|
| |
Vier-en-twintighste Pael.
De steenwordinge des bergh-wercks.
KOmende weder tot onsen wegh, soo bevinde ick dat onse voor-saeten met Aristoteles gemeent hebben tot den hedigen daege, dat alle steenen en bergh-werck door koude en hitte uyt der aerden geboren worden; en willen bewijsen, dat de metaelen door koude moesten verheert zijn, aengesien sy door hitte smolten, en dat de steenen door hitte waren verhardt uyt der aerden, overmits 't vuer die niet en ontdede; hadden sy het zout op 't gloeyende vuer sien smelten, en weder in het waeter ontweycken, sy souden benaeut gestaen hebben, of het uyt hitte, oft uyt koude gestelt was. Maer Paracelsus, een man van hooge gaven, en wel door 't vuer geleert, heeft eerst bevonden, dat alle steen, aerde, metael, en vast lichaem, tot waeter mach gebrocht worden, waer toe ick noch segge het meeste wonder der Philosophie, dat het selve mach geschieden sonder eenigh tastbaer lichaem in den grondt des aludel-glas naer te laeten. De Ouden en wiften noyt, dat alle bergh-werk was een kindt des waeters, en niet der aerden, sy hebben insgelijcks veronacht- | |
| |
saemt, dat alle steen, soo als een ander lichaemelijck ding, uyt den dwang sijns saets komt; veel min hebben sy ondersocht, hoe dit zaet eerst ter wereldt quam, en noch heden verschijnt: des halven om de nieuwigheydt en sal 't niet onaengenaem wesen alhier de verklaring te lesen, soo steen geen steen wordt, soo is steen-wordinge een geboorte, en alle geboorte is uyt eenigh zaet, en alle zaet is uyt een onlijvelijck begin, te weten uyt het beeldt des gepeys sijner baringe (dat d'onsienlijcke lichaemen oock eenige gedaente van gepeys hebben, sal namaels bevestigt worden;) dit beeldt, aendoende een luchtigh lichaem Archei, maeckt sijne gesteltenissen als werck-tuygen in de stoffe, door welcker middel en hulpe het alles voldoet 't gene in het begrijp sijns beeldts bestelt staet, en van Godt is geschickt. Men leest wel, dat Godt de dieren en het gewas de saedelijcke vermenighvuldinge heeft gegunt: maer de sadelijcke geboorte des bergh-wercks, staende in de Schrifture verborgen, is quaelijck tot noch toe beleden, de welcke ick (onder toelaten der H. Kerke) nochtans daer in bevinde. d'Aerde in den begin, want sy ydel was, en gantsch ydel, en hadde noch geenerhande berghwerck, noch het cieraet van de menighte der veranderingen des aerdtrijcks; want d'aerde en was maer eenen enckelen bol van zandt: maer dewijl den Geest des Heeren vloeyde op den afgront der waeteren, de welcke, alsoo sy verstaen worden t'seffens metter aerden te zijn geschaepen; soo was 't water onder den naem der aerde gelijckelijck t'saemen vermengt, en d'aerde oft het zandt en stondt nergens droogh; het vloeyen des Geests Godts op de wateren, en is niet een tijdtverdrijf, oft eenen ydelen drift geweest; maer alsoo de waeteren met de aerde vermengt waeren, heeft hy de wateren met sijn tegenwoordigh gedrijf door en door gesegent, en deshalven d'aerde vervult. Onder de laege oft grondt des blaeuwen zandts vint men een wit zandt, genoemt den key-bergh, om dat hier den oorspronck der wateren is, die 't bergh-wercks rijck zijn. Paracelsus noemt
| |
| |
het lineam trivalem. Dus dan den Geest des Heeren begeerigh zijnde om te scheppen, heeft in den afgront der wateren, als in een spiegel, een beeldt sijnder begeerten geschildert gelaeten, uyt het welcke alle veranderingen der eerster, eenpaeriger, oorspronckelijcker aerden zijn voortgekomen, en d'aerde is daer door vervult gebleven over hare ydelheydt, die noch vee, noch gewas, volkomentlijck en mochten vervullen; en aldus is het zaet des bergh-wercks in de waeteren geplant, door Moyses niet vermelt; op dat het ongeleert volck, de bergen, vloeden en waren, niet aen en baden voor levende, en onstersffelijcke grootheden en machten. Het begin aller dingen, alsoo 't by wonderwerck Godts eerst opgestaen is, soo is het nu gehecht aen naturelijcke oorsaecken eener bestelde stoffe, en eens zaedelijcken werckers. De wateren zijn t'sedert met lust gebleven, die de beliefte des Scheppers hen heeft gelaeten, welcken lust een beeldt maeckt, een werckende beeldt in den Archeus der waeteren, en krijght daer eenen gevoelijcken reuck des key-bergs, (naemaels sal blijcken, dat alle ding een donckere eygen liefde heeft, en by gevolgh oock sympathie, en gevoelen;) maeckende 't voorseyde beeldt, mitsgaders den steen-reuck, een volkomen steenzaet, waer uyt alle steen-wordinge is opgestaen; en om beter te verstaen, dae de steenen een vry zaet hebben, soo en is 't niet genoegh te seggen, dat de steenen een verdicht wesen des zaets hebben, om 't gewas te vergelijcken; want den steen uyt de key-bergh, geboren tot een klip, steen-bergh, oft steen-groeve, bewijst oock sijn zaet, en sijnen lust tot baeren, want 'er noch daegelijcks steenen van nieuws worden. Allenthalven indien het waeter suyver is, en onvermengt van aerde, en in hebbende het voorseyde steen-zaet, soo wordt het een bergh-kristal, en indien daer toeslaet een suyvere verwe des metaels, soo wordt het een edel-gesteente; maer soo het waeter niet soo klaer en is, en bekomt eenige onklare bergh-wercks stoffen, en verwen, soo wordt het eenen dichten steen, en niet doorschijnigh, als is
| |
| |
Iaspis, Achates, keye, porphyr, marmer, kalck, steen, &c. alles naer gelegentheydt des vermengden lichaems. De steenen vergaen oock wederom tot waeter, qui convertit rupes in stagna aquarum; naementlijck oock tot kalck gebrant, vergaen als mergel op 't lant. Item, soo men in de oude steen-groeven verkeert, vint men een gedurig gedrup van salpeter, 't welck een teken is, dat den steen tot sijn eerste beginsel keert; het water, ontfangen hebbende den heve des steens verduftheydt, wordt tot steen, voor soo veel oft luttel, als den steen-reuck hen is ingelijft, en dat soo wel vlietende als stilstaende. Hierom moet men gedencken, dat alle waeter, hoe suyver en enckel het staet (soo te voren is geseyt) door en door een onsmaeckelijck sout heeft (andersins en konde het water niet vriesen) door 't welck het tot hout, tot kruyt, tot visch, tot vleesch, &c. verhart wordt. Item, het heeft oock een mannelijck begin, 't welck sijnen swaevel is, in het welck alle indruck ter verwandelinge geschieden moet, soo elders is geschreven. Welcke swaevel het voorseyde steen-zaet ontfangen hebbende, loopt tot steen-wordinge, volgens den dwang sijns ontfangen zaets. En op dat het steen-zaet te oogensienlijcker voor den dagh kome, soo en is 't niet genoegh dat Godt in den beginne veel steen-bergen heeft geschaepen, en dat t'sedert uyt den key-bergh dagelijcks veel steenen geboren worden; maer oock, dat meer is, het zaet der steen-wordinge en is niet te vreden alleen in de wateren te wesen, om self steen te worden, maer gaet oock voort tot steen maeckinge. Des Keysers Frederici handt-schoen is half tot steen verandert, soo verre sy in 't water hing, d'ander helft, met 's Keysers segel buyten het waeter zijnde, is leder gebleven. Sulcks oock worden hout, kruyt, broot, yser, schulpen, visschen, vee, vogelen, &c. niet alleen tot steen verandert, maer Ambrosius Pare betuyght, dat het kint eender vrouwe, in 't bywesen van veel Geleerden, uyt 's moeders lichaem is gesneden, volkomen groot, en tot eenen harden steen door en doot verwandelt zijnde; jae oock dat het
| |
| |
moeder-vat selve in 't opsnijden is versteent gevonden. Jan Galle 't selve steenen kint naermaels gebruyckende, om sijn ysers te wetten, waer mede hy koper wercktuygh ter Mathese sneed, twijffelende oft het niet een gesneden beeldt en was, brack den kleynen teen, en het tant-vleesch, vonder de pesen, zenuwen, en knokelen des teens, en een tandeken onder het tant-vleesch. De geschiedt-schrijvers vertellen, dat in de steen-gangen ontrent Pergamus in Griecken, ettelijcke mannen, uyt gevaer der oorlogen, hen hadden verborgen, de welcke naermaels bevonden zijn, sittende in de lucht, verandert in steen met alle leden, soo inwendigh als uytwendigh. Waer by blijckt ten eersten, dat de steenen hebben een saedt, 't welck soo uyt eygen sap, als oock uyt vremde stoffen steen maeckt. Ten tweeden, dat de steenen ter werelt niet gemaeckt en worden uyt eenen runbaeren tarter, die daer toe soude geschaepen zijn. Ten derden, dat het steen-saet, 't welck menschen, visschen, hout, kruyden, vogelen, &c. tot steen overset, is eenen steen-reuck, en niet eenigh tartarisch sap uyt de menschen, oft hantschoen des Keysers getogen; overmits den geheelen mensch, vogel, visch, yser, hout, geen tarter en is, en nochtans heel blijvende, zijn overgeset tot steen door eenen steen-reuck, en saedt, in de Chaos der plaetsen. Soo dat men, ten vierden, het onbehoorelijcke steenworden des tarters ter werelt heeft verdacht, verdicht, en tot aller sieckten oorsaecken beticht. De stilstaende waeteren, om des verduftheyts wille des gronts, hebben veel schelp-slecken, die de loopende vloeden selden hebben. Alle gemosselte wordt buyten versteent, door den verdusten gront-reuck, daer op sy gestaedigh leggen, en haer saedt der jongen en is niet by dierlijcke vermengelinge, dan buyten in de holen der schulpen aengehecht. Soo den verdusten steen-deessem in de sappen der aerden valt, wordt den leffas tot steen-gangen, het doode hout, en beenderen der begraeven lichaemen, tot steen verwandelt. Wesende aenmerckens waerdigh, dat alle versteent hout is den
| |
| |
besten slijp-steen ter werelt. Soo den steen-reuck langen tijdt, en sterckelijck eenen mensche begrijpt, soo doordringt hy sijne pols-aderen, en doodt hem, doorgaet vleesch en been, en verwandelt alles tot steen nae sijnen aert, gelijckerwijs alle ander saet het sap der aerden tot sijne natuet verkeert. Desgelijcks oock het steen-saet, bestaende in een steen-reuck, 't zy die zy in 't waeter, oft in de lucht, evenwel volbrengt hy sijn werck. 't Is nochtans te gelooven, dat het levende kint, niet door steenreuck, maer door 't verbeelden der moeder, een steene-beelt te scherp aenschouwende, is tot steen geworden. Door reden, dat den steen-reuck niet snellijck genoegh en kan buyten de steengraeven sijn werck volbrengen, daer hy niet en is in sijne hoogte verheven. Dit steen-saedt oft steen-reuck dan doorgaet het vleesch en gebeente, hout, yser, vogel, visch, schulp, &c. gelijck den roock doorgaet een hart droogh gesouten vleesch en been, daer niet de stoffe des roocks, maer alleen sijnen reuck tot het binnenste doorgaet. De waeteren, noch haer versierde tarters, en zijn den mannen, sittende in de lucht der steen-graeven, niet tot steen geworden in haer gebeente: maer de beenen zijn door het steen-saedt ontworden, verwesent, en tot steen overgeset. Maer dewijl aller gedierten steenen, geen steenen des bergh-wercks en zijn, oock is een steenige schulp van eenigh gemostelte seer verscheyden van sijn eerste schulps wesen, en wanneer sy nu is versteent: en daerom alle steen der gedierten wordt met eenen besonderen naem dueleegh, en niet eygentlijck steen genoemt; want sy hebben verscheyden saet en stoffe. Deshalven de mannen in Pergamo zijn door steen-saet versteent in bergh-werck-steen, en niet tot eenen dueleech. 't Welck insgelijcks oock is geschiedt van 't voorschreve leer, hout, vogel, visch, yser, &c. Wy lesen, dat ontrent 350 jaeren geleden, tusschen Russen en Tartarien, op de hooghte van 64 graeden, niet wijt van de poel Kitaya, de horde der Baschirden Tartaren is gansch in steenen verkeert, te weten, men- | |
| |
schen, paerden, vee, kemelen, alle haer getuygh en waepenen, die daer noch heden in alle haer gedaenten gesien worden, staende in een wildernisse, 't welck, by soo ver het niet by overnatuerelijck middel en is geschiedt, in de natuere kan overkomen, door dien de selve wildernisse en is maer eenen steen, daer geen groen en wast, dan door de spleten der steenen, waer uyt mach eenen stercken steen-reuck geven, die in veel daegen reysens, geduerighlijck sonder wint staende, mach eerst dat heyr gedoodt, en verstijft hebben, en met den loop der daegen gedaen hebben in de lucht, als in de waeteren met het leer, hout, en vogelen, oft als in de lucht der voorseyder steen-graeven met den mannen ontrent Pergamus is geschiet. Soo wy gestadelijck wateren, die steen-reuck hebben, drincken; hoewel sy in ons geenen bergh-steen en maecken, nochtans door haer steenreucks middel-leven, verwilligen en bewegen onsen Archeum nae haren aert: en dat dit niet en geschiet uyt tartarische stoffen, eygentlijcke runninge, maer alleen uyt de kracht des geestelijcken saedts verduft middel-leven, wordt klaerlijcken begrepen, door dien men siet tot Auwergem, in 't roode klooster, in Zonien by Brussel, dat het water seer steen-reuck rijck is, smaeckende en ruyckende nae steen. Jae in de Sacristye zijn ettelijcke waeter-bronnen, daer den Priester de handen wast, de welcke in plaets van de steenen door hunnen val uyt te holen, maecken groote dicke steenen, die men dickwils met de bijl moet afhouwen. De Monicken seggen, dat sy allegaeder met buyckpijn zijn gequelt, en klagen niet besonder over 't graveel, dan het wilt steenigh waeter veroorsaeckt het buyck-grimmen, welck gebreck sy voorkomen door 't middel-leven, en smaeck van 't Daucus saet, gebrouwen met de bieren; mits welck gebruyck sy 't quaet des waeters ontgaen, en leven eenen goeden ouderdom. Voorwaer eenen reuck van de Daucus kan wel eenen steenreuck ten onderen brengen; maer en soude niet mogen beletten, dat een vremden tarter niet wor- | |
| |
den en soude, 't welck hy uyt sijnder stoffen moest worden; en soude den Daucus smaeck niet stercker wesen, dan andersins alle macht der verduwingen, en verwandelingen, door onsen Archeum gevraeght. Dus dat men klaerlijck siet dat het saet der steenen, en van 't meestendeel der dingen, die andersins geen sienelijck saet en hebben, bestaet in eenen reuck, oft smaeck, dat is in een middel-leven, en niet in de runbaerheydt der stoffen; mitsgaeders oock dat alle tegen-middel is gegront in 't middel-leven, en niet in de stoffen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd