|
| |
Twaelfde Pael.
Oorsaecken om den Tarter te vinden.
GAlenus sagh den mensch met steenen in de blaese en nieren beladen, hy en vont niet waer uyt die souden geboren worden, ten ware uyt eenen dreck, die wy slijm noemen, en hy Phlegma, 't welck hy vermeynde (overmits in het derde rijck des lijfs den steen groeyt) moeste derhalven een sap en beginsel onser gesteltenisse wesen, dies hy het selve 't water toe-eygende, denckende dat het een van onse elementen moeste wesen; hy dacht dan dat ons vuer ofte hitte dit slijm verdrooghde, in 't midden der vochtigheden, niet kennende andere werck-mee- | |
| |
sters in de natuer, dan hitte en koude, niet begrijpende dat gelijck alle ding is voortkomende uyt een niet, nu komt uyt den dwang eenes onsienelijcken en onlijvelijcken saets, en niet by gevalle van hitte en koude; die (ten hoogsten genomen) maer en mogen koken, en geensins iet nieuws voortbrengen. My erbarmt sijns arbeyts, sonder oyt moeyten gedaen te hebben, om te versoecken de redenen sijns geloofs; want, soo Seneca wel seght, de ziele wort lichtelijck Cameniere haerder begeerten, sy maeckt haest redenen naer beliefte der beroerten: dus moeste eenen vreemden rechter komen over alle redenen, in der natueren by ons gedicht. Het vuer is desen rechter, hy leert alle natuerlijcke dingen redenen, maer die konst en was Galeno in het minste noyt bekent; ten minsten hadde hy eenigh slijm gedrooght dat uyt de steenige blase komt, en het welcke hy vermeende de oorsaecke des steens te wesen, hy soude stracks gewaer geworden hebben, dat by wat trap der hitte hy het selve drooghde, hy noyt slijm als slijm tot steen soude brengen, ten ware het hadde het saet, oft steen-beginsel, hy soude gesien hebben dat alle slijm der menschen maer een lichte onvaste stoffe wort, Tophus genoemt; andere slijmen worden een lijm door de wermte, en andere, met aerde vermengt, worden als Bolus. d'Een en d'ander weder ontweyckt wordende in 't water, soude hem vertoont hebben, dat sy niet versteent en waren. Galeni leer heeft dus kranck gestaen, de volgende eeuwen meer geneyght zijnde tot gelooven, dan tot ondersoecken. Maer Paracelsus een spitskundigh, hooghverstandig man, met dese laeuwe droomen niet getroost zijnde, sochte alom nae beter reden; eyndelijck gesien hebbende den wijn-steen, greep moet, hy begon naer te dencken dat alle steenen der werelt, soo wel als den onsen, eenen louteren wijn-steen waren; korts daer nae dat alle verhart lichaem een hardinge aendede, als wijn-steenen der natuere; hy sleepte dit vorder, dat overmits den wijn-steen was eenen steen uyt den wijn, dat onsen wijn-steen was eenen steen
| |
| |
uyt de spijsen en drancken, hy vermeynde hier onse steens beginselen, en den haes by d'ooren te hebben; het beviel hem wel, hy begon bynae alle sieckten sijnen gevonden tarter oft wijnsteen te bevelen, maeckte veel boecken des tarters en tartarische kranckheden. Den hoop wies dagelijcks, sulcks dat alle lichamen oft tarters waeren, ofte dien noodelijck inhielden tot onser bederffenis; sijnen arbeydt is groot geweest, sijnen yver goet, en sijne moeyten lof- en danckweerdigh: hebbende gepooght wel te doen tot nut van 't gemeene beste, en de voorsaten te overtreffen in neerstigh en noodigh ondersoeck te doen. Soo dan heeft hy gemeynt dat alle steenwordinge was een wesen des tarters. Doch noch somtijdts in dit gedichtsel onvast staende, heeft hem moeten behelpen met vier complexen, en om des steens oorsprong te vinden, seght nu dat het bergh-cristal is in den vierden graet der hitte, als 't kint des vuers, dat eenen hoop cristallijn-glas ten uyttersten verbrant, vergaet tot eenen Berillus, ('t welck maer droomen zijn) en anderwerf maeckt hy het cristal een kint des waters; seggende dat een ys seer sterck gevrosen, wort een bergh-cristal, latende ons een gevolgh daer uyt maecken, dat de hooge koude steen-bergen gevrosen ys met aerde vermengt zijn; niet wel indachtigh in sijn Switserlandt ys gesien te hebben, 't welck over duysent jaeren op de koudtste bergen mach gevrosen gelegen hebben, sonder oyt t'ontvriesen, 't welck nochtans heden noch ys, en geen bergh-cristal en is. Dus noch in den tarter geen volkomen rust vindende, vliedt voor het meestendeel tot een ander ancker, maeckende ons een dadelijcke kleyne werelt, met sulcken voorwaerde en noot, dat wy moeten ten naesten vergelijcken de groote werelt met alle haer verscheydentheden van aerde, steenen, bergen, bronnen, zeên, en wateren, gewas der aerden, visschen, vee, vogelen, sterren met alle hare eygenschappen, beroerten, tempeesten, sieckten en vremtheden; seggende, ten zy dat men dit aldus vastelijck geloove, kenne, en besonderlijck in elcken
| |
| |
schepsel ten uyttersten en diepsten verstae, men niet en kent in 't minste de natuerlijcke Philosophie, en veel min bequaem is om tegens hem te strijden. Den Heere sy hoogh gelooft, die ons noyt en heeft gemeent het beelt des werelts te maken, veel min op soo swaren voorwaerde: dan sijne onwaerdeerbare liefde en kan ons niet rouwen, die ons niet nae des wereldts, maer nae sijn goddelijck beeldt en gelijckenisse heeft geschaepen, tot sijne lief kosende kinderen: het ware al te klaeghlijcke gelijckenisse, die ons in alle sieckten en ellenden soude brengen, op dat wy soo bittere en sware gelijckenis des wereldts souden uytwijsen, wiens beelt wy niet en dragen noch en zijn. Te meer dat onsen steen, den steen des werelts, noch onse vallende sieckte, den donder, d'aertbevinge, of sijnen onbekenden lorind niet ten besten en vergelijcken, dat wy om soo verre gehaelde gelijckenis soo jammerlijck gepijnight souden moeten sterven, volgens de rechtvaerdigheyt; die de schaede lijdt, moeste oock de baet voelen. Dus behoorden wy meer pluymen en vleugelen te hebben om te vliegen, en de geschapen vogelen te vergelijcken, dan de vallende sieckten, om de tempeesten der werelt te vergelijcken. Ick worde gewaer dat Paracelsus selve sijnen tarter niet te vast en verstaet, aengesien hy die oock vermengt in de stoffe van onse beginselen, willende noch meer dat oock uyt den sade den tarter soude scheyden, sulcks dat de vrouwe den tarter by het houwelijck soude van den man bekomen; jae dat men by geenen arbeyt noyt den wijn-geest soo suyver en mach maken, die sonder tarter zy; nopende het eerste, ick weet, dat soo iet vreemts onder de beginselen onser geboorten is vermengt, datter geen geboorte en volght; dat Adam brengende uyt den Paradijse de stoffe met hem, geen volmaeckter sone en heeft voortgebraght, dan van de stoffe, die hy naer de sonde in 't dal der tranen ter geboorten Abels heeft besteedt. Ick weet oock wel, dat soo eenigen tarter in den sade soo diep ingelijft is, dat hy uyt sijne lijvelijcke stoffe in den geboren naer veel jaeren een
| |
| |
sieckte veroorsaecke, dat hy niet en sal scheyden, en getrocken worden in de vrouwen. Soo den tarter uyt het saet in de vrouwen getogen worde, hy ware maer eenen gas, hy hadde 't saet verdorven, de moeder en soude niet uytdrijvende zijn, noch oock intreckende tot haer; maer trecken boven en beneffens haer; als iemant die broodt soude snijden, niet treckende tot sijn borst, maer oock achter den boom die achter hem staet; een yder treckende ding, en treckt maer tot sich selven, en daer rust het. Ick weet oock wel, dat hoewel de sieckten naemaels ten dage gekomen zijn, dat de selve niet tarters wijs in den sade en waeren, noch tarter, noch kalck, noch tartarischen krijt uyt den fleresijnschen vader in de saeden overgeset: maer wel dat het middelleven der sieckten, (waer af hier na breeder blijcken sal) den indruck in de Archeo des saets heeft gelaeten, wiens segel maeckt een lichaem des flerecijns t'zijner tijdt, met alle omstanden. 't Is grouwelijck geoordeelt, dat de lichaemen der sieckten soude mede vloeyen ter generatie, en aldaer twintigh oft dertigh jaeren verbeyden, om ten dien eynde dan eerst te mogen verheert worden. Item, dat de stoffen der sieckten souden hare plaets en wesen hebben in de naturelijcke saden, daer den zegen Godts tegenwoordigh is. Item, dat de stoffe der sieckten, die hier nae sal bewesen worden, niet van buyten in te komen, maer, by verergernisse van goedt voedtsel, binnen ons wort gemaeckt, souden als uytheemsche tarters ingelaten worden tot het humidum radicale, en tot de wortel des menschelijcken geslachts. Soo sulcken groven dwaling onsen Archeo overquam, het menschelijck geslacht viel overhoop. Aengaende den tarter des wijn-geests, 't is voorwaer te naeuw genomen en geboden, om wel gelooft te worden. Ick sie dat den wijn geest qualijck gestopt zijnde, oock in koude, gantsch vervlieght sonder tarter te laten; en vermoede dat hy 't selve noch veel geringer doet, in de wermte gestelt: soo hy dan in de koude geenen tarter en laet, ick en verstae niet van waer hy dien besluyt te
| |
| |
moeten volgen. Indien hy verstaet, soo hy seght, dat eenen suyveren wijn geest in hem daedelijcken tarter heeft, en geest. Ick ontken het, en weet, dat al stonde hy hondert jaeren alleen, hy noyt en sal tarter geven, 't zy in 't vuer, of daer buyten; maer soo hy verstaet, dat wijn-geest by hulpe van eenig voeghsel tarter geeft, soo is dien tarter niet eygen den wijn-geest, maer vreemt en by toeval des gevoeghde. En indien Paracelsus verstaet, dat den suyversten wijn-geest mach door konst en voeghselen verhart worden, soo sie ick dat hy niet eygentlijck den tarter en noemt een overtolligh runbaer lichaem, vermengt in de schepselen, dan wel alle runbaere stoffe, dus het aerdtrijck met den bol der waeteren soude eenen geschaepen tarter zijn. Eygentlijck soo uyt de stoffe des wijn-geests eenen tarter quam door eenigh voetsel (niet eenen oprechten wijn-steen, want dat is onmogelijck) te weten een runbare onnodige stoffe, soo moeste den wijn-geest te voren verwesent zijn: en in sijne verwandelinge verkregen hebben 't gebodt van eenigh overheerende saet, wiens treck de verwesende stoffe moeste volgen; soo soude in allen gevalle den tarter een nieuwe geboorte wesen, en niet eenen gescheyden tarter, die te voren in den wijn-geest soude verborgen geweest hebben, soo nochtans Paracelsus begeert. Andere malen, soo hy misschien gewaer wierde, dat vele smaecken noch overbleven in 't verwesent lichaem des voetsels, die te voren waren in de spijse; dat het swijnen-vleesch met eeckelen gemest, beter is dan't gene hout-vruchten of granen gegeten heeft; dat 'et schapen-vleesch in Spanjen na Poleye smaeckt, verloopt sich selven noch verder, vermeynende dat d'essentien der spijsen niet en sterven, noch vergaen, noch verwesent en worden, hoewel sy by de menschen oft dieren verduwt en verteert worden; denckende indien den smaeck blijft nae 't verwesen der stoffe, soo moet oock blijven de wesentheydt, wiens smaeck daer blijft. Item soo moeten oock blijven en volgen alle andere eygendommen, vloedende uyt den binnensten wortel der
| |
| |
essentien. Jae gaet soo ver dat hy gelooft dat in de mist der beesten blijven alle essentien der kruyden, die sy gegeten hebben: en dat enckelijck om deser essentien opsicht, alie de ackers uyt het mist vruchtbaer worden; vergetende dat hy menichmael de mist der dieren noemt de leste stoffe der souten. Wil des niet te min, dat de mist is den eygenen, en meestendeel des tarters der spijsen en drancken, en dienthalven dat de gemergelde landen van Rohem gesondere en min tartarische vruchten geven, dan elders, daer sy met mist gebouwt zijn. Vergetende sijnen regel, dat den mergel steeniger aert zijnde, en wesende op den acker ontdaen tot sap, en getogen in de wortel des gewas, soude eenen rouwen louteren gesmolten steen, en steentarter zijn, en het gewas inlijven, veel booser dan de gene dre nu te voren in 't kruyt, en daer nae weder in de geest, is gebracht tot de leste stoffe der souten, afvegende, en wasschende, soo men bevindt dat het kat der verckens, en het mist der hennen en gansen, de vlecken des lijnwaets uytwist als een zeep. Paracelsus verloopt soo ver met sijnen tarter, dat hy dien der blase, soo haest hy knaeght, oft scherp is, kalck noemt, als oft 'er iet tot kalck in ons, en in 't midden der blasen konde gebrant wesen, als oft 'er kalck waer, die niet eerst steen en waer geweest, als oft men assche vonde, die niet eerst hout en kool hadde geweest. Hy kent oock den tarter des merghs, die noyt runnen en kan; sulcks dat alle sieckten moeten passen op hunnen tarter, 't zy haer stoffe runbaer zy oft nier. De droomen van de groote werelt in ons, en passen alom evenwel niet; veel min by den genen, die ons gebieden niet voorder te gelooven, dan soo ver by het vier mach beweert wesen. Eyndelijck besluyt Paracelsus, dat niet alleen d'essentien, en geesten der kruyden, maer oock de stoffe van alle tarters, met haer runnende aert overblijven, maer alle verduwen, en verwandelen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd