|
| |
| |
| |
Negentiende Pael.
Van de drie eerste beginselen aller lichaemen.
HIer moet ick ontdecken noch eenen anderen droom, die heden den Geneseren vertwijffelt houdt, niet min dan de tarters, meynende dat het meestendeel der sieckten daer uyt komt, en dat noch met meer waerschijnlijckheyt dan den tarter: overmits den tarter noyt en was, soo bewesen is, en dit stuck is datelijck gegrondt in de waerheydt der nature. 't Is dan te weten dat Basilius Valentinus, een vernuftigh man van Sinte Benedictus orden, in sijne boecken van 't groot werck der wijsen, heeft aldereerst bespiet, dat in alle lichaemen, wanneer sy door het vier ontsloten en ontdaen worden, geen vier elementen en zijn: maer alleen drie verscheyde stoffen, van 't welcke d'eene, die waterigh is, noemt hy den balsem ofc quicksilver der dingen: d'andere die vet en verbrandelijck is, het swavel, oft olie der dingen: en de derde die in asschen wordt sout gemaeckt, noemt hy het sout der dingen. Dit heeft hy dus in 't grof te kennen gegeven, beweeght door d'eerste vinders der vierkonst: die bevonden in alle lichamen een deel vaster en bestandiger, 't welck sy noemden het lichaem: een ander, 't welck waeterigh, vluchtigh, en daerom met grooter deughden is verrijckt, 't welck sy den geest noemden: en het derde, vierigh, en vet zijnde, houdende de verwe, en d'uyterste volmaecktheyt, noemden sy de ziele der dingen. Paracelsus, seer yverigh om sich selven eenen grooten naem van Monarcha arcanorum (die hy sich selven toeschrijft) te laeten, en om niet te schijnen te volgen den ouderlingen in desen, en versiende dat Basilii leer, niet soo openbaer, doch waer was, sonder van dien Monick oyt een woordt te spreecken, heeft hy sijne leer niet alleen aenveert, als duydelijcker dan der ouderen; maer sich selven die toe-eygenende,
| |
| |
heeftse wijdt en breedt uyt gevoert, jae oock soo verre, dat sijnen tarter somtijdts heeft sijne heerschappye verloren, en dese drie lichaemelijcke beginselen (die hy allesins de drie eersten noemt) begeert dat sy souden wesen moeders en voesters aller sieckten; want hy hier den eersten vinder af was, en dat alle sieckten by hem byna onder 't vendel der drie eerste stonden, soo heeft hy 't selve niet al te bescheydentlijck gestelt. Want een eersten, vergetende dese leere van de drie eersten, heeft hy een boeck gemaeckt onder sijne Archidoxa, hoe men oogensienlijck uyt alle lichaemen de vier elementen scheydt, jae oock uyt de locht, die in een plaets is, ofte uyt een gedistilleert waeter, 't welck hy wil vullen sonder locht in te hebben, en met het vuer toegesmolten, een maent laeten sieden, &c. 't welck alles quaelijck mogelijck is, en veel min sonder opspringen. Immers hy verswackt seer de leere van de drie eersten, overmits de vier lichaemen die hy leert scheyden, meer dan drie zijn, en mogen meer fieckten maecken, nu versterckt wesende van een meer. In andere boecken noemt hy den tarter oorsaecke van 't flerecijn, watersucht, geelsucht, &c. in andere boecken spreeckt hy maer van de drie eersten, dat sy aller sieckten eenigen oorspronck souden wesen. In andere en eygen boecken, schrijft hy dese sieckten den sterren soo gantschelijck toe, dat sy geensins van de elementen der drie eersten, noch aen den tarter en hangen; naementlijck, dat de sterre Zedo, sonder die meer te beteeckenen, soude alle waetersucht maecken, met alle de gelegentheden daer toe van noode; item 't flerecijn, en uytterende longsucht, elck een uyt sijne (doch ongenoemde) sterren; maer ick sie dat een open zeere in de loose, my meer beroert te gelooven, dat de sieckten hen eygen stoffe en werck-meester binnen hebben, dan dat de sterren doen uytdorren sonder stoffelijcke tegenwoordigheyt; en soo iet in ons hem naer de maene oft des lochts beroerten beweeght, dat is onseren Archei schult, die hemelscher aert is, a soo oock alle saet min en meer hemelscher
| |
| |
krachten eygen besitter is. En dewijl dese ongesteltheydt Paracelsi ons wanckelbaer maeckt, soo en heeft hy ons sijne leere der drie eerste niet genoegh verklaert. Ick heb bevonden, dat kolen van seker hout, wegende een-en veertigh pont, een pont assche geven, en dese assche geeft twee-en-tachtentigh aesen klaer sout; ick hebbe die assche, staende nu sonder sout, seer sterck weder gebrandt, en geen sout meer bevonden; item, de selve assche noch het sout in hebbende, stercker verbrandt, in de glas-oven smeltende tot sout, wegende maer seven oncen; dit stondt Paracelsus toe, aengesien hy dees konst, als eersten vinder, oock wil tot de sieckten verbreyden, ons te leeren wat van de 40 pont kolen wort gemaeckt; is het swaevel of quick, soo en stelt hy d'assche niet onder 't sout; zijn 40 pondt kolen oock sout, hoe weet hy dit? mits sy hen noyt en laeten distilleren, noyt en laten vangen noch sien, jae soo een kool wort gesloten in eenen vasten pot, met sijnen voorlegger aen, en gebrant met het sterckste vuer tot den jongsten dage toe, soo vergloeyt den kool binnen (teeckent hier een vuer uyt hout, 't welck gloeyende staet sonder voetsel) doch en vermindert niet een greyn in wicht, dan alle kolen vereyschen open locht, sal hy tot assche worden; item, de kool uyt honig, manna, &c. zijn verbrandt in 't gloeyende vuer, sonder uytlocht, maer alleen in sijnen voorlegger, en verbrandt noch vermindert niet; maer hebbende open locht, en geeft noyt eenige assche, dan verbrandt gantsch tot locht; sulcks dat den honigh geen sout en soude hebben in sijn assche, en het scherp-suer dat hy heeft, hoort sijnen quick toe, die andersins maer regenwaeter soude wesen. Dese swarigheden behoorde Paracelsus ge-effent te hebben, die my eertijdts seer verstelt hebben, ter tijdt toe dat ick hebbe geleert, dat men al 't hout mach verbranden, sonder tot kolen te worden, deshalven de drie eerste volkomentlijck scheyden; item, datmen alle steen vermagh tot sout te brengen, sonder kalck te worden, &c. neen, 't is hem genoegh geweest dat
| |
| |
soo gestelt, en alles in twijfel gelaeten te hebben. Hy droomt dan, dat onsen swaevel gedistilleert, gesublimeert, gereverbereert en geweyckt wort, het sout ontdaen, gedistilleert, gesublimeert, gecirculeert, en andere gewelden lijdt, soo oock insgelijcks onsen Mercurius, en dat naer elcke van dese bereydinge hy andere sieckten en smerten, soo alleen als t'saemen verplicht, in ons soude voortbrengen: hy droomt ten lesten dat onsen quick soude soo subtijl worden, dat hy alleen ons de haestige doodt aen doet, en niet het sout oft swaevel; voorwaer het is te verwonderen, dat sulcke onbedachtheden in soo hoogen man plaets mogen hebben, naedemael onsen quick, een waterachtigh sap, noyt en mach in ons distilleren, noch scherp, noch subtijl worden, veel min om te dooden: want soo eenigh sap distilleert, het gene gedistilleert wordt (besonderlijck met onse flappe hitte) en is maer een onsmaeckelijck waeter, het welcke, alwaer het duysent mael herdistilleert, nochtans en krijght daer geen kracht by, noch scherpheyt; en soo by dit eerste iet quam dat hem verscherpte, het gebreck daer door veroorsaeckt, en soude den quick oft waeter niet schuldigh wesen, maer wel alleen aen 't andere eerste, 't welck hem soude schaedelijck gemaeckt hebben. Hy seght, soo eenigh van de drie eersten van malkanderen scheyt, 't zy een ofte twee, dat het eenen vyandt des lijfs wordt. Hier maeckt hy te vinden drie hooft-kranckheden, en elck een geeft hy een vendel sieckten tot gebiedt; en op dat hy te min soude achterhaelt worden, maeckt hy soo veel sout, swavel, sappen ofte quicken in ons, alsser verscheyde kruyden, beesten en sterren zijn, verbiedende, soo wie de selve niet eygentlijck en wesentlijck kan kennen en vergelijcken, dat hy sich selven de genees-konst niet en onderwinde; hy stelt, segge ick, soo veel sieckten in ons uyt de drie eersten, als 'er drie eersten zijn in alle sterren, dieren oft kruyden, willende dat onse drie eersten in soo menigerhande zeden tegen ons sondigen, als 'er verscheyde schepselen ter werelt zijn; en dar wy de werelt
| |
| |
in dit begrijp, oock gantsch moeten vergelijcken. Dus stelt hy de wetentheyt der genees-konst in hondert duysent verstroytheden en dwaelingen, versaemelt alle natuerlijcke wetentheyt in onseeckerheydt sijner droomen, hy sagh wel de groote onwetentheyt daer de genees-konst in lagh, hy hoorde het kalf bleeten, hy wilde het helpen, maer en wist niet in wat stal het lagh. 't Is soo, in alle lichamen vint men wel dese drie stoffen scheydbaer van malkanderen, en dat heeft hem bedrogen, en verstout te verdichten, alle sieckten uyt de vetanderinge deser drie her te komen, niet betrachtende noch beschouwende, dat de drie eersten geene sieckten in ons en mogen maecken, overmits sy nergens, noch oyt gescheyden en zijn, noch en mogen wesen in ons, door dien haer krachten t'saemen verbonden staen, door de tegenwoordigheyt des middellevens, onder wiens gebiedt sy zijn, 't gene sy zijn. Het sout heeft hem alleen bedrogen, siende 't selve in de pis, was hy seer versterckt, niet merckende dat het selve niet en is uyt de drie eersten onses lijfs substantie oft compositie, dan eenen dreck en uytworp der spijsen en drancken; voorts worde hy versterckt, siende dat wonden quaelijck gehandelt, veel bijtend lidt-water gaeven; item-daerom oock de kinder-baeckers, en insgelijcks alle opene zeeren seer klaegen over het knaegen, bijten, en eeten des zouts, hebbende daer uyt besloten, dat niet alleen het zout veel sieckten veroorsaeckte, beneffens d'opene zeeren, maer oock dat d'andere twee eersten haer keer moesten hebben, in andere sieckten te baeren. Voorwaer soo hy 't selve beter hadde ingesien, hy soude 't bedrogh ontdeckt hebben; want hoewel 't voorseyde zout uyt de menschen vliet, zijn sy niet als het zout gescheyden van beyde d'anderen; maer dat alle onse stoffe des bloedts en vleesch amolt tot dusdaenigh zout, en niet by scheydinge des zouts, van swaevel oft quick; hier door beweeght zijnde, seght hy in menighte steden, dat de geheele substantie onses lijfs maer een Salpeter cagastri is, en heeft vergeten des swaevels en quicks; te
| |
| |
meer, om dat den salpeter seer ongelijck is met alderhande swavel; even gelijck eenen quaeden reuck alle 't vleesch en bloedt des menschen verkeert in eenen geelen, graeuwen, oft waeterachtigen stinckenden buyck-loop; de waeter-zucht verkeert alle 't vleesch en bloedt tot zout waeter; een open geswel verkeert alle 't vleesch en bloet tot etter. 't Is wonder dat Galenus des menschen bloedt niet en seght versaemt te wesen uyt etter, uyt zout waeter, geele en graeuwe slijcken, &c. overmits het hem levende daer in verkeert, soo als in veel verscheyden andere waeters, en zout. Soo dan het zout des lichaems, als van de drie eersten, dese sieckten maeckte by scheydinge, waer blijft dan sijnen swavel en quicksilver te hoop gestelt, die daer van gescheyden soude wesen. Eenen water-zuchtigen, die door eenen quack-salver sich selven het waeter acht en een half voet door eenen dranck liet afhaelen, vermeende genesen te zijn, wesende gantsch dun en maeger; maer in vier-en-twintigh uren was hy weder soo dick als te voren, hebbende ten minsten vijftigh pont zout waeters in den buyck en beenen, en sterf: soo souder dan moeten ergens tien oft vijftien pontswaevel blijven, 't welck in het lijf niet bevonden en wierdt, op gesneden zijnde; maer wesende over het gebeente, als een vel over een trommel getrocken, is al te klaer, dat de drie eersten geene sieckten en veroorsaecken. Eenen rijsschelligen eycken boom verliest sijne stoffe, verkeert tot knaegend zout waeter, en in stede datter veel swaevel en herst in hem moeste blijven, 't welck soude afgescheyden zijn van 't zout, verliest hy sijn vettigheydt, wordt rot, voos, en hy en kan naeuwelijcks branden. 't Is vreemt, dat Paracelsus niet en gedenckt, dat de drie eersten hen niet en scheyden, dan door 't vuer, dat hyse noyt andersins en heeft gespeurt, noch oock in den graet van onse hitte; en niet en merckt, dat blijvende de selve beginselen, de stoffen veel verwesentheden van d'eene gedaente in d'andere lijden; ter avonture heeft hy gemeent als Galenus, die dachte dat d'elementen
| |
| |
in ons verwesentlijck waren, en dat alle onse krachten daer uyt hongen, hy evengelijck heeft vermeent, dat onder het gebiedt van de gedaente des vleeschs, bloedts, &c. d'ondergedaenten der drie eersten, hadden noch hare openbaere wesen en werckingen. 't Gebreck in de Philosophie, die leert, dat het leven en middelleven wercken in de lijven, dat alle onder-gedaenten als van de drie eersten, vleesch, been, &c. worden van de over-gedaente bestiert, besloten en wederhouden; naementlijck, dat de drie eersten noyt ergens en wercken, dan ontslagen zijnde van de over-gedaenten, en sy gescheyden zijn; als wanneer elck van hen nu is geworden een bestaende ding (res per se subsistens,) en niet alsoo lange sy onder 't gebiedt van een ander bestaende ding gedwongen staen, als lichaemelijcke beginselen. Dese dwaelinge heeft Paracelsus soo verte verleyt, dat hy niet en heeft geweten, dat alle gewas sijn krachten heeft in sijn middelleven; maer heeft gemeent, dat alle haer deught en wercken quaemen uyt de drie eersten, om dat sy sulcken quick, swaevel en zout hadden. Hy behoorde gemerckt te hebben, dat de drie eerste wel andere krachten hebben, soo sy gescheyden zijn uyt het loodt, dan het loodt terwijlen het in sijn wesen staet. Dat assche, waeter en olie, vermengt in een slessche, dicht toegesmolten, niet en wercken tot onsen behoeve, soo lang sy in de flesch zijn bedwongen, dat de flessche werckt als een flessche, en niet om dat uyt haer de voorseyde drie eersten mogen gescheyden worden; immers heeft hy soo veel naerder dan Galenus gekomen, kennende de drie eersten naerder ten lichaeme, dan d'elementen; doch zijn beyde even verre, eygenende der sieckten oorsaecken aen dese beginselen, midts in ons niet krancker en wordt, dan het leven, 't welck de stoffen beweeght, en de drie eerfte en staen oorspronckelijck onder 't gebiet des levens niet, oft onmiddelijck; maer sy staen wel onder 't gebiedt der gedaenten, wiens drie eersten sy zijn; te weten, sy staen onder de gedaenten van bloedt, vleesch, zenuwen, been, &c. dan des men- | |
| |
schen stoffe, gelijck sy uyt verscheyden spijse getrocken is, soo vermach sy weder door verscheyde verrottingen veranderen in menigerhande sappen; eyndelijck de sieckten veroorsaecken dese veranderingen in zout en rotte sappen, maer niet dat dit zout eenige sieckten veroorsaeckt. En daerom segh ick, dat Paracelsus in dit, neffens sijne tarters der spijsen en drancken, heeft gedroomt, twijffelende aen wien hy alle sieckten mochte toeschrijven.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd