, en naerder tot des vleesch aert geneyght. Het verrot sap, loopende ten afgang, laet nochtans een weynigh van 't sijne, 't welck d'aderen optrecken ten gebruycke der pisse, soo naermaels sal blijcken. Dus zijn hier twee heven van twee hooft-leden; den eenen is rouwer en lichaemelijcker, te weten uyt de gal, en is den eersten in tijde; oock vloeyt een weynigh gal-dreck in het suer-sap, dat uyt de maegh valt. Den anderen, wesende des levers heve, is een gee- | |
| |
stelijcke inblaesinge des levens; de welcke is soo seer ter bloedt-maeckinge geneyght, dat d'aderen de selve bynae als eygen van haer te leen behouden, oock nae de doodt des levers: sulcks dat soo lang 't bloedt in een doode ader is, nochtans noyt en stolt. Sonderling te mercken zijnde, dat de kracht en uytwerp van de gal, vallende in 't suer der maege, niet en is tot enckele vermenginge, als blijvende een half suer en half bitter sap. Maer wel het is tot heve, dat is, de gal dient ter verwandelinge, alwaer van het suer en bitter, een derde wordt noch suer, noch bitter, te weten een verrot sout-sap, de welcke scheyden van malkanderen, niet door verscheydenheyt der stoffen, soo als een waeterige pisse van 't bloet, oft weye van de melck; maer de voorschreve twee scheyden van malkanderen door levende kracht des verkiesens. Want gelijck de nieren de pis scheyden, door verkiesinge uyt het bloedt, soo werckt hier den Archeus sijn meeste verkiesinge: liefde van onliefde, goet van quaet, nuttelijck van onnut, 't suyverste van 't verrot. Waer toe dient grootelijcks den vleeschenen, die stracks 't quaet soo wel ter verrottinge, als 't goet tot bloet verwandelt. Hier mocht men my opwerpen, dat naedemael d'aderen trecken, oft suygen, 't gene uyt de maege valt, d'aderen der maegh oock het suer-sap der maege trecken, al eer 't werck der gal in den twaelf-duy migen volbracht zy. Maer dit is gegront op een dwalendt voor-werp: want d'aderen (die in de maegh weynigh zijn) en trecken geen sap, noch sulcks en is haer ampts bestellinge niet; door dien het suer der maege haer gift en vyant is. 't Is wel waer, dat de slagh-aderen, die in de maege groot en verspreyt loopen, trecken den droncken maeckenden wijn-geest, doch noyt oock eenigh sap; want gedogen sy eenigh sap uyt de maege, wat souden sy daer mede maecken? by hem en is geen bloet-maeckinge; dus soude 't sap noodelijck in haer tot verderffenisse strecken: soo dan de slagh-ader niet tot haer en suyght, dan 't gene haer nut is; en naedemael het suer-sap der maege de lever-ade- | |
| |
ren onnut en tegen is, soo en sal d'ader det maege, deser verkiesinge oock niet berooft zijnde, noch het selve suer ordentlijck tot haer trecken. Tot bewijs van 't welcke, te weten, dat de ader geen suer en treckt, ten zy alvoren eerst door de gal verwesent, en by gevolgh dat 'er uyt de maegh geen suer getogen en wordt by d'aderen, soo bevint men, daer den uytgang, oft onderslot der maegh niet te passe en is geopent, (als geschiet in veel gebreecken, namentlijck in veel koortsen,) daer blijft den dranck en spijse in de maegh, hoe lange het oock zy, jae worden somtijdts ettelijcke daegen daer nae noch uytgebraeckt. Leggende op eenen waegen, ick hoorde mijn maege kloteren, als een leggende flesch half vol waeter, des avonts ging ick sonder eten oft drincken te bed: des anderen daeghs hoorende mijn maegh als voren, heb ick willen sien wat dit was; ick stack mijn vinger in de keel, sonder te walgen, en sonder moeyte braeckten ick veel wit sap, 't welck suer was, en mijn tanden bleven verbeent. Ick en was te voren niet qualijck, doch nae het braecken bevondt ick my veel lichter, en daer-en-boven noch dese vijf dingen: Ten eersten, waer 't dat d'aderen der maege dagh en nacht gesogen hadden, ick en hadde 't voorseyde suer-sap niet gebraeckt. Ten tweeden, het voorseyde suer-sap was volkomentlijck verduwt, doch en was uyt de maegh niet. Ten derden, door dien den uytgang der maegh niet en hadde ontsloten geweest. Ten vierden, dat het verduwen somtijdts t'onrecht wordt beschuldight, daer het onderslot der maegh de schult af heeft, en niet de verduwende kracht; naedemael d'uytdrijvende kracht der maegh gansch verscheyden is van de verduwingen, d'eene oock in 't besonder, en sonder d'andere mach schaede lijden. Ten vijfden, dat die gene die gansche daegen en nachten drincken, de maegh soo uytgespannen draegen, dat het onderslot niet ten besten gesloten en kan wesen. Dus altijdt doorleckende uyt de maegh, wordt in den twaelf-duymigen geduerighlijck het werck der galle vol- | |
| |
bracht, en deshalven pissen gestadelijck. Ick ben oock niet selden gewaer geworden, dat men veel meer heeft gebraeckt, dan men in twee dagen te voren hadde ingenomen; waer uyt volgt: Ten eersten, dat de maegh-aderen gansch niet en dienen tot het trecken des suer-saps. Ten tweeden, dat haer ampt is verwarmen, en verstercken; en niet tot opsuyginge, als wel de aderen van de darmen. Ten derden, dat in de korst, hoewel daer verduwinge geschiet, nochtans ordentelijck het onderslot der maege sich stracks toesluyt, en blijft gesloten. Ten vierden, dat gelijck de sleutel van de mont der maegh is in de milt: alsoo de sleutel des onderslots, oft uytgang der maege zy in de gal en lever. D'ouden hebben het eerste rijck des lijfs, van de mondt door de maegh en darmen beschreven, tot aen den lesten uytgang en gront des lijfs, daer mede begtijpende oock d'aderen der fraese, tot in 't lichaem des levers. Waer in sy hebben gemist, want in der daet het eerste rijck begint en eyndigt met de eerste verduwinge, de welcke niet en is buyten de maegh. En het tweede begint in den twaelf-duymigen darm; want andersins hoe souden d'aderen, die onder de lever staen, te weten venae portae Mesenterii, oft der fraesen, wesen ondersaeten des eersten rijcks, indien de selve aderen zijn des levers selve maegh, en dat in haer de bloet-maeckinge wort bedreven: wat gaet de verduwinge den uytgang aen? want hoewel den dreck der eerster verduwinge ten uytgang afgaet, en verbannen wort, 't selve en heeft geen meerder opsicht tot sijnder verduwinge, dan en doet het sweet, gedreven door de huyt; sal de huyt daerom wesen van het tweede rijck, om dat het sweet daer langs henen sijnen uytgang krijght? immers het suer-sap der maegh en blijft in de darmen niet onverandert, en hoewel sijn stoffe blijft tot den afgang, doch ondertusschen wordt het gansch verwesent, dus en moet den uytwerp noch rijck, noch verduwinge beschrijven. 't Is wonder, en jammer, dat de Scholen, sonder nae den wegh voor oft naer om te sien, oft te vraegen, malkanderen
| |
| |
soo lang naesingen, en noch niet en mercken, dat het bloedt-maecken niet en geschiet binnen de lever, door dien, soo dat des levers ampt waer, soo soude de lever in de visschen oock het bloet maecken: en soo alle ding sijns gelijcken baert, soo moest het visschen bloet wit, en niet root zijn, gelijck als haer lever is. Sy hebben gelooft, en vermeynen noch heden, dat 'er in de natuer geen doeninge en geschiet, dan by aenraecken, omvangen, en instorten: oock dat in de natuer altijdt aller doeninge begin moet tegenlijden door de wederspannige doeninge des lijders; welcke regulen Aristotelis beyde even vals zijn, door dien sy maer plaets en vinden in de dingen de Mathese onderworpen, die Aristoteles beter heeft verstaen, dan de natuer. Andersins een vlietende waeter en lijdt niet dat eenen stock daer in door den loop des waeters afdrijft. Het vier en lijdt geensins, al onsteeckt het een hoop bos-poeder. Jae geen saedelijck begin en lijdt, oft wederlijdt niet in 't bereyden sijns onderworpen stoffen gesteltenisse. 't Is oock daerom even vals, dat alle natuerelijck doende begin werckt in eenen oogenblick, niet belet zijnde. Want alle saden hebben hun seeckere dagen tot hunner rijpheyt gestelt. De konynen, honden, paerden, menschen &c. hebben hare jongen, elck op sijne bestemde dagen. Niet dat de stoffe der menschelijcker geboorte, rouwer, en onbereyder zy, oft meer tegenstants doe aen den sadelijcken Archeo, dan in de kleyne slechte dieren. De Heere heeft dese tijden gestelt na sijn beliefte, daer door hy de nooden heeft versien. Sulcks indien de bereydinge der stoffen langer duert, 't selve en komt niet uyt eenige haeren tegenstant, noch uyt eenige vermoeytheyt, slapheyt, oft tegen-lijden des doende begin; geensins, overmits 't selve werckt, sonder iet te lijden, sonder afstant, ruste, volgens 't gebodt sijnder besteltenisse. Dat het nat hout niet soo haeft verbrant en wordt, als een dorre, en is geen tegendoen, oft reactie op 't vier, noch het vier en lijdt niet, al waer 't schoon dat het hout noyt en verbrande. Want wat lijdt het vier, 't zy
| |
| |
een yser verbrant wordt oft niet? en soo hier eenen werckenden tegenstant des waters tegen 't vier waer, het waeter soude langer en meer tegen 't vier wederstaen, dan het swavel des houts, oft des kools: dien niet tegenstaende nochtans, soo vervlieght 't waeter eerst wech, eer het vier den swavel ontsteeckt. Overmits 't gebodt des Heeren in nature is, dat het vier eerst werckt op de stoffe, die gemackelijck sijnen indruck lijden, en daer nae volgens op de gene, die niet soo behendigh, vluchtigh, maer dichter zijn. De traegheyt dan, dat het vier langer besigh is om een nat hout te doen branden, dan een droogh, en is geenen tegenstant die eenige reactie, oft tegendoen bevangt; dan 't is een teecken dat het vier moet onderdaenigh zijn aen de voorseyde wetten, en dat het eerst het waeter tot damp moet verjaegen, aleer het den swaevel des houts mach verbranden. Een yser, staende tusschen een vier, en een brandelijcke stoffe, geeft een tegenstandigh beletsel: maer geen reactie op het vier; 't welck de Scholen met haeren Aristoteles niet wel en hebben onderscheyden. Doch hoewel alle 't selve plaets hadde in alle lijvelijcke doeninge, daer het doende begin moet aenraecken sijnen lijdenden opworp, doch en mach 't selve daerom geen plaets vinden in de verdoeninge supposito sepositis. Want latende hier noch de hemelen onbetracht, de welcke door invloeyingen, oft influentien, (naem ons by de voorseyde dwalingen overgebleven, en die andersins veel beter waer verandert met instraelen, inlichten, oft inblicken,) sonder aenraeck, begrijp, insluyt, vervang, oft iet weder te lijden, haer beroerende bewegingsdrif, en macht (die ick blas noem) verspreyden, volgens haer bstellingen: immers d'ondermaenige dingen en zijn niet haer blas berooft, die niemant loochenen en kan. Des Elants-horen, mits raeckende onsen vinger, bewaert 't hooft en 't hert voor de vallende sucht. Item en lijdt niet, noch sijn macht en wordt al doen de des vermindert, verswackt, veel minder uytgeput. Den bloet-steen in de handt gedragen, stopt d'ader in de neus sonder
| |
| |
die aen te raecken, en dat doende, en lijdt geen verlies sijner deughden: den zeyl-steen sonder aenraecken, omvangen, ofte eenigen damp uyt te senden, dwers door eenen muer, trekt het yser tot sich, sonder daerom iet te lijden, ofte sijns krachts verhinderinge: den naegel des slincken klaeuws des Rosmerhs, raeckende den vinger, neemt stracks het speen wegh, en troost den hervanck. Eyndelijck, alle kostelijcke harde gesteenten, sonder sijnen opworp te raecken, ofte omgrijpen, sonder uyt te senden eenigen lijvelijcken gas, sonder iet te lijden, oft verswackt te worden, doende, doet sijne bestellinge by enckelen blas, soo als de hemelen; insgelijcks oock in den mensche, het moeder-vat blijvende in sijne plaets, doet den hals foo dick swellen, als de kinne. Item, ick hebbe gesien de pesen in de neck, armen, handen en beenen, nu een, dan meer t'seffens, uyt de natuerelijcke plaetsen, en als uyt de banden oft ligamenten der gevlichten met grooter smerten beneffens springen, en daer naer korts weder in haer vorige plaets springen. Dit sullen deScholen, te seer in den slijck wentelende, de lijvelijke dampen toeschrijven, drijvende uyt den moeder-vat tot in eenen vinger, of teen, en dier-gelijcke kinder-fabelen ons voor-houden. Maer wat sullen sy seggen, soo een maget uyt het moeder-vat maer en siet alle ding ter helft, 't zy d'eene zijde, oft wel d'eene helft gereeckent van boven tot beneden; siende, segge ick, veel menschen neffens een staende, en allegader maer ter helft, en siet nochtans onder en boven andere dingen, maer elck een ter helft; dit sullen dan moeten halve dampen wesen, die, hoewel sy veel dingen ten eenenmael sien laeten, nochtans niet en laeten eenigh ding ten vollen besien worden; als mede soo wanneer het moeder-vat versmachtinge dreygt, of volbrengt, het selve geschiedt door sijnen onlijvelijcken blas, sonder dat het deshalven iet wederlijdt; welcke versmachtinge niet by lamheydt der pesen en is, ofte door paralysie, maer wel door een spanninge der tusschen rib-pesen; want sy klaegen van eenen
| |
| |
bandt om de ribben omgort, en niet over eenige slappigheyt. Merckt hier, ô Scholen! tweederhande roerende kracht, d'eene die uyt den vryen wille de pesen beweeght, en d'andere, die door den blas de selve beroert en spant, soo oock als in alle krampen, en krimpen, of convulsien, waer den onlijvelijken blas de beweginge des wils overweldight. In allen gevalle, by soo verre de willighlijcke beweginge in ons natuerelijck zy, den wille en wederlijdt noyt van de pesen, die hy beweeght; en indien den wille oyt ophoudt van te bewegen, ten is niet, door dien dat den wille soude uytgewrocht zijn, verswackt oft uytgeput, dan alleen by gebreck des lijfs. Hier siet ghy, hoe slechtelijck ghy over des krimpens oorsaecken gehandelt hebt, de selve toeschrijvende aen de vervullinge, ydelinge, oft drooghten der zenuwen: nademael die eenighlijck uyt den blas hangen, en niet lijfachtigs en hebben. Dus en is 't geen wonder, die in de oorsaecken missen, dat sy oock tot nu toe in 't genesen niet en treffen soo oock de koortse, een taye beslote vuyligheyt hebbende, en roockt niet t'elcker aenkomste door het lijf, 't is genoegh dat haren blas den geest onses levens op seeckere stonden sterren-formigh bewege. De gal en lever dan volbrengt het bloetmaecken, niet met het ontfangen binnen haer, noch met het ontfangen des bereyden saps (soo de Scholen ons wel voorhouden) dan de gal en de lever senden haer instralende blas in de aderen der fraese, haere maegh, waer door eenen lichamelijcken bloet-deessem wort veroorsaeckt, die alle het bequaem sap tot bloedt volmaeckt, des de lever tot haer soo veel treckt, als sy dies voor haer selven behoeft, sendende noch soo veel meer door de holle aderen naer elcken lidt, als het noodigh heeft. Men mochte hier noch opwerpen, soo de gal dus noodigh was, ter bereydinge des voedtsels voorseydt, de duyven en mochten die geensins ontbeeren; waer op ick diene. 't Is waer, de duyve is sonder openbare gal, soo oock snippen, lijsters, en wat met het ingewandt gegeten wordt; doch den smaeck der galle en is noodelijck niet
| |
| |
bitter in alle dieren, noch en wordt gesmaeckt, noch in een blase verscheyden; de gal en laet geen viscus te wesen, al en wordt het niet gesmaeckt; en daer sy niet bitter en moet wesen, en heeftse geen blase noch verscheydentheyt van noode. Het hert der duyven sit in het hol der lever, als tusschen vier vingeren, sulcks dat het hol der lever opwaerts staet, en haer verheventheydt is om leegh, d'aderen der fraese komen aengehecht aen de verheventheydt der lever: dus indien haere gesteltenisse anders is, soo en is het geen wonder, dat de gal niet bitter en zy, noch oock daerom in een sekere blase vervangen; want wy oock kennen, dat veel gewormte aller leden bruyck zy, sonder te genieten verscheydinge veler leden; desen voorseyden opworp mochte andersins ons oock dienen; want, waer de gal-blase tot eenen ontfanger der overtolliger cholera, sullen dese vogelen geene bilem hebben, geen gramschap, de duyven bijten malkanderen nochtans tot den bloede toe; immers moest de gal des schaeps bloot staen; de visschen hebben veel waterige sappen, geene gramschap, geene bilis in den bloede, doch veel gal, tot het snoodste vervaertste visken toe. Ter oorsaecke van den voorseyden heve der lever, by niemandt voor desen betamelijck betracht, soo wil ick der voorsaten gebreck besteden en vullen; in water-sucht is den buyck hart gespannen, dat hy dreyght te barsten, den wint-bal heeft een leder onder, 't welck den windt versluyt, op dat hy niet weder uyt en kome, die daer in gespuyt is; maer onse aderen en hebben dusdanige sluysen niet op hare eynden, behoudelijck de twee pis-aderen, reyckende van de nieren tot den krop der blaese; nochtans niemant tot noch toe en heeft betracht, (dat ick weet) hoe het water uyt de lever komt, ter stede van eenen soo gespannen buyck, sonder dat het weder achterwaerts door de selve buysen wordt gedreven: dus betoont ons de water-sucht door haren aenblick en blas, dit groot gewant doet door alle hare ondersatige aderen, en verkeert het bloedt, soo haest het uyt de aderen in het vleesch valt, tot de ste- | |
| |
den des waeter-suchts, in een siltigh waeter, en alsoo door goeden deessems bestellinge, uyt het suer-sap der maege, wort Het bloedt in de aderen der fraese, soo wordt oock insgelijcks door eenen mis-heve het goedt bloet verkeert in een waterigh zout in de water-sucht, en tot eenen graeuwen stinckenden uytworp in den door-loop; doch d'een noch d'ander niet, terwijlen het noch in de aderen is (andersins 't open snijden der lijven soude 't selve over lang verraden hebben) maer soo haest het daer uyt valt, door dien d'aderen een eygenschap hebben, om het bloedt oock naer de doodt te verhoeden voor stollen, en deshalven oock voor den voorseyden waeter-heve, en tot-heve. De lever dan volbrengt haren vreemden deessems lust, vergeten hebbende haer eygen bestellinge, volght den indruck des giftigen middellevens, die sy heeft ontfangen; hier door is het dat de waeter-sucht niet genesen en wordt door den afganck, maer alleen door herstellinge des deessems, naer welcke heritelling 't afdrijven des sondigh waters moet volgen; en hoewel de milt, loose, &c. oock water-sucht maecken, doch en vermogen sy 't selve niet te wege te brengen, sonder willekeuren des levers, als houdende 't roer des bloedts over het gantscht lijf. Dat dit in der daet aldus geschiet, siet men in de kalveren, die maer de moeder-melck tot spijse en dranck en genieten, siet hoe het selve stracks in hen runt, en tot een runsel der kaesen bereydt wordt, korts daer nae wordt dese geronnen melck in een bleeck klaer sap verandert, en soo haest het uyt de maegh valt, wordt het stracks geel, als eenen doyer van een ey met melck geslaegen. Dit en is niet meer suer, maer heeft het ingeesten der gal ontfangen, worde een weynigh suer zout, met eenen ruttel bitters rotten smaeck. Merckt hier dat het geele, 't welck men somtijdts bitter rot uytbraeckt, geen gal en is, noch de vermeende cholera, maer het verandert wit sap der mage: soo iemandt qualijck verduwt heeft, oft grooten honger lijdt, en gedreven zijnde in den eersten darm, treckt de maegh weder van onder op
| |
| |
(mits het van boven haer geweygert wordt) het rot bitter geel, in den twaelf-duymigen derm verandert. De voorseyde veranderinge des melcks in dese geele verwe, bewijst niet een vermengelinge des melcks met de gal, maer een dadelijcke verwandelinge des melcks uyt sijne vorige gestalte; dit geel dan, van daer een weynigh voortgaende in de darmen der kalveren, wordt klaer groen, de bitterheydt allengskens vergaende, tot rotten koeyen-dreck, welcke rottinge stracks aengaet, soo haest het zout optreckt in de waeterige sappen der pisse naer de lever, in welcken wege wordt het beste sap volkomentlijck des levers bloet-heve, ingegeest, en wesende nu een volkomen zout-smaeck, in het waeterigh deel geboren, wordt al het zout voor het meestendeel met het water uyt den bloede getrocken by de nieren; dus blijft de pis seer zout, en het bloedt seer weynigh. Doch soo voren is geseyt, gelijck een gedistilleert suer-zout, door oplossinge oft etinge, tot een bestendigh vast zout verandert: soo oock dit suer-zout der maege sonder op-etinge, wordt verwandelt in een pis-zout, even vluchtigh en geestigh, als het was noch suer zijnde. By redenen dat het suer niet tot zout en is verandert by eenige etinge oft oplossinge van eenigh lichaem, dan enckelijck by verwesentheydt van sijn vorigh suer-zout in eene stilte. Den mensch, gebruyckende veel zee-zout in spij-sen, 't selve blijft voor het meestendeel onverwesent, treckt van de maegh met het sap tot in de pis; 't welck de salpeter-sieders tot haer leetwesen aldus in 't salpeter bevinden, gemaeckt uyt de steenen der pissynen, wesende het selve van ander zee-zout niet verscheyden. Soo dan het zee-zout in de pis blijft, en niet meer verandert, dan voor soo veel in de maegh de suerte heeft ontfangen van den heve der maege; want al wort 'er geen zee-zout gegeten, daerom en verliest de pis haer eygen pis-zout niet, het welck vluchtigh is, midts dat dese silte uyt de suerte komt, en niet uyt het vorige zout. Het pis-zout dan, en is noch zee-zout, noch salpeter, noch alluyn, noch eenigh ander zout ter werelt
| |
| |
gelijck; want het is een nieuwe geboorte uyt den sueren heve, die daer is, als het suer-zout in eenen gedistilleerden edick, vluchtigh, en door de distillatie tot een suer waeter getrocken. De suerte dan, wesende in zout verandert, is een vluchtigh zout in de pisse; om desen suer-geest, en by gevolgh desen vluchtigen zout geest, beter in de pisse te begrijpen, my gedenckt dat eenen Philosooph tot Lyons, een azijn-vat met waeter uyt de Rhosne byna gevult had, en ter heeter sonne gelegt, en dat het waeter door den suer-heve des vats stercken edick geworden was, in 't aensien als enckel water: hy maeckte desen edick om sijn besondere eygendom, want alsoo andere azijnen in het distilleeren het slapste eerst geven, en het schtrpste op 't lest, en laeten veel vuyligheden op den bodem des glas; desen gaf het eerste en het laetste even sterck, en het en hadde niet meer vuyligheydt op den gront des glas, dan de Rhosne hem vermengt hadde. Dus gelijck den suer-heve des vats het onsmaeckigh ingeboren zout der waeteren versuert, en baert eenen edick, soo is 't oock even mogelijck het suer-zout in pis-zout door heve te verwandelen. Dit hebbe ick in 't lang moeten stellen, door dien Galenus het selve in de boecken van het gebruyck der leden niet en heeft gestelt, noch iemandt naer hem en heeft geweten. Wy hebben uytgeleyt, hoe de drie verduwingen in den mensch beschickt worden; Paracelsus, willende de nature op sijne regulen doen passen, seght, dat in de verduwingen der mage, het rot swaevel tot dreck des uytworps van de andere twee scheydt, en in de lever scheydt het waeter met het zout, blijvende het bloedt oft Mercurius tot voedtsel des lijfs. Maer sijn leere valt in het slijck op de straet, naedemael d'oorsaecke der opene zeeren ondersbeckende, wil hy dat het zout uyt den bloedt vloeyt, als uyt een zout-bron, daer nochtans der menschen pis niet een greyn min siltig en is, of sy opene zeeren hebben of niet. Insgelijcks, hy maeckt de melck het bloet gelijck, als wordende onmiddelijck geboren uyt den bloede, hebbende de saen oft room
| |
| |
voor swaevel, en dat den kaes en matten ten enckel zout zijn; dus moet de wey dan oock een enckelen Mercurius wesen, getogen uyt het bloedt, en eenen Mercurius uyt den Mercurio, als oft de wey het meeste en beste voedtsel aller leden, en het beste des melcks en des bloedts was: wy houden den saen voor 't beste, en sullen Paracelsus geerne de wey laten eten, den room wordt voor een deel boter, niet soo Fernel seght, dat hy door het slaen schuym wort, en dat de boter niet anders en is, dan onsienelijcke bobbelen des saens, dat tot schuym verkeert is. Mijne voorsaeten en kenden noyt, dat allegader de natuerelijcke verwesentheden eenigen deessem hadden, die de stoffen bereyden: de saen dan grijpt door het roeren eenen suer-heve aen, tot eene nieuwe geboorte des boters, en niet by scheydinge der drie eersten; 't welck blijckt: want soo in den saen een weynigh zeep oft suycker is, het belet den slappen suer-heve, soo oock het worden des boters: item, daerom by den winter de boteringe langer duert, dan by den somer, die alle diergelijcke spijsen lichtelijck versuert. Paracelsus prijst alom den saen boven de kaes en wey, soo ter gesontheyt in de smaeck, als tot het beste voetsel. De Galenisten in tegendeel, loven de maegere schrale melck voor het gesontste der spijsen, als oock in de suyg-voedsteren; dat de schapen-melck het vetste en slechtste is, daer nae de koeyen-melck, daer nae de geyten-melck, en stellen de eselinnen-melck voor het leste, beste, magerste, en blaeuwste. Ick weet, in gelijckenis van eenparigheyt gesproocken, dat de melck der beesten, die drooge kruyden weyden, is het medicinaelste en kracht-rijckste, overmits het middelleven der kruyden daer in blijst, niet min dan in het bocks-bloedt; niet tegenstaende dat de selve melck meer saens heeft, dan de koeye-melck. Te vergeefs beschrijven sy, dat men den bock eerst met seeckere kruyden voeden soude, de esellinne met andere kruyden, en de voesters met seeckere spijsen onderhouden. Indien der voetselen krachten in de melck niet over en blijven, maer
| |
| |
dat de eselinnen-melck beter voedt, en is niet datse meer voedtsels in heeft, ofte om datter minder saen op drijst, noch oock dat anderer dieren melck min voedtsel in het gewicht geven; maer alleen ter oorsaecke dat der eselinnen-melck deelachtigh is harer Archti des langen levens, en heeft een vaster levende kracht, dan alle andere melcken, en datse daerom oock niet in korren tijdt haere saen af en scheydt, wiens afscheydinge een bereydtsel is ter verderffenissen, en heeft de eselinnen-melck soo veel wicht des voetsels, als het wicht des saens heeft; doch den Archeus des langen levens maeckt dese melck soo hooghweerdigh, en geensins het wicht sijns voedtsels: de vrouwen-melck andersins heeft het meeste, beste, en naturelijkste voetsel, als voetsel, en als meer ververschende onse droogte, en als hebbende de meeste vergelijckinge met ons, maer ontbreeckt in de deught Archei, gedragen tot der eselinnen-melck. Paracelsus magh hier leeren, dat wanneer eenige geboorte uyt den zaede voortkomt, daer niet en is eenige scheydinge der drie eersten, maer wel alleenelijck een vorderinge des zaets ten middelleven; en soo wanneer eenige verwesentheyt der dingen wort, sonder zaedelijcke geboorte (als naementlijck wanneer uyt de spijse bloet wort) soo en wort 'er oock geene scheydinge der drie eersten ontmoet, dan wel d'afscheydinge des uytworps van het uytworp: en wanneer eenigh ding gekomen is ten eynde sijns middellevens, en ingetreden het leste leven, soo wort het allengskens verandert in een sap, met ontdoeninge aller ondergedaenten; en by aldien het te voren alreede een sap is, als bloet, melck, wijn, soo geschiet 'er wel een scheydinge, doch niet der drie eersten, noch oock tot de drie eersten: dan daer is alleen scheydinge der sappen ter bederffenisse, by leste uytwerckinge der ondergedaenten, in welcke leste ontdoeninge sy weder eenen Archeum tot nieuwen zaede vatten. Dit is het gaen en wederkeeren van duysterniste ten licht, en weder van de dagh tot den nacht, by Orpheum hoogelijck gesongen; sulcks
| |
| |
dat in geenderhande voegen de drie eerste noyt en scheyden, dan by het vier oft, warmte. Deshalven en hebben de Ouden de drie eerste noyt gesien, noch gekent. Wat slechter saeck waer het, dat een verbannen uytworp der maege soude het swavel des bloets achten? hoe souden d'andere twee terwijle alleen in de lever bestaen, daer het swaert alreede tot in de diepste wortel der voeginge het swavel soude hebben afgesneden van de andere twee! hoe mocht de pis(die eenen uytworp der spijsen en drancken is) nu wesen het sout des bloets? overmits het bloet sijn eygen sout noch inhout: is de pis een overtolligh sout der drancken, soo en is sy geen sout des bloets. Het gout en loot t'samen gesmolten, en naermaels het loot verandert tot gletten, soo en zijn immers de gletten niet des gouts, noch een deel des gouts, noch van 't gout, noch uyt het gout. Het bloet is een enckel sout in sich selven, volgens de leere Parac. hoe is dan de pis het sout des bloets? het bloet wort stracks tot sout verkeert in allen doorloop, watersucht, en opene seeren, doch het en wort geen pis. Dus en is eenen uytworp, geboren in de verwesinge der dingen, geen deel der drie eerste, uyt het suyvere deel, in wiens opsicht den uytworp is tot uytworp geworden. De steenen der bergen en zijn 'geen deel des metaels, noch oock de bergh-slacken en zijn geen deel des metaels, van welcke sy gescheyden worden, en met het welcke sy t'saemen zijn gewassen. Veel minder zijn sy een van de drie eerste uyt de metaelen gescheyden. Mijn strijdt-reden en is niet op den naem oft eygentheyt des spreucks. Maer hier blijckt dat Paracelsus de verduwinge niet en heeft doorgront, oock blijckt hier hoe wijdt sy verdoolt gaen, die uyt de scheydinge des bloets, loopende nae sijne bederffenisse, de vier humeuren vermeynen bespeurt te hebben, die de natuerelijcke wetentheyt met duysternisse, en de kerck-hoven met dooden hebben opgehoopt en vervult.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd