|
| |
Sestiende Pael.
Dat'er geenen tarter en is in onse spijsen en drancken, die ons tot tarter zy.
NAedemael heden het meestendeel der sieckten wordt den tarter toegeschreven, soo is 't billick, dat ick ontdecke wat van den tarter des menschen moet gehouden wesen, en hoe verick 't selve verstae. En dewijl het beraet des oordeels komt uyt het verstandt met verkiesen des wils van 't gene, en soo veel sijn verstandt sal oordeelen het waerlijckste beraeden te wesen. Want niemant en moet voor slaeve dienen met het aldervryste dat hy heeft. Den betrachter der wijsheydt is gehouden te weten, dat indien den tarter is in spijse en dranck, met eygendom, om te bestaen in ons door alle verduwingen, en weder t'aenveerden sijne wederhoudende kracht van geronnen te worden tot ons leetwesen: soo moet dien tarter wesen, oft by enckel miraeckel boven-naturelijck, oft wel gansch in der natueren bandt. Overmits 't gene door de konst alleen bestaet, en wordt niet betracht in der naturen beschouwinge, dewijl de konst geen macht heeft om een gedaente, oft een wesen des lichaems te geven, en by gevolgh oock geen verwesentheyt. Soo dan is den tarter boven-naturelijck, oft natuerelijck, hy is oft uyt de scheppinge tot nature geworden, oft door den vloeck. Men leest niet dat door den vloeck iet van nieuws lichaemelijck geschaepen soude wesen, 't welck soude in alle lichaemen tot tarter geworden zijn, veel min dat alle schepselen souden in haer wesen door den
| |
| |
vloeck verandert zijn, en tarter gekregen hebben, dien sy te voren niet en hadden, maer is den tarter in 't scheppen des werelts geworden. Soo heeft Godt de doodt en de sieckten geschaepen, jae de straffe, voor de geboorte van de sonde. In alle tast-baere lichaemen, de twee naest-bestaende susters zijn de sluytinge oft ontsluytinge; en alsoo de sluytinge alhier, is de hardinge, oft gerunnentheyt, soo is ter ander sijden d'ontsluytinge een ontdoeninge, en oplosinge tot lopende weekheyt, en dewijl sy gesusters zijn uyt eenen buyck en boesem der naturen, soo besoecken sy malkanderen. Een sappigh lichaem runt somtijdts, en een geronnen wordt weder ontbonden. In dese wereldt en blijft niet bestandigh: daerom dese veranderingen zijn geschreven in de wet der lichaemen, die ter verwandelinge onderworpen staen: want noyt een hart geronnen lichaem en konde in een ander verwesent worden, ten zy het eerst worde gebracht tot het vorige wesen, 't welck het hadde, aleer het was geronnen. Wy zijn in een dal, 't welck gestaedigh de wisselingen is onderworpen, uyt bestellinge des Scheppers. Ick en geloove niet dat 'er ter werelt zy eenigh lichaem, 't welck niet en zy uyt de scheppinge. Als mede dat 'er nae den sesten dagh iet ydels gelaeten was, 't welck door de scheppinge des tarters nae den val soude vervult geweest zijn. Veel min dat Godt den tarter tot distelen voor ons soude geschaepen hebben, die Adam als hooft-sondaer in desen niet meer en soude gevoelt hebben, dan alle de sieckten die in gevolgh der dingen souden uyt den tarter opgekomen zijn; moetende de rechtveerdigheydt den misdadigen straffen. Ick heb veel beletselen die my misnoegen, en verbieden te gelooven, dat 'er in ons eenigh schepsel soude verraderlijck komen, en door onse verduwinge verwandelt zijnde tot sap, souden sich naermaels afscheyden van de goede voetselen, en behouden hebbende sijne vorige genegentheyt, souden sich tot runnen stellen; want al en hadde Adam noyt gesondigt, daerom en soude den wijn sonder wijnsteen, de melck sonder
| |
| |
kaes, noch de beken sonder steen, noch de spijsen sonder dreck, niet geweest zijn. Den uytgang des drecks was voor den val, en niet bestelt om te dienen alleen nae den val. Den wijnsteen heeft den tarter-vinder en betichter hier in bedrogen, niet aenschouwende dat hy niet en is by den vloeck voortgekomen; maer liever een nuttelijck en noodelijck gewas, hebbende sijn eygen beschickinge uyt de meyninge des Scheppers. Paracelsus selve belijdt, dat den wijnsteen deughtrijcker is, dan de wijn: soo en is hy immers geenen dreck, noch tarter des wijns; mits den dreck niet beter noch nutter en is, dan het suyvere. Wat deught konde doch hebben een lichaem tot vloeck over de sonde gemaeckt? waer den tarter alle runbaer lichaem, den ganschen kloot der aerden, en der wateren, soude eenen tarter wesen, en niet een kint der scheppinge. Den wijnsteen, in 't water gesoden, ontgaet, en wordt weder wijnsteen, het water afgeroockt zijnde, men noemt het cremorem. Maer den wijnsteen eens by onse verduwinge ontdaen, en runt niet meer; de kracht van heet water is ontweycken, maer 't eynde onser verduwinge is verwesentheyt. Het soude eens boosen menschen raedt zijn, die den cremorem ingaeve, soo hy in onse maegh, oft lever, weder mocht runnen, en aenkleven. Jae soo iet ter werelt waer, het welck nae onse verduwinge sijne runnende kracht behielt, en veroorsaeckte een legioen sieckten (soo men alom gelooft) dit soude den wijnsteen self moeten wesen, als den genen, die het voornaemste is, wiens naem en vaendel alle verdichte vremde tarters volgen: nochtans den wijnsteen en runt in ons niet nae de verduwinge; maer verliest alle meyninge ter verhardinge: sulcks dat hy oock selve de slijmen der maegh ontdoet. Soo des oock te min alle andere verdichte tarters der spijsen en drancken souden in ons mogen weder runnen. D'ooge en ervarentheyt toonen ons, dat soo daer eenigen tarter uyt der aerden door de spijse in ons quaeme, dat hy te voren in de kruyden en dieren alreede verwandelt soude wesen uyt
| |
| |
sijnen tarters aert, oft wel doot hem souden afgescheyden zijn geweest. En dewijl hy in haer geen verraderlijcke verhardinge, noch tartarisch wesen meer en heeft behouden, hoe sal hy dat meer in ons weder aennemen, dan hy en dede in 't vee, oft in het gewas: hoe en sal hy sijne verraderye in sijn eerste verwandelinge, als hy kruyt worde, noch in sijn tweede verwesentheyt, als hy tot melck wordt, niet vergeten, niet afgeleght hebben; en die alleenelijck in ons beschicken, 't zy als hy van ons gegeten wordt als kool, 't zy als melck? was hy verandert nae den aert, daer in hy het wesen van kool, melck, oft vleesch hadde genomen, en ontfangen haer levens inblaesen, en was hy waerlijck levende geworden, en ontlaeden van sijne tartarische verhardinge, hoe sal hy die wederom in ons vinden? en was hy niet daer van ontlaeden, hoe en vertoonde hy sijn tarters wesen niet in haer als vyant? ten is onsen verstandt niet begrijpelijck, dat hy t'saemen soude tarter wesen, en vleesch, noch dat hy eenpaerigh een levende vleesch soude wesen door en door, en daer-en-boven noch houden een ander, oft tarters wesen. Soo dan en mach hy geenen tarter meer wesen, soo haest hy ontwesent is, en geworden een waerlijck levendigh kruyt, oft vleesch. Genomen den tarter was een dadelijck wesen. 't Is van noode dat hy door alle veranderingen blijve, als een hemelsch schepsel, altijdt bestandigh: oft wel, hy en sal maer blijven bestaen in een, twee, oft drie verwesentheden. Soo dan een lant met raepen driemael gemist, sal de vierde raepe minder tarters hebben dan d'eerste. En in allen gevalle, een mensch sal altijdt min tarters sieckten, dan het kruyt hebben. Item, soo den tarter altijdt onverwesent bleef, soo en soude Paracelsus niet wel leeren, dat hy volght den aert der dingen en der landen daer hy in groeyt. Genomen alle gewas hadde sijnen eygen tarter, om in ons tot tarter te worden, soo en is hy niet uyt den vloeck, en is voor den val geschaepen. Soo der koolen tarter alleen tot onser straffen hadde een geronnen hartheydt der koolen, die niet
| |
| |
en waer tarter in de koolen, dan wordt door onse verduwinge gebracht tot tarter, soo soude buyten d'ongerijmtheyt van dien, onse verduwinge veel min zijn, dan van de verworpenste der schepselen, en ons leven korter, dan van alle andere dieren. Alle verduwingen behalven de onse, sal tot verwesentheydt wesen, en alle spijsen sullen by ons alleen, soo wel als den tarter onverwandelt blijven. Noyt verwandelen des wesens en geschiet sonder doot, en verderffenis des vorigen wesens te hebben. Soude een kruyt bloet worden, soo moet het eerst geopent en ontdaen worden van sijne hardigheyt: deshalven moet den tarters aert ruymen. Soude den steen in de persen, kriecken, mispelen, peren oft picken, een geschaepen tarter zijn, (sy behoorden immers veel eer dan den wijnsteen in 't spel te komen, mits sy in 't water niet en ontweycken, gelijck den wijnsteen doet) soo souden de genesers een schelmstuck doen, dese steenen gepoedert in te geven, mits soo iet daer van door onse verduwinge ontdaen worde, soude stracks runnen, en den tarter in ons verargeren. Item voor de sonde soude de keerne naeckt sonder steen in de vruchten gelegen hebben, en bynae alle gewas soude t'sedert verandert zijn uyt sijne eerste gedaente, niet uyt den woorde, wast en vermenighvuldight, en elck groen kruyt brengt saet voort; maer de werelt soude door den vloeck een nieuwe geboorte zijn. De steenen der voorschreven vruchten zijn met cieraet, en met gelijckheyt in elcken geslachte, sulcks dat sy niet eens toevallende tarters en zijn; maer wercken der meyninge der saeden in de schepselen verkregen. Door den steel eender krieck soude een sap gaen van soo grooten verhardinge, als is den steen, het welck niet en soude harden, oft runnen nae sijnen aerts lust, stracks in de steel; dan eerst in 't midden en om de kerne. Doch den tarter in ons soude stracks aen de tanden moeten aensetten tot steen. Voorwaer den tarter moest een weten hebben, wanneer hy in 't gewas, wanneer hy in 't vee, en wanneer hy in ons verduwt wordt, om in ons alleen tot tarter te
| |
| |
worden. Soo den tarter in de voorseyde vruchten sijn genegentheyt tot runnen niet en volght, maer alleen moet volgen de bestellinge der saden, hy en sal geen nieuw gebodt krijgen t'elcker reyse, soo hy in ons komt. 't Is het gebreck van volkomen kennisse Archei, en eene onwetentheyt der wetten van nature, soo men niet toe en staet, dat alle saet het sap, 't welck verduwt en verwesent is, niet en mach tot sijnder natuere brengen. Uyt een eenigen sap des hofs komen vier hondert verscheyde kruyden en boomen, niet dat het sap dier aerden gescheyden wordt tot hout, 't welck meer herst heeft, en tot meerder runninge is geneyght, en tot elcken gewasse verscheyden, 't welck meer geaert is naer den aert des houts, schorssen, wortel, mergh, blaederen, &c. van elck een: den Archeus weet sijns levens gebiet, kent, en heeft sijne middelen om te volbrengen, 't gene hy moet maken uyt het gene hem als stoffe onderworpen is. Uyt het saet der kruyden, noch gedierten, en wort geen scheydinge gedaen der substantien, om te worden wortel, steel, blat, vleesch oft been, lever, oft herssenen der deelen, die daer toe meer bequaem zijn, noch de verscheydentheyt der leden en wordt niet getrocken uyt de verscheydentheydt der radicaele evengelijcke vochtigheyt; 't is den inwendigen wercker te kort gedaen, dat hy soude behoeven een weynige verscheydentheydt der stoffen eygenschappen (de welcke doch oorspronckelijck hangen uyt den saede des werckers, en niet uyt den stoffe als stof) andersins was den Archeus maer eenen kock en scheyder, en niet eenen verwandelaer. Een boone komt weder ten dage als een boon, en sonder uyt de boone ongelijcke stoffen te scheyden, den Archeus volmaeckt nochtans verscheyde leden in haeren kruyde. Dus blijckt dat alle veranderingen, soo wel binnen als buyten ons, geschieden by levende beginselen, en niet uyt stoffelijcke bereytselen buyten den Archeo; veel min dan salder in eenen verduw den sap eenigen tarter met sijn runnende verraderye blijven. Vermach onse verduwinge, ofte onsen Archeus,
| |
| |
den dreck scheyden van het goede sap, terwijlen sy noch vermengt zijn als sappen: hy sal des te beter mogen afscheyden het runbaer vyandtlijck sap van het goede. Eenen gesonden jongeling, vaerende van Nantes op Bilbao, was achtien daegen onder wegen, at dagelijcks soo veel, als hy, op 't landt wesende, in ses daegen soude gegeten hebben, tennegenden en achtienden daege hadde hy een luttel afganck, soo groot als een ey, en het selve was noch murw; soo dat sulk een groote menigte van spijse in hem al tot goeden bloede verkeerde; en indien dese spijse tarter hadde, en niet door den afganck gesuyvert, soo moeste hy sieck worden, niet mogende den tarter tot goeden bloede gaen, noch verteert worden, dan moest in sijn vleesch verhart worden, volgens de wetten des tarters; nochtans bleef hy meer dan vier jaeren daer naer gesont: soo dan vallen de voorseyde wetten van de genegentheyt des tarters op de straet. Insgelijcks een mensch by voorgaende sieckte vermaegert, at sesen-tachtentigh dagen seer sterckelijck, soo dat hy naeuwelijcks een sestighste deel der spijsen tot uytworp en brocht, sulcks dat alle het gene hy eertijdts en naemaels tot dreck en tarter verstiet, doen goedt voedtsel wierd. Een stercke maegh sal haest harde spijsen verduwen, en de slappe spijsen verrotten in hem. Den Archeus moet sijn vergenoegen hebben, andersins verderft, verwerpt, en verbant hy, al wat hem mishaeght, hoe goet het oock zy: 't gene onse kracht niet overwinnen noch ontdoen en mach, het selve laet sy loopen ten afganck; 't gene sy heeft ontdaen, maer onbequaem vindt tot voedtsel, 't selve laet sy oock ongescheyden aflopen, soo verre sy niet belet en wordt, oft andersins van haer werck getergt. 't Gene sy binnen treckt, is alleen bequaem, en ontladen soo wel van eene onbetamelijcke runninge, als van alle andere verstoornissen, Dus 't gene den Archeus ten uytgang verbant, 't selve is dreck, ofte goedt zijnde geweest, wordt tot dreck door de verstootinge; en het gene hy eens verstoot, en ontfangt hy nimmer in genaede. Blijckt
| |
| |
oock by de voorgaende by-spelen, dat indien eenige spijse niet gantsch tot voedende sap verkeert en wordt, is by schult onser verduwinge, en niet der stoffen. Een traege en swacke verduwinge, die by overvloedt en wellust walght over goede spijsen, neemt des seer weynigh tot goet aen, en laet de rest uytloopen; en soo haest den Archeus iet heeft verbannen, en dat het ingeesten des levens hem is geweygert, soo werckt stracks den ontfangen heve tot verrottinge, en waren uytworp. Indien in den dreck overblijft eenige ongekoockte spijse, oft iet vreemts, het en zijn daerom geen ingelijfde vreemde tarters, maer 't is een dwaelinge onser verduwingen ofte onmacht; onse maege in wellusten, maeckt veel uytworps, laet veel goede spijse ontvallen, de welcke by honger en noot, souden voor goedt aengenomen worden; daerom eet het swijn liever der rijcken, dan der armen menschen dreck. Oock een volwassen mensch is min worm-steeckigh, dan een kint, der onvolkomen verduwingen schult. Een kruyt komt uyt eenen onsienlijcken fade, wort gevoedt door het evengelijcke sap der aerden, doch heeft verscheyde runningen, naer den eysch van sijn geslacht. Een broot oft vleesch mach in eenen alles tot goet sap veranderen, 't welck in den anderen gantsch tot afganck verstooten wort; soo is dan het goet sap, en den dreck, en den tarter, een selve stoffe. Het genoegen en misnoegen Archei, verkiesen ofte verstooten der spijsen, betuygen ons, dat hoewel van buyten niet tegenspoedighs en viele, evenwel den Archeus ten lesten over sijne wellusten traegh en onlustigh wordt, door dien alle versaedinge misnoegen maeckt: 't gene Paracelsus het meeste, eenighste en sterckste heeft beweeght, om in alle spijsen eenen tarter te vermoeden, was, dat hy sagh eenen gruwelijcken steen groeyen aen de tanden; hy sagh dat hy bynae soo hert was als den steen der blaese: dat den steen het alderhartste is, hoe hy veerder van de mont is, en dat den tandt-steen seer hart wesende, nergens sijns gelijck en hadde. Dus heeft hy gedacht, en stoutelijck ge- | |
| |
seyt, dat den tant-steen is uyt den spijs-tarter, en dat desen hoe naeder, hoe harder tarter set: en wetende dat de spijsen in de blaes niet en komen, heeft geseght, dat den steen der blaese is uyt den dranck-tarter, wiens eygenschappen souden wesen, hoe verder hy gaet, hoe harder hy wordt. 't Is een konstigh gesticht, naer den uytgang sijner redenen versiert; maer de natuer en lijdt geen onwaerheden. Paracelsus is in alle dese bedrogen geweest, noch des tandt-steens herkomen gekent; des heeft hy oock noodeloos den tarter uyt bedrogh van een valsch voorstel gedicht, en den selven gesticht tot eenige schult onser verderffenisse. Ten eersten, soo de bieren uyt graenen worden gebrouwen, en de graenen spijs-tarter hebben, soo en mogen de bieren noyt steen in de blaes draegen, ofte den regel Paracelsi is onvast. Wat sal den dranck-tarter krijgen met verre te loopen tot meerder verhardinge. Het moest dan volgen, dat den spijs-tarter min onder de spijse, dan den dranck-tarter onder den dranck souden vermengt wesen, naerdemael veele waeteren al vallende en loopende, haeren steen setten sonder verduwinge. Den spijs-tarter soude noch los in de spijse hangen, dat, mits kaeuwende, hy stracks aen de tanden soude kleven, en niet diergelijcken voorder aen de maege, noch dermen, gelijck den steen wel hecht aen de nieren. Wat scheydende kracht is den tanden eygen, mits die breeckende de spijse, stracks niet alleen al den tarter, maer oock den groven van den subtijlen soude konnen uytschieten. 't Is te verwonderen, hoe den spijs-tarter niet aen en set aen de potten, schotelen, en ander gewerf, daer hy langer vertoeft, dan in 't kaeuwen. Soo den tant-steen waer een spijstarter, gescheyden door 't kaeuwen, soo en soude hy aen de tanden niet setten, die in 't door-bijten hen t'elcken maele afvegen en reynigen. Item, soude desen tarter aen een ieders tanden gelijckelijck aensitten, 't welck niet en is in vele die sonder sorghvuldigheyt schoone tanden hebben, als de Mooren. Item paertstanden, en weder menschen tanden, t'saemen gevetert gelegt,
| |
| |
en geroert in melck, gekapt vleesch, &c. een lange wijl, en eens afgewassen (soo veel als eenen dronck doet) en is geenen aenhangenden tarter daer aen bevonden, veel min die stinckt in den tijdt van twaelf uren, soo den tandt-steen wel doet. Een koortsigh mensch niet etende in veel daegen, heeft daegelijcks die vuyligheyt der tanden; soo dan en is het geenen spijs-tarter. Eenen anderen, drinckende een water-pap door een pijp, sonder de tanden te raecken, hechten evenwel dien tandt-steen aen. Item, gegeten hebbende, en spoelende den mont t'elckenmaele, vintmen nochtans 's morgens van het avondtmael, en des avonts van het noenmael, tandt-steen ofte slijm aengehecht; 't welck immers van de spijse daer niet wesen en kan. Desen tarter der tanden in elck mensche daer hy groeyt, is eerst een wit sap, 't welck des anderen daeghs geel wordt, en allengskens tot steen verhart, soo hart als der blaesen steen; waer het nu dat dit een spijs-tarter was, hy soude soo menigerhande zijn, alsser verscheyde spijsen zijn. In tegendeel de Carthuysers hebben den selven, die de groote vleesch-eters onder de Engelschen hebben, en die appelen en broodt eten, gelijck die melck en broodt, boter en broodt, kaes en broodt; oock als de Yren, die klaver-blaederen en melck sonder eenigh broodt eten; en gelijck de Noorwegers, die drooge stock-vis met versche visch eten. 't Is alom den selven voorbeschreven tandt-steen; hier door blijckt dan, dat de tarter-vindinge noodeloos in de spijse is ontstaen, uyt redenen des tant-steens; en by gebreck van rechte ondersoecking, soo lange de werelt vertwijffelt houdt. Dus om te bewijsen waer uyt desen tandt-steen komt, ten is niet uyt de eygenschap van kleyner wereldts voorbeeldinge, overmits de groote werelt nergens en hecht eenen stinckenden Tarter door 't kaeuwen haerder tanden; 't en is oock niet uyt den spijs-tarter, soo bewesen is, veel min uyt den dranck-tarter, want hy snel door-loopt, selden de tanden raeckt, en veel eer den tarter soude afwassen, dan aensetten. 't Is wel waer, dat onse tonge is
| |
| |
bedeckt met een rock, als fluweel oft trijp, en dat 't gene van de spijse is met het speecksel ontdaen, dien rock bevleckt; doch en is 't selve niet als uytgescheyden tarter uyt de spijse, maer wel de gantsche spijse, veel min dat 't selve van de tonge geschraept, oyt mach tot de hardigheydt des tandt-steens komen. Doch is hier te seggen van dit slijm der spijsen op de tonge, dat 'et droog zijnde, stinckt, maer niet als den tant-steen. Item, dat dit slijm voor 't meestendeel de smerte veroorsaeckt in de kele, en het geswel der eeckelen aldaer, en by gevolgh, vele lieden die plagen deser quale onderworpen zijnde, hebben hen selven daer af verlost, mits schrapende 's morgens, naer den noen, en des avonts slapen gaende, hare tonge. De smerte der kele komende over d'eene zijde, als men versnoft is, wort door dien een onnatuerlijk snot, valt op die zijden der kele, en ontstelt de selve Het tegenmiddel is de swarte nies-wortel, doet niesen, en geneest stracks de versnoftheyt, soo die noch versch is, soo niet, immers in korten tijt. Den tant-steen en is oock niet uyt het speecksel, mits 't selve by geenen wege noch middel en kan tot steen gebrocht worden, veel min tot soo een harden steen, en soo stinckenden steen, de welcke rot-vuyl stinckt, erger dan des menschen vuylsten dreck; ja dat meer is, doet alle den adem tien duysent malen 's daeghs stincken. 't Is te verwonderen, dat soo openbaren onlustigen gewas, door soo lange eeuwen, spitsvindige koppen, onbevrucht is gebleven, dat nademael in de mont niet en komt dan spijse, dranck en speecksel, en dat desen dreck uyt geene van die voort en komt, dat men noyt en heeft ondersocht noch geweten dat hy enckelijk eenen dreck is der tanden; hoe salmen te recht de verborgen sieckte onderkent hebben, indien men d'openbare uytworpen niet en heeft bescheyden? d'oogen geven een hart geel drop, den Ambar gelijck siende, die daerom ooghsteen genoemt wort; der ooren dreck is als een geele salve; het is geen wonder dat de tanden oock haren uytworp hebben, van wegen dat hy dreck en rot is, soo stinckt hy; en van wegen dat
| |
| |
hy was bestelt om substantie te worden des tandts, en oversulcks den heve en bestellinge ter verhardinge hadde, en een saet als der steenwordinge, soo wordt hy hart als steen; desen dreck komt door den tandt, en tusschen 't tandt-vleesch en den tant, allengskens ongevoelijck, en als een waeter uytgesweet, 't welck stracks ter locht komende, kleeft aen den tandt, eerst als een hert slijm, en daer na als een aerde, ten laetsten wort het eenen steen. Den tandt groeyt tot ontrent ses-en-veertigh jaren, door eenen waeren wasdom, en niet by aensettinge; 't blijckt, want soo eenen tandt uyt is, die tegen over staet groeyt tot in de stede van de afwesende; groeyt den tant waerlijck, soo moet 'er voetsel door en door gaen, en by gevolgh oock uytworp; wanneer den tandt in sijnen voetsel-ganck verstopt is, siet men dat van glas-wit (dat men Lattima op de hoven noemt) zy verandert, eerst tot doof en bleeck wit, daer naer tot elpen-beenen verwe, ten laetsten wordt hy duyster, soo als een mensch die schoone witte tanden heeft, en is flaeuw oft gestorven, daer na wordt hy bleeck-geel, als een ander gebeente; want in der daet soo horen geen knor en is, noch elpen-been geen oprecht been, soo en is den tandt geen oprecht gebeente, maer gescheyden als nagel, en 't vel der maege. Soo den tandt doodt-geel en beenverwigh is, dan zijnder veel tantween, ten lesten wort hy rijsschelligh en wormsteeckig, swart en hol van binnen, als eenen boom; de koude als stoppende den voetselganck der tanden, is der tanden vyandt, de Zuytlanders hebben daerom schoonder tanden dan de Noordtlanders. Kinders die noch niet gewisselt en hebben, krijgen haest vuyle tanden, om dat de wortel, niet staende in 't gebeente, dien dreck licht tusschen vleesch en tant door zijpt, die naermaels vaster in 't been en vleesch gehecht staende, niet soo veel drecks en geeft, mits om 't groeyen niet overvloedigh en is. 't Selve blijckt, dat die het tandt-vleesch ongequetst sonder mangel, en niet van de tanden los en heeft, die heeft dese dreck weynigh, ofte gansch niet, soo men siet in de kinderen.
| |
| |
Ter andere zijden, die het tandt-vleesch niet vast gesloten en heeft, heeft oock de tanden ongesont: dat soo ongesonde herssenen veel snots brengen, ongesonde tanden oock veel desen dreck voortbrengen; de welcke in alle menschen eenen eenparigen stanck baert, om dat het des menschen verrottinge is, en niet der spijsen uytgescheyden tarter. Sulcks dat noch uyt den tandt-steen den spijs-tarter niet en mach toegelaten worden, noch aen Paracelsus baeten.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd