|
| |
Elfde Pael.
Dat de leere van Blas en Gas tot nut streckt.
ARistoteles met de Heydensche Scholen beweeren, dat in alle stedelijcke beroerte is noodelijck eenen onbewegelijcken en onberoerlijcken roerder; welcke blintheydt ons leydt tot veel dwaelingen, midts het selve niet waer en is, soo by der nature, als by der konsten bewijs, tot wiens Mechanicam wy stellen eenen droncken man, die ongestapelt van sinnen wesende, en al gaende op een drijvende schuyt, hecht een wicht aen een uur-werck, 't welck immers wort geroert sonder eenig stilstaen des onbewegelijcken roerders. De Son gedoken achter drijvende wolcken, de welcke verschuyvende, komt de Sonne eens haeren strael te schieten door 't brant-glas op het laetpulver eender donder-busse, staende op een drijvend schip, waer door de vlam eenen koegel drijft in een schuer, die oock ontsteeckt, &c. hier en staet oock den eersten roerder immers niet stille. In der nature al het saet, soo haest sijnen Archeus is ter stede sijner ontfanckenisse, aenvangt door sijn bewegen sijne onderworpen stoffe te bewegen, soo dat eygentlijck in de nature den oprechten eersten roerder beweeght met sijne beweginge, sonder door eenigen onberoerlijcken roerder beroert te
| |
| |
zijn; en 't gene desen natuerlijcken roerder verweckt tot dese beweginge, is sijn eygen inwendigh beginsel des roerens. Deshalven vallende ter onbehoorelijcker steden, in welcke sijne beroerte verhindert wort, sterft stracks af: en alhoewel het saet des gewas schijnt uytwendelijck verweckt te moeten worden, als oock in de saden aller eyerleggende gedierten; soo en is nochtans dese verweckinge ter roeringe geene roeringe, oft stedelijcke beweginge, voortkomende van eenen uytwendigen roerder: dan is oft eene inwendige eygen-roerende kracht, die welcke in den beginne te slap ofte swack zijnde, om sijne stoffe onbekommerlijck te mogen roeren, verwacht rijpheydt van meerdere krachten, ofte sy is maer eene anderheyt van qualiteyt, en toevalligh: de welcke dadelijck noch selve stil en staet in eenen stande, noch oock door hare veranderinge en mach stedelijck roeren, en oorsaeckelijck, dan alleen oorsaeckelijck; te weten dese anderheden verstercken den Archeum, waer door hy sijne ingeborene roerende kracht merckelijcker komt te sturen ten eynde sijner beschickingen. Sulcks oock oorsakelijck beroerende de hemelen door haer roeren, al 't gene haer gebiet onderworpen staet, en gantsch niet met allen met haer stilstaende; en in soo verre men verstaet, datter eenen eersten roerder zy, die Godt is, die alles roeren doet, en deshalven moet onberoert blijven: soo weet ten eersten, dat dese betrachtinge niet naturelijck en is; ten tweeden, soo is sy oneygen om iet te leeren ofte bewijsen in natuere; ten derden, soo is sy onchristelijck, overmits het een lastering is te gelooven, dat desen eersten roerder moet onbeweeght staen, soude hy iet mogen roeren; want Godt en moet niet roeren met aenraecken, t'ontrecken, ofte afdrijven, noch oock de beroerten kracht geven door sijnen stilstandt: dan hy beroert alles van den eynde tot den eynde sterckelijck alleen, door sijne beliefte en Goddelijcken wille, niet gedwongen by noot of voege, dan vry door sijne beliefte alleen, sulcks al is hy onbeweegt, 't en is hem geen noot noch moeyte, maer
| |
| |
welbehaegen. Sijnen fiat is nature selve geworden, de welcke voortaen haer selven beweeght; soo als S. Gregorius seght, dat d'aerde uyt haer selven alle gewas voortbrengt, en elcks schepsels beginsel sich selven drijft ten eynde beschreven in sijner bestellingen; dit is Christelijcke betrachtinge: maer 't is een Heydensche Theologie, die den eersten roerder aller beweeghlijcker dingen dwingt, oft besluyt tot geduerigen stilstandt, soude hy alles geduerighlijck konnen bewegen. Voorwaer recht in tegendeel, soo en geschiet 'er geen beweginge in der natueren, dan door een bewegende beginsel, 't welck niet en roert andere, ten zy door sijn eerste en eygen ingeboren roeren; en indien iet steunt op oft tegen een onbeweeglijck vast ding, soo en is evenwel dit steunsel geensins den roerder, oft 't begin des roerens, dan is alleenlijk een hulpe aen de roerder, niet om te roeren, dan wel om dus en soo te roeren. 't Is een plompheyt daer men ondersoeckt oft den roerder als roerder moet onberoerelijck staen, dat men seght te mogen matigen het roeren des roerders, mits hy eenen vasten tegensteun heeft. 't Is voorseecker dat het hechtsel des hemels, als oock de seven afwijckende dwalende sterren, door haer roeren en verscheyde gesteltenissen en aenblicken, eenen blas oft roerende kracht instorten in de drie elementen, volgens haer bevel, dat sy ons souden wesen tot tijden, tot dagen, en jaeren. Als mede dat het gewas hadde een innelijck bewegen, oft roeren tot groeyen en saet te maecken, aleer de sterren haer wesen hadden; en hoewel de dieren, en den mensch laeter zijn dan de sterren, dat nochtans haer saet des, niet onedelder en is, noch daerom tot meerder noot oft onderdaenigheyt aen de sterren verbonden, dan het gewas: en dienthalven dat alle stedelijcke beroeringe haer saeden ter geboorte, groeyinge, en voetsel eenighsins dienende, staet uyt haer eyger ingestorte gaven, oft natuerelijcke beroerende beweeghlijckheyt: doch alsoo 't gesternte was voor de scheppinge der dieren, soo is 't betaemelijck dat der dieren inwendigen blas volge
| |
| |
't bewegen der sterren, niet als haer dadelijcke roerders; maer wel alleen gelijckmen volght der Postilloens, oft leytsmannen voetstappen uyt vryen wille, soo oock volght het herte de Son, 't hooft de Maen, &c. elck een maeckt sijnen blas op 't voorbeelt des verloopende gesternte: den welcken allesins daerom oock hemels is, van wegen dat hy volght der hemelen voorgang, soo in der daegen vorigheydt, als der schickinge in nature. Maer soo veel raeckt den blas, die door den wille der gedierten is tot stedelijcke roeringe, den selven en hangt uyt den voorgang der hemelen niet, noch en volght hen roeringe niet: om ons te betuygen dat alle roeringe der dieren, soo naturelijcke, als willighlijcke vry staet, en niet en is oorsaeckelijck uyt de sterren, noch door de sterren, door dien alle vleeschelijcke geboorte bestaet uyt den wille des vleesch, en niet buyten wille des hemels, oft der sterren: en dewijl alle vleeschelijcke geboorte heeft haeren eygen blas, die dient tot den nootdruft aller harer eynden, vlietende uyt den beginne sijns wesens, 't welck is den wille: dus en hangt geenen blas der dieren uyt den dwang der sterren, en des te min noch sal 't gewas in sijne beroerte af-hangigh wesen aen der sterren blas, soo veel 't gewas heeft sijnen blas gehadt, eer der sterren blas worde. Dan wel den blas des gewas en der dieren volght alleen den voordrift der sterren, als leytsman, en niet als haeren eygen innelijcken roerder. Soo dan in ons is eenen blas, die wordt beroert door eenen innelijcken roerder, staende in sijn eygen bewegen, 't zy naturelijck, 't zy oock willighlijck: soo volght oock hier uyt; hoe ver der sterren voorsegginge noodelijck besluyt en dwingt, en hoe ver niet: de welcke nochtans andersins stellende op eenen onbeweeghelijcken roerder in nature, soude ten langen lesten komen op den stilstaenden hemel, woonplaetse der gelucksaligen: als oft de roetende hemelen, om te mogen roeren hen selven, oft iets daer beneven, van noode hadden een vast onbeweeghlijck steunsel, oft eenen dijck om van kant te steecken.
| |
| |
Nu dan is bewesen dat 'er iet hier beneden sich selven stedelijck en anderlijck beweegt uyt sich selven, en sich selven eerst roert sonder des hemels blas: soo siet men dat de Scholen buyten de wegh zijn verdoolt geloopen, allesins daer sy der Heydenen droomen te veel geloofs geven, en meer de konsten, dan de nature zijn naegegaen. Oock soo men uyt de voorseyde droomen hielt, dat des menschen wil beroert worde door den alroerende onbeweeghlijcken eersten roerder gebenedyt, soo en mocht der verdiensten oft misdiensten deshalven geen stede wesen. Dus dan is de wil sich selven roerende, en den roerder der gewillige beroerten; oft andersins het en waer geenen wil, indien hy niet vry en stonde, dan het en soude maer wesen een behaegende uytwercken des ongeschaepen onberoerelijcken wils. Nu 't gene in ons by der naturen, en niet door de wil beroert wordt, als is den slagh des herten, en de slagh-aderen, 't selve heeft sijne nooden, en vereyste eynde; 't welck alsoo sy Galenum hebben verweckt om konstelijck t'ondersoecken de verscheydentheden der polssen, soo is hy oock buyten de wegh geloopen, verleyt door Aristoteles, stellende het eynde waer toe eenigh ding gericht is, en geschickt tot sijne hooft-oorsaecke. Soo dan Galenus voorbygaende d'eygen roerende oorsaecke, oft blas des pols, heeft alleen als geneser ondersocht d'eynden, nooden, oft opsichten der nature, waer door en waer toe sy is gedwongen om desen blas geduerighlijck te maecken; 't welck hy dringt op twee nooden. Te weten, soo om te verkoelen 't hert, en daer toe verheft hem de slagh-ader: en om te verblasen de roocktochten die door de hitte verdampt worden, om 't welck de slagh-ader haer nederdruckt, glosserende op de sterckte, snelheyt, en grootheyt des heffens, en nederdruckens, 't vereysch der voorseyde nooden, heeft getrocken alle de verscheydentheden des slaghs; wesende het eenigh konstrijckste stuck, 't welck Galenus oyt heeft bestaen: en dewijl het soo seer de Diagnostica betreft, dient hier oock een weynigh betreft te
| |
| |
worden. Wy lesen by onse voorsaeten verscheyde nutten, nooden, eynden, gebruycken, en diensten des adems, en des slaghs, doch over een komende, soo in 't verblaesen des adems, als des slaghs; hebbende die nieuwelingen by den tweeden nooden Galeni noch ettelijcke andere verdicht en gevoeght, waer af den meest geloof-baren is, den noot des voetsels, ons levende herts-geest. Doch is desen vondt noodeloos, en onklaer: overmits in de grooste uyttocht des hert-geests, wanneer sijn meeste vermeerderinge door den noor vereyscht wordt, dan is de slagh, oft ophef der ader het alderkleynste, en selsaemste; daer in tegendeel, den slagh het geweldighste is, wanneer den hert-geest het aldervloedighste is. Ick bevin wel dat den adem alleenelijck werckelijck getrocken wordt door den gedwongen wil, des hy hem dient door het williglijck roerens wercktuygen, en den pols door de innerlijcke levende krachts beweginge: en dewijl een gesonde borst adems genoegh trecken mach, soo tot verkoelinge der herten, en tot voedtsel des herts-geest, als tot het verblaesen der roocktochten, die in 't hert en de geheele borst mochten rijsen; soo en ben ick niet vernoeght, waerom de pols veroorsaeckt wordt: daer-en-boven wy voelen oock wel den noot des adems, wy mogen hem matigen nae den wil, jae oock gansch benemen door den wil; maer wy en voelen niet den noodt des slachs, 't welck nochtans des te meer te verwonderen is, naedemael het leven desen noot alleen voelt, en alles voelens oorsprong is. 't Is te verwonderen (segge ick) dat de natuer ons meer laet kennen en voelen den noodt des adems, dan den noot des pols, dus dat ick hier uyt bemerck eenen anderen noot der polssen te wesen, dan des adems: des my verwondert grootelijcks, dat alle Scholen tot heden toe hebben onderscheyden den noot des pols van den noot des adems. Ick sie dat sy in dusdaenige openbaere dingen niet min gedwaelt en hebben, dan in alle andere die meer verborgen staen. Ick bevin dat de roocktochten by de hitte gemaeckt, oock wel by
| |
| |
de hitte alleen en van selfs mochten wegh-roocken, sonder pols oft adem te gebruycken, gelijck eenen damp den anderen voortjaeght. Insgelijcks dat soo sweet by der hitten mach gedreven worden, des te beter mochten oock de roocktochten, en beyde polsts onnoodigh. Ick sagh aen eenen mensch by overtollige koelte bynae bevroren, den welcken behoorde eenige stonden des adems te mogen derven, doch was gehouden evenwel, sonder groot vertreck, den adem te trecken en laeten. Dus ick vinde wel, dat het gebruyck oft noot des adems, is om ons hert te verkoelen, deshalven alle 't gene een kout hert is hebbende, gelijck eenen visch, 't selve en heeft geen longe, en dat den vorsch voor soo veel sijn hert dadelijck noch lauw is, heeft een blaes met roode aderen besprengt in plaets van longe. Doch ick en vinde niet dat den pols oft slagh soude van wegen der hitte veroorsaeckt wesen. Andersins in de hittighste sieckten, wanneer den adem het grootste, sterckste, en suchtighste getogen wordt, soo is de pols het kleynste en snelste; en men wordt nochtans gewaer, dat men meer verkoelt wordt met eenen grooten teugh koel water, dan met veel kleyne; meer met eenen stercken grooten adem, dan met veel kleyne en snelle. Item dat eenen blaesbalck meer verkoelt het vier met groote, traege en geduerige winden, dan met veel kleyne gebrokene. Ick beduchte dan dat der polssen oorsaeck is tot eenen heve oft deesem onser drie verduwingen. Slaet hier gade, 't welck onder 't beschrijven der pest sal geleert worden, dat alle ons bloet moet van ons wegh-roocken in onse drie verduwingen, sonder iet nae hem te laeten, oft andersins wy souden wel haest maer eenen hoop vuyligheyts wesen. Gedenkt oock dat al wat door de warmte wegh-roockt, 't selve laet achter hem aerde, 't zy in de levende lichaemen, 't zy in de doode: aengesien het doen der hitte is eenpaerigh, eenstemmigh, en evengelijck. Dus soude ons bloet verroocken, sonder koole, hert deegh, oft aerde nae te laeten, 't selve moest by anderen middel dan der hitte geschieden. Soo
| |
| |
dan heb ick moeten onder de gas-maeckinge hier bewijsen' dat desen heve in 't derde rijck des lijfs het bloedt wordt gemeyn door 't vermengen des luchts: wesende alom eenen scheyder der wateren tot gas: welcke saeck tot noch toe onbetracht zijnde, moet breeder uytgeleyt wesen. Merckt dan dat alle slijm der aerden, 't welck andersins tot slecken verwesent, insgelijcks alle stijfsel, vleesch, en visch eens bevrosen, verliest op den selven stip alle slijmigheyt, en worden, ontdoyt zijnde, tot water. Merckt oock, dat in de meeste koelte men veel eet, passelijck drinckt, niet en sweet, en met luttel afgangs. Gedenckt oock dat eenen mensch, soo hy op de zee niet ontstelt en is, ongelijck veel meer eet, en min afgangs heeft dan op 't landt, en dat men daerom seght, het water verteert; als oft den mensch die vaert, waer in 't waeter, en niet in de lucht. Het drijven dan door de lucht, ververst ons de lucht, en dus wordt de derde verduwinge gespoedt; de welcke hebbende haer bloedt verblaesen, treckt nieuw bloet by gebreck, en het bloedt vertreckende uyt de aderen, veroorsaeckt nieuwen honger; dus dat de twee eerste verduwingen worden toevalligh gevoordert uyt het spoeden der derde. Om 't selve by den Mechanica naerder te betoonen. 't Is blijckelijck in alle distillatien dat 'er blijft een kool ten gronde, den welcken met het branden tot een weynigh asch vergaet, die wy bevinden rijck van loogsout, oft Alcali. Nu soo en wordt dit loogsout niet by het vier oorsaeckelijck gemaeckt; naedemael het viers ampt is alleen branden, en heeft niet baerens in hem, noch en is eenighsins saetrijck; soo dan was dat loogsout te voren in de dingen vermengt, en vlietende met het quick en swavel des dings, en daer onder verborgen leggende gevangen; maer soo het vier weghneemt den quick en swavel met gewelt, en dat het sout als bestandiger tracht tot het blijven des dings, soo vat het sout een deel des swavels aen, aen 't welck het is op 't naeste gehecht, het welck nochtans niet vermogende alles te houden en beschermen, soo verbrandt het, oft vervlieght het
| |
| |
eensdeels, des beneden een brandtsmaeck, oft roocksmaeck opstaet. Maer het swavels deel dat van 't sout is gevat, en als smeltende t'saemen ingelijft, wordt met het sout tot eenen kool. Waerom het swavel bestandiger geworden zijnde door't houwelijck des souts, en verroockt noyt uyt den kool, dan allengskens, en met 'er opender lucht; dies oock een groot deel des loogsouts mede wegh vlieght: het welck nochtans wy andersins vinden vluchtigh, en ongelijck des meer, indien wy scheyden de drie eerste sonder brandt. By der distillatien dan leert men dat alle brandelijck ding heeft een vluchtigh sout, het welck voor een deel wordt een loogsout, en bestandigh met het ineten dat het doet op den swavel des dings. Tot byspel, zijt indachtigh dat den gedistilleerden edick een vluchtigh suer-sout heeft, 't welck hebbende iet gegeten, en naemaels wordende gebrant, wort een bestendigh scherp loogsout: insgelijcks oock dat den gebranden wijn, oplossende des wijnsteens gebrandt loogsout, wordt tot een loogsout verandert. Maer in soo ver de lucht (merckt dit groot geheym) eerst vluchtigh maeckt den swavel met afscheydinge sijns souts, soo sal alle sout, 't welck andersins een kool, en ten lesten self oock een loogsout wordt, gansch en heel vluchtigh wegh-roocken. Dit is by de Mechanica met tastelijcke waerheyt bewesen, hoewel die weynigh bekent zy, en niet billigh de selve een ieder te openbaeren; doch wordt hier door begrepen het nut en 't gebruyck des aengetogen luchts, dienstelijck om 't bloedt gansch geestigh en vluchtigh te maecken. Andersins onse warmte als warmte soude 't bloedt verharden, tot een klont runnen, en verdorren, ten waer dat de lucht gestaedelijck aengetogen, onsen swavel verspreyde, by sijse van gas-maeckinge, en in 't binnenste vermengt worde. 't Welck wel insiende, men sal een ander kennisse des pols krijgen, dan die voor desen is geweten. Ick weet dat de pols niet en is om de roocktochten uyt te verblaesen, dan wel om roocktochten te bereyden, niet om de roocktochten
| |
| |
der hitte te verjaegen, dan wel om te verhoeden, dat 'er geene roocktochten door de hitte en worden gebooren. Siet aen soo haest een vinger is gequetst, oft doot is, oft schickt tot sweeren, daer staet op eenen nieuwen pols, om dat in die plaets des luchts ingang benomen wordt, en de vreese is dat het bloedt aldaer mocht stijf worden, oft tot etter keeren, verhart, en niet mogen wegh-roocken. Dus wordt daer den pols, die daer eerst ongevoelijck was, nu drie oft viermael verdubbelt. Soo haest iet mangelt aen de inwendige vellen, 't zy aen de maegh, darmen, hooft, om 't gebeente, oft andersins, de slagh-ader wordt stijf en hart: niet op dat het herte (soo sy nochtans schrijven) door een uyterlijck teecken den Geneser verkonde de gelegentheydt der mangelhaftige leden niet min dan dit. De nature is alom tot oorsaecken bekommert, en niet tot teeckenen; en soo sy in haer wercken iet handelt, en dat het ons tot kennisse dient, 't selve en is uyt der meyninge der nature niet, dan toevalligh. Weet dan, dat de ader in haer pijp verstijft, niet tot een teecken, dan op dat sy stijf staende, des te beter de lucht mocht intrecken; want een weccke slappe ader in het trecken des luchts sluyt oock haeren mont, die andersins open blijft soo sy haer verstijft. Waer 't dat de pols moest betichten de hartheyt en de slappigheyt der mangelhaftige leden, en de poplesy waer in de herssenen, soo moest de poplesy den slapsten, en den beenbreuck den hartsten pols geven. Oock waer het soo, dat eenige vuyligheydt ontrent de vellen, oft in eenigh gesweer, den pols noodighden en matighden, soo soude sijn nederdrucken oft uytblaesen meer noodigh wesen, dan sijn opheffen; iten soude gevoelijcker het nederdrucken der aderen, dan haeren ophef wesen: maer sulcks niet zijnde, soo volght oock dat 'er eenen anderen noot des pols is, dan tot noch toe vermeynt. Soo oock des slagh-aders vel wordt weeck, sacht, en slap, op het toekomen van sweet: daer nochtans den roocktocht dan meerder noot heeft van verblaesen, dan het aentrecken des luchts. Dus
| |
| |
moest d'ader dan stijf en open staen, met een snelle nederdruckinge, en niet gelven-wijs nedervallen. In de gebreecken van de loose is d'ader seer slap, en gelven-wijs, oock somtijts met onderlaetinge in de verborgen gebreecken des longs, als naementlijck in vomica en boose vergaederinge des etters; niet dat het dubbel vel des slag-aders doorweyckt wordt by het toekomende sweet, en naermaels weder droogh hert worde by het afwesen des sweets, en overmits de long is soo naeby 't hert, sy behoefde wel een stercke opgespannen pols: maer in tegendeel wesende als dan een alderslapste ader, en gelven-wijse pols, beteeckent ons opentlijck dat den adem is ten dienst der borst, en genoeghsaem, en dat d'ader haer niet en spant in de loose mangels, soo sy doet in andere leden gebreecken, wel kondigh zijn de der natueren, dat den adem sijn ampt heeft voor de leden binnen de borst. Dus verhart en spant haer selven de slaghader, wanneer veel luchts van noode is om vluchtigh te maecken 't gene verhardinge dreyght; want andersins een slappe ader en mach niet gerieffelijck opgespannen wesen, en een toekomende sweet is alreede vluchtigh door sijne lucht gemaeckt: wiens ader slap zijnde en kan niet gelijckelijck t'samenderhandt opgespannen wesen, en daerom is haren pols gelven-wijs soo hy oock meer en meer wordt op het eynde des levens; wanneer alle bestier en sorge der natuere tot verdeesseminge des bloets, en voedinge der leden op een sijde staet, en den toom op den hals des peerts geleyt heeft. De pols in de slagh oft poplesye is den aldergrootsten en stercksten des levens. Sy seggen dat overmits des adems en des pols eenen selven noot is, en dat het roeren der zenuwen in de poplesye den adem verhindert, dat het hert dienthalven 't gebreck des adems verstalten wil: maer men bevindt de pols, soo geseyt is, aen de armen en 't hert, maer seer swack in de slaep van 't hooft; waer uyt blijkt dat de poplesy niet en is oorspronckelijck een verstoppinge van de maege der herssenen, door een slijm daer gevallen; maer dat sy is een ver- | |
| |
stoppinge der pols-aderen in de kele, waer door wort een gebrek den Eclipsis der maene gelijck. Dus dat d'ader in de poplesye het alderhertste is, om locht te trecken en tot gas te maken haer aldernaeste en schadelijckste verstoppinge en verherdinge; het ware oock een al te konstighste scheydinge, die een slijm scheyden soude in een maegh, niet soo groot als een halven vingerhoet, en daer voort geheel op d'eene zijde der selver holligheyt gescheyden houden, mits oock het selve verstoppende slijm ter dier plaetse, noch oock zijdelings gescheyden, met en is tot heden toe door't opsnijden der lichamen gevonden noch bevestight; te meer my is bekent een enckel ding, 't welck eenighsins ingenomen, baert stracks een poplesye met diergelijcken pols en roncken, ontkenbaer van andere poplesye, behoudelijck dat sy ophout, soo haest men kan tot braecken komen. Ick wil hier noch voorhouden twee Aphorismen van Hippocrates; de eerste seght, dat terwijlen het etter bereydt wordt, meerder smerte en arbeyt is, dan naer het gemaeckt is, 't welck waer is; maer de Galenisten, ontbrekende de wetentheyt, de oorsaecke sullense hier mogen vinden. Alle gesweer, 't welck tot etter drijft, en niet verblaesbaerheyt, bevangt een suerte die uyt 't eerste rijck des lijfs is gevallen in 't derde, daet door het bloet runt, en niet en mach wegh roocken; om 't welck te beletten, roert de natuere alle slagh-aderen, maer ten lesten 't selve niet vermogende, stilt haren vorigen drift by dwang. Dese oorsaecke wort voor waerheydt bevestight, want des suertens eygendom doet het melckachtigh slijm des bloets runnen, item datter niet vreemts en ware in den bloede, het gesweer en geschiede oock niet. Item alle wonde maeckt etter, wanneer sy versuert wort, en niet soo lange sy versch is; soo haest sy versuert, wortse oock smertelijck, somtijts baertse wormen, soo als versurende vleesch aen den disch. Item alle pis-drijvende wond-drancken voeren een verborgen vluchtigh loogh-sout, en zijn daerom wond-drancken, en verhinderen de toevallen der bederffenisse
| |
| |
in wonden, van wegen dat sy de versueringe wederstaen. Dus netmen dat alle loogh versmacht, en verniet alle suerten; des oock de stercke en aldersuerste waeteren, sterven stracks in de loogh. Merckt oock hierom, dat brandewijn uyttreckende de verwe en krachten van Hippericon, Centaurea, Thapsus, en Tormentille, en gegoten in de wonden des vleesch, heelt de selve sonder etter, verbiedt verderffenis, en sweren der wonden. Item alle loogh-sout, 't welck vluchtigh is, of wort gemaeckt en ingenomen, heelt alle inwendigh gesweer, hier toe moet gedroncken worden linden-kolen, loog van linden, en vele wond-kruyden. Den kreeften-steen is wond-helende, pis-drijvende, afsuyverende de stoffe der koortsen, &c. niet ter oorsaecke dat hy bevangt eenige balsemachtige krachten, dan wel alleenlijck om sijn loogh-sout, 't welck ghy mooght bevinden, mits sijn stoffe een dagh in Rijnschen wijn gestelt, den welcken des anderen daeghs smaeckt als loogh. Den anderen Aphor. seght, dat de buycken (κοιλίαι zijn holligheden) des winters wermer zijn, dan des somers, 't welk ick niet en geloove, door dien dat etende des winters warm, en drinckende passelijk kout, men wort kout van binnen, ja men wort 'et oock na den eten; en dat drinckende des somers veel kouder, en voeltmen die voorseyde koude niet. Sy willen dat d'uyterlijcke koude des winters de warmte inwaerts jaeght; maer hoe, dan voelt men meer koude binnen. Ick belijde, dat onse hitte is in den geest des levens, en by gevolg in het bloedt; dus worde d'een en d'ander binnen verjaeght, daer waere gevaer voor sticken, den pols soude het verkonden, 't welck niet geschiet, of in soo verre d'enckele wermte, en niet haren setel des geests des levens, inwaerts gedreven wordt: soo staen sy toe, 't gene sy gelooven onmogelijck te wesen, te weten dat eenen toeval verandert van lijve. De Galenisten beredende desen Aphor. seggen, dat men meer des winters eet, als veroorsaeckt door de meerdere hitte des buycks; en wederom reden gevende, waerom men meer des winters eet, betaelen ons
| |
| |
met de selve reden, te weten, om dat de buycken 's winters heeter zijn: sulcks dat elck een van dese redenen is oorsake en kint van de selve daet, is, segge ick, eer en naer aen sich selven: men bevindt in tegendeel dar alle putten en kelders, gemeten met het tuygh hier in dit boeck getrocken, des winters en des somers eene evengelijcke hitte en koude hebben, het welck Hippocrates noyt en heeft gesien, en daerom oock niet beter geweten, bedrogen door 't voelen der sinnen, die oordelen by applicatie aen hen selven, wiens onderworpen leden niet en blijven in de gestalte, en mogen hier in geen recht vonnis geven. 't Is dan hier voren noch weder geseght, dat hoewel de locht in sijn uyterste koelte gas maeckt, soo over de wateren, als over onsen lijve, en dat het dan het oogensienlijckste geschiedt, nochtans wesende de locht tot eenen gas-scheyder gestelt, en maer werm by geval, en hy daerom niet en verliest 't inwendigh wesen, en eygendom sijner naturen; soo volght oock eyndelijck dat de locht altijdts onverbroocken, sijne voorseyde wercken doet, en deshalven oock door onse slach-aderen noodelijck wordt versocht en aengetrocken tot gas-maeckinge uyt den bloede in onse drie verduwingen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd