Dageraed, ofte nieuwe opkomst der geneeskonst

Tiende Pael.
Der Elementen en Meteoren rechte kennisse.

AEngesien der tegenstrijdigen, is tegenstrijdinge werckinge, en dat ick hier vooren bewesen heb, dat by de hitte oft

[p. 84]

warmte het water verandert in eenen damp, die evenwel blijft onverwesent water: soo mocht men vermoeden dat in allen gevalle, immers de koelte des luchts, het water soude veranderen in wesen, en tot lucht oversetten: dus dat het waeter blijvende onberooft van sijne stoffelijcke ingelijfde vochtigheydt, de selve aen de lucht soude oversetten, en van waer alle de lucht noodelijck seer nat moeste wesen. Waer toe dient oock dat men leest, dat den Eeuwigen heeft gesonden de winden, om nae de Sondvloet het aensicht der aerden te droogen van de overtollige wateren, 't welck hy niet en begeerde meer waeter soude blijven: maer schijnt 't selve toegestiert te hebben, om door de winden in de lucht verandert te worden. Dien volgens, men siet dat de vriesende lucht, wanneer hy het suyverste, en onbekommerste is, stracks het waeter op leckt, en veel minder, dan de Son door haere hitte. Item soo eenen bron valt in eenen back, die niet bevriesen en kan, om de gedurige beroerten, men siet eenen gestaedigen damp uyt den back op-trecken, de welcke korts de koelte op-neemt, en wordt onsienelijck in de lucht aengenomen. Ick antwoorde hier op-, eerst by toelatinge, en stellinge, oft alle 't selve sulcks dadelijck geschiede, soo en konde immers, soo sy nochtans leeren, de lucht hier uyt niet vochtiger wesen, dan het water, noch de Scholen en mochten voor haer en den Aristoteles eenigh voordeel trecken: want soo soude alle de lucht eerst waeter geweest moeten zijn, oft den eenen waer nat, en den anderen droogh; oft soo eenige geschaepen lucht waer, di en soude immers de vochtigheyt des waters niet deelachtigh wesen: oock het water, lucht wordende, soude noodelijcken verwesent worden, en 't gene verwesent wordt, verliest sijne vorige toevallen, die eertijts onder de verwandelde gedaente waeren vereyst tot haer wesen. Men siet, soo wanneer waeter, christal, oft steen wordt, het verliest sijne natheydt. 't Selfde soude oock het water overkomen, wanneer het lucht wierde, het moest des luchts toevallen en eygendommen heb-

[p. 85]

ben, en niet meer deelachtigh wesen de natheden des waeters. Dat de locht in sijnen suyversten stant heel droogh zy, blijckt immers by den opworp self. Overmits soo de locht vochtigh ware in sijne wortelen, so en waer sy van Godt niet beschickt geweest, om het aertrijck te droogen; en soo de wateren des Sontvloedts tot locht waeren geworden, soo souder t'sedert ongelijck veel meer lochts wesen, dan te voren. Item te voren moester iet ydels geweest zijn, en onvervult, oft men soude nu ter tijdt door de gepackte dichtheyt des lochts moeten versticken; en insgelijcks soo de wateren des Sontvloets te voren locht hadden geweest, soo soude ten tijde des Sontvloets de locht ydel zijn geweest, en ontlichaemt, wesende soo grooten deel des lochts verdicht tot soo grooten overloop der wateren, die ten minsten tienmael dicker zijn dan de locht. Nu om te beantwoorden den opworp met de warelijcke daet, en dat geen koelte het water en verwesent tot locht, dan tot eenen damp, en even soo als de wermte het water verandert, soo herneme ick hier ten eersten het selve bewijs des opworps: dat uyt den back des vallenden brons gaet eenen damp, die niet en is dan een wolck, oft opftijgenden nevel der kleynste stippen des waters; 't welck onsen adem ten selven stonde ons bewijft, den wlcken uytgeblasen zijnde op eenen spiegel, oft yser, is een sichtelijcke damp, en wort een waerlijck ys en water; en hoewel hy een weynigh voorder in de lucht treckende, onsichtigh wordt, het selve en breeckt nochtans onse voorgehouden waerheyt niet; door dien eens een parigen werckers en is maer een eenparigh werck. Dus also de koelte des lochts uyt het water maeckt eerst een natten damp, en verdunt het water tot dien damp, soo de koelte op dien selven damp en heeft anders geen vermogen, dan den selven weder en meer te verdunnen en verspreyden, doch sonder eenigsins hen te verwesenen van sijnen aert des waters; sulcks dat in soo verre het waeter, eens verdunt door de locht, wort eenen natten damp, die noch als voren warelijck

[p. 86]

water is, soo en vermach de locht by de twee, drie, oft tien verdunninge des voorseyden damps, hem daerom noyt meer verwesende, tot locht veranderen, dan ten eerste mael. Tot een byspel: slaet het gout tot dunne blaederen, 't is gout als voren; slaet het tot de alderdunste blaederen, 't is gout als voren; vrijft het op den steen met kandy-suycker, tot ontastelijck stof, 't is als voren; vrijft het weder met Cinaber en sout noch sijnder, en scheyt het bysetsel met het vuer en waeter, 't is gout als voren; ontdoet dit stof in konincks-waeter, en scheydt het weder daer af, 't is gout als voren; item voeght by dit alderkleynste stof quick sublimaet, en spiesglas; drijft het door den monsel oft retorte, en in seven malen vlieght het gout in de voor-legger, in gedaente eener rode olie. Doch dese olie is weder gout, en in sijn selve wicht als vooren. Dus in soo verre by dunmaeckinge oft sijnmaeckinge het gout niet verwesent en wort, 't welck een compositum is, en heeft daerom een scheydbaer lichaem: veel min dan sal het waeter door dunmaeckinge oyt verwesent worden, door dien het is een enckel lichaem, bestelt van den Heere tot eenen bestendigh element. En hoewel het water heeft sijn drie eerste, sout, quick, en swavel, als sijne lichamelijcke beginselen, in sich selven vermengt, nochtans is het alsoo een eerstelijck element, om sijne groote en uytnemende enckelheydt, en dult het geene scheydinge der drie eersten: dan wordt wel oft t'samen verwesent sonder scheydinge in alle vruchten, die uyt het water ontstaen, of het water blijft gantsch onverwesent. Men wordt wel gewaer by ondersoeck, dat de drie eersten in het water, water-ys zijn, doch en laten hen door geene konst van den ander scheyden, wesende daer in seer vast, gelijck de drie eersten, die in den inwendigen metallischen quicksilver zijn; staende sonder onsuyverheyt met den aldervasten bant gebonden, sulks dat het een deel van het ander niet en magh scheydinge in de wortel gedoogen, of het vlieght-gantsch gelijckelijck wegh,

[p. 87]

oft wel bestaet in het vier alles gelijckelijck by verwesentheydt. Ick belijde dat my niet en heeft het water beter leeren kennen, dan mijne een-en-twintig-jarige ondersoeckinge op den quicksilver, die ick in alles vinde vergeleecken in alle wegen en deelen met het element des waeters. Dus en sal 't hier niet onbillick wesen, van den bergh-wercksen quick een luttel te verhallen. De wijsen meenen, dat hy aldus bestandelijck onscheydbaer zy, door dien sijne waterachtige deelen, soo even gelijckelijck homogeniali & anatica proportione in wichte staen, met sijne aertse deelen vervangen, dat d'eene daerom de andere niet verlaten en mach; 't welck my ongerijmt heeft gescheenen. Door dien het water by mengelinge met aerde, in wat voegen dat het oock zy, en krijght daerom noyt eenige bestendigheyt ten vuere, noch en bemint meer een gelijck gewichte der vermengde aerde, dan een ongelijck, daerom en draeght oock het waeter geen waege noch opsicht om dit wicht te wegen of meten, op dat het daerom en daer nae het meer ofte min mochte lieven. Den quick, veel min dan oock alle bergh-werck, en heeft geen aerde altoos in sijn bevang, noch en is sone noch vrucht der aerden, dan alleen des waters. Iae oock in der daedt aerde en waeter en vermogen tot geenen dage oyt vermengt worden in de wortel tot een compositum: dan mogen alleen by een gevoegt worden, en onverwesent blijven; en soo sy t'saemen moesten beklijven, so moeten sy malkanderen vervatten in een geestelijck wesen, en deshalven moest d'aerde eerst verliesen het wesen hares elements, en verandert staen in eenen aerdachtigen roock (die als nu eensdeels locht en watet soude wesen, en soude moeten wesen locht en water der aerden, dat is twee eerste elementen gescheyden uyt een,) en in dier voegen met een water vermengt worden, het welcke oock alsdan noch niet tot een compositum soude beklijven, ten ware het waeter een saet hadde ontsangen, door 't welke het soude tot eens waters vrucht alreede beschickt staen; en alsdan vervattende den voorseyden

[p. 88]

aerdschen roock, soude het worden overgseet in een vrucht des begrepen saets; 't welck nochtans door de onvereyste vermenginge des voorseyden roocks soude vervremt werden van sijn opstel. Maer soo water geen saet en heeft gegrepen, soo geseyt is, en nochtans met den aerdachtigen roock verselschapt wort, soo en wort 'er geen lichaem van dier versaminge, 't welck ovt mochte bestendig worden ten vuere; door dien dat alle lijfs bestendigheyt wort alleen in de berghwercken, en in 't besonder onder de metalen, en het meeste onder den volmaecksten gevonden, en dat om datter geen vochtigheydt geschapen en is, die by de vochtigheyt des quicks in desen mach vergeleken wesen, te weten dat sy aen de uytterste persse des vuers geduldigh bestaen mach. Maer dewijl dese vochtighevt alleen in bergh-wercken is, en dat alle bergh-wercken uyt het water alleen herkomen, soo is 't alles een ydelen droom, wat men van de vergelijckinge des wichts der aerde, en des waeters, in het quicksilver heeft, raetelt. Ick hebbe gesien dat den quick heeft uytwendigh een swavel, en is sijn vuyligheyt oft erffelijcke smette, die van hem met groote moeyte en konst wort afgesondert: insgelijcks het element des waters is sijns gelijck, daerom heeft het oock een vuyligheyt, die met de eerste distillatie daer uyt scheyt. Desen swavel des quicks noemen de wijsen sijn overtollige aerde, en sijn verderffelijcke vochtigheyt: soo drae den quick van dit sterffelijck pack is ontledight en ontheven, soo en vermach hy voortaen by geen vuer meer tot een aerde geprecipiteert worden, hy is nochtans suyverder, bestendiger, en eenvoudiger dan te voren: nochtans heeft hy desen swavel verloren, die veel aertachtiger is, dan sijn blijvende lijf des quicks. Dus en konde in sijnen vorigen stant, sijnder aerde en waters wichts vergelijckinge, d'oorsaeck niet zijn over sijne bestendigheyt, en onscheydbaerheyt. Maer in tegendeel, wy bevinden dat den quick dus gesuyvert wesende, heeft dan eerst sijnen quick, sijn sout, en sijn swavel vergelijckt in wicht, noch en

[p. 89]

mogen daerom door geen middel van den anderen gescheyden worden. Men merckt 'er wel den quick in, als de waterige stoffe, het sout als de runnende stoffe; doch en mogen geensins van malkanderen gescheyden worden, tot geenen dage oft konste, en dat om de vergelijckinge sijns swavels wille; want het swavel is het leven en de doodt aller dingen. In 't swaevel beginnen alle deessems, alle verduffingen, reucken en smaken aller saden, tot alle verwandelingen der dingen. Soo haest het swavel iet van dese aenvatten magh, soo wort het verwesent, en moeten hem volgen sijn sout en sijn water als wijvelijcke standen den indruck des swavels. Alle stercke wateren en wercken noch op de metalen, noch op den quick, dan alleen op haer swavel, het welck wort met den vuere verandert, en opgegeten by de voegselen: doch het binnenste quick des quicks blijft onaengetast van het vuer, en van de stercke byvoegselen; en soo men met het water mochte door den quick des quicks komen, men soude stracks ten eynde, soo der verwandelingen, als verdervingen geraecken. Maer alsoo den swaevel is de wortel en verwesentheyt der metalen, en dat hy soo seer en soo diep vermengt is met het sout en water, dat sijn kleynste deel wort overdeckt met het dobbel van de andere beyde, soo blijft het swavel des quicks ongeraeckt van alle scheydinge en verdervinge des lochts, des vuers, en der bytende geesten van ander sout en swavel. Dit zy geseght ter kennisse des waeters, in het welcke by ondersoeck men wel sijn sout bevint, en sijnen quick oft water, doch en mach het een van het ander geensins door konst, natuer, oft door den loop der dagen, gescheyden worden; ter oorsaecke, datter eenen evengelijcke swavel schuylt in sijne enckelheyt des elements; 't welck noch by het vuer, noch by de locht en mach gescheyden worden, sonder dat d'andere beyde, te weten quick en sout, mede volgen op en neder in den kloot des werelts. Dan alleenelijck mach het swavel des waters een saet ontfangen uyt de locht, als mannelijck element; 't zy in de locht,

[p. 90]

(wanneer eenen donder-steen, oft andere vruchten daer van komen) ofte in 't moeder-vat der aerden: alwaer het water gantsch wort overgestelt, verwesent, en ongescheyden gebracht in de gedaente des schepsels, daer toe het van den sade door den Archeum desselfs geleyt en gebracht wort. Het swavel des waters dan, ontfangende de heve, of sadelijcken indruck, wort in der aerde verwesent, en door sijne overgroote enckelheyt, grijpt aen aller saden t'samenkomst te volgen in grooter onderdanigheyt na 't bevel de Heeren. Hier door geschiet het, dat uyt het water soo verscheyde rijcken des gewas, des vees, en des berghwercks worden stoffelijck vervult. Dus uyt het water alleen stoflijck, en by hulpe van de ingeestinge der andere twee elementen, komt stoffelijck alle andere vast lichaem voort. In voorspel; uyt 'et sap der aerden, wesende een enckel water, bereyt tot teffas door de ingeestinge der verdussinge der aerde, wort al het hout, soo elders noch breeder sal verklaert worden; genomen dan het water is olie geworden, herst ofte traen, en de vettigheydt brant gantsch wech; als dan wort 'er door het vuer een water gescheyden, en door de vlam wort den vetten roock tot eenen lijve, de locht gelijck: niet dat het water, 't welck herst was geworden door de vlam, tot een locht moge worden, maer wel dat daer een damp wort uyt den herst door de vlamme; de dichter is dan de locht (oversulcks eenen pot met koolen vuer, gestelt in de sonne-schijn, geeft schaduwe, die immers dichter wesende dan de locht, geen locht en kan wesen) en is den damp gelijck, die door de koelte des lochts wort uyt de wateren, welken damp wy hier, tot onderscheyt des damps die veroorsaeckt wort by de warmte, en uyt het water, Gas noemen, die is oock eenen natten damp en water, als den oprechten damp der warme wateren, alleenelijck daer mede gescheyden, dat den Gas veel subtijlder is, dan eenigen damp, en daer-en-boven is omgeven en bevangen met de drooghte des lochts, soo hier nae breeder sal uytgeleyt worden. Doch eer wy voorder trecken, dit

[p. 91]

woort, en dat alle saet ter verwesentheyt valt op de swavelen der waeteren, soo wilde ick geerne hier een groot geheym ten gemeenen nut openbaren; maer vreesende dat de ontsluytinge my mochte qualijck afgenomen worden by den staet van ons lant, soo sal ick 't selve hier maer bedecktelijck ontsluyten: een ieder vat soo veel als in sijn macht is, ick wil de vyanden en vrienden hier niet gelijck mede dienen. 't Is my dan gewissigh alle sappen der vruchten, der kruyden, item alle gesoden wateren, bier, vleesch-soppen, colijsen, &c. te mogen bewaren voor vuylinge, verduffinge, stanck, beschimmelingen, en aller saden indruck ter verwandelinge; item by selven middel men bewaert 't water, dat het ten geenen dage en bederve, vuyle, schimmele, of stincke, 't zy onder de linie of middel-stippe des werelt of 't zy daernevens; maer blijft goet, onverandert, gesont, en lieffelijck om drincken. Ick hebbe gesien het water bereyden, 't welck den zee-roover Sir Iohn Hawtius mede uyt Londen voerde, door de engte van Magellanes, tot de Vreedsamige zee, het welck over en weder de streep ten minsten viermael hadde gevaren, en was altijt goet gebleven. Ick heb gesien een overgebleven flessche van de voorraet des waeters, het welck Sir Franciscus Draeck mede nam, omvarende den bol der aerden, en was nu even versch als ten eersten daege. Ick mochte alleen op eenen dagh, en sonder on kosten soo veel water tot voorraet bereyden, 't welck een zee-vloot oft leger mochte genoegh wesen. Paracelsus is seer beesigh, op dat hy ons inbeelde een scheydinge der vier elementen uyt aerde, water, locht en vuer; qualijck indachtigh zijnder leere, die hy soo dickwils elders herhaelt, dat geen composita, oft lichamen meer en hebben, als de lijven der drie voorverhaelde beginselen, en geensins de vier elementen, overmits de lichamen die van outs worden gehouden voor elementen, geen elementen en zijn: wesende vier elementen by Paracelso maer enckele onlijvelijcke steden of plaetsen, sonder lichaem, &c. hy schrijft hier een boeck der dadelijcke schey-

[p. 92]

dingen dingen der elementen, de welcke, hoewel sy in alle vruchten niet en sijn oprechte clementen, nochtans uyt de enckele elementen en mach sijn meeninge niet ontschuldight worden, of hy heeft verstaen enckele elementen. Sijn beschrijvinge is, dat hy de locht grijpt in een glas, het water in een ander, d'aerde oock besonder, en een vlamme vuers oock in een glas; hy smelt elck glas toe met de lamp, nae 't gebruyck der konst, hy stelt elck glas sijn dagen, in 't vuer sonderlinge 't glas met het water gantsch vol, wil hy dat gestadigh siede, als of sulcks geschieden konde sonder opspringen. Hy grijpt de vlam, als of hy vuer konde vangen, als of het vuer een substantie was, eylacen niet wetende wat hy hadde gegrepen, en dat het selve maer een roock was des brandachtigen dings, en 't gene hy meende elementen waren uyt het vuer, mochten wesen eenige verscheydentheden des gas uyt den roock, dat het waren de drie beginselen uyt den roock, en niet d'elementen uyt het vuer. Hoe bekommert is dees hoogh-beroemden man, om de werelt sijn droomen voor goede waer te besteden? want wat belangt 't water, 't selve laet naer hem eenen slijmigen gront in het glas by sijne distillatie, dus mochte Paracelsus ten eynde sijns wercks geheym (en wanneer ick noch toestont, dat sijns waters glas dus mochte sieden sonder opspringen) verwachten de scheydinge der drie eersten uyt het voorseyde waterslijm, en niet de drie eersten des waters.

Gas-maeckinge.

Om beter te begrijpen hoe de locht uyt het water eenen gas, (dat is eenen griexschen water-chaos) maeckt, en by verscheyde middelen dan de wermte uyt het waeter eenen damp baert, soo moet ick herhalen dat den eeuwigen Heere heeft in den beginne hemel en aerde geschapen, en den afgront der wateren; desen afgront begon van de uytterste woonstede der gelucksaligen, en eyndighde op den bol der aerden, en was des-

[p. 93]

halven eenen volkomen ongemeten diepen afgront. En alsoo men niet en leest van de scheppinge des luchts, de welcke nochtans een lijf en stoffe heeft, en een is van de drie elementen in sijn schepsel; en dat men niet gewaer en wordt, dat nae de scheppinge in den beginne geschiet, t'sedert in de sesdaegsche scheppinge oyt eenige nieuwe stoffe zy geschaepen, om te vervullen de ydele plaetse daer nu de lucht swaeyt; soo wordt hier uyt blijckelijck, dat 't voorseyde woort (hemel) is aldaer de lucht selve. Dien volgens oock in den beginne, de lucht was versaemt met de waeteren in een lijf, en onder eenen naeme den hemel genoemt. Daer nae ten eersten daege schiep de Heere 't licht, en anders niet. Dit licht en was geen nieuwe stoffe, noch substantie (soo noch elders hier is bewesen) dan alleen een vier, oft leven, 't welck in den voorseyden hemel worde gehuyst. Ten tweeden daege schiep de Heere den hemel, te weten het firmament, oft hechtsel, met voorwaerde dat het gestelt was, om te scheyden de waeteren die onder 't hechtsel blijven moesten, van de gene die boven waeren. Dus is den hemel oft lucht gestelt niet alleen tot een sluyse, schuyve, oft schutsel tusschen beyde de wateren. De Son scheydt den dagh van de nacht, niet als een schutsel, oft een derde, maer als self eenen maecker des daeghs, en oorsaecke des nachts, door de schaduwe der aerden. Insgelijcks oock dese lucht en is niet alleen het middel, maer oock den scheyder self der beyder waeteren, wesende tot eenen geduerigen scheyder, soo lang de wereldt desen standt hebben sal, om 't welck te bekomen, soo is de lucht begaeft met twee stercke uytnementlijcke, en gelijcke krachten, te weten, ongemeten koelte, en drooghte. Wy zijn alom de kinderen die verre buyten Schoole loopen, en weygeren het school-gelt. 't Is waer de lucht heeft veel groote lichten in hem gehecht, die in hem drayen, en beschicken alles nae haer ampt, sy matigen wel sijne overgroote koelte, doch en mogen hem niet ontnemen sijn eygendom, noch bestellinge, van te we-

[p. 94]

sen den scheyder der wateren, deshalven en zijnder geene lichten ten orde, daer dese scheydinge moet geschieden, oft sy zijn seer weynigh, en hoe den hemel naerder de wooninge der gelucksalige reyckt, hoe oock 't getal der lichten daer meerder is. Doch aleer den gas te ontdecken in sijn maecksel, moeten wy den oorsprong des damps uytleggen, en voor alles den inhout des waters, om des te beter te verstaen aller meteoren herkomen. Het water dan is eenen enckelen waeterigen elementelen quick, een onsmaeckigh sout, het welck onder hen beyder besluyten eenen gelijcken waeterigen onscheydt baeren swavel; en soo haest dit sout voelt de minste warmte, soo loopt het op met het proportionele deel sijns quicks, moetende het swavel, 't welck hen beyden is ingelift, oock volgen. En dit is eenen damp die komende in de lucht, die oock warm zy, blijft in sijn vlucht, en stijght gestaedigh hooger, tot dat hy komt in de koelte des middel-luchts. Desen damp komende tot die koude plaets, sijn sout soude gaeren sijnen quick weder aennemen, en ontweyckt worden; maer de koelte is oorsaeck dat den quick en het sout beyde stollen, dus wordt den quick onbequaem om het sout t'ontlaeren, en dies blijven dese dampen daer hangende, en worden genoemt wolcken. Hier vangt de koelte des luchts te dier plaets het swavel des waters aen, andersins dese dampen als swaerder zijnde dan de lucht, souden stracks nedervallen. Sulcks siet men oock, dat vallende een weynigh buyten de streeck der onvermetiger koelte, den quick verliesende sijn ys-wordinge, smelt, en ontlaet sijn sout, en niet meer voelende d'uytwendige vremde warmte, vergaederen weder alle drie in het selfde wesen, en onder de selfde gedaente, soo sy te voren waeren. Dus wordt het regen, en dauw, oock alsoo het geen nieuwe geboorte en is wanneer water damp wordt; soo oock en is 't geen nieuw wesen, wanneer damp weder tot waeter wordt. Overmits geen verwesentheydt des inwendigen wesens, noch plaetselijcke af-sonderinge der deelen, noch der beginselen en

[p. 95]

geschiet, waer door den meesten hoop der verderffenissen in de andere lichaemen overkomen. Het waeter vallende in der aerden, indien haeren dagh rijp is, sy is overrijck van saden, vervult het sout des waeters met eenigh saet uyt den verduffingen haers lichaems, waer door het water gedreven wordt ter belieften des saets, en ter verwesentheydt, wordende oft een sappigh, gommigh, oft een harstigh gewas, oft wordt gedreven tot steenen, en ander berghwerck, oft tot vleesch, wormen, en visch, in een levende dier, volgens den segel sijns saets. Soo dan uyt het water als stoffe, en uyt der aerden als een saedtrijck moeder-vat, worden alle tastelijcke dingen voor den dagh gebracht, door 't bestieren Archei.

Nu om duydelijcker uyt te leggen, hoe de lucht de waeteren tot onsienelijcken gas scheydt van de onderste wateren, nae den wille des Heeren, soo inbeeldt u selven dat de lucht in sijn bevang een wortel is, uytnementlijck kout en droogh; doch gelijck koelte en hitte zijn wercklijcker en gevoelijcker dan vochtigheydt en drooghte, soo grijpt eerst de koelte met een condensatie oft dickmaeckinge het element des waeters aen, wiens quick en sout, als kouder zijnde dan het swavel, lijden haester, doch alsoo alle ding wenst in sijne stede, die het by der naturen vervult, onverandert te blijven, soo wil den quick, en het sout des waters, als deelen eens lijdende wyvelijcken clements, hen selven verharden, bevriefen tot ys, runnen en styven, om des te onbequaemer te zijn tot gas-maeckinge, ontpluyckinge, en scheydinge des waters tot gas; waer door het eygen werck des luchts ('t welck is scheyden d'onderste wateren van de opperste) wordt belet, oft immers ten minsten verspaet. Maer in soo verre het waeter, 't zy door gestadigh roeren, oft door mindernisse der koelte niet en vriest, soo vat het de droogte des luchts, het swavel des waters aen, en verspreydt het in de alderkleynste deelen: doch alsoo 't swavel in wicht en macht is gelijck aen sijnen quick, en sout, soo moeten insgelijcks t'sae-

[p. 96]

menderhandt dese beyde uytgereckt, en verspreyt worden, en tot damp op-trecken, overmits de koelte des luchts begint de kleynste deelen des quicks en souts oock te harden en stijven, om des te traeger den verdorden swavel te bevochtigen. Desen damp dus gebooren door het werck des luchts eygendom, en is niet gelijck den damp, die uyt het waeter opwaerts treckt by hulpe der hitte. Wesende desen damp uytwendigh de lucht en water, by werckinge eender vreemder warmte, en als toevalligh aenkomen, daer een anderen (te weten den gas) is der lucht eygen. Den gas wordt door 't werck op den swavel verheven, en den damp door 't wercken op sijn sout. Beyde dese dampen komen ter gestelder plaets der wolcken, alwaer sy door de koelte der stede worden meer en meer verbetert, en onsienelijck, sulcks dat den warmen damp in de sienelijcke wolcken allengskens door de koelte tot gas wordt onsienelijck, en hooger verheven. Des wordt men by den noorden en oosten wint gewaer, hoe slap dat sy waeven, dac alle wolcken stracks verdwijnen, en tot gas verteert worden. Soo men hooger op de bergen van Switzerlant, Savoyen, en Valesia stijgt, soo komt men te sien de wolcken onder de voeten, en men siet van boven nederwaerts de wereldt door de gaeten der wolcken. Soo lang men is in de wolcken, men voeltse seer kout om haer bevrosen dichtigheyt. Doch hooger, en boven de wolcken komende, is de plaets even kout, doch sonder gewolck, ter oorsaecke dat alle wolcke is onsienelijck meer verspreydt, en tot gas verheven. De Sonne schijnt daer gansch heet, maer men voelt de warmte niet, om de groote koelte der plaets. De sonneschijn is daer wel soo krachtigh, dat sy 's menschen aensicht en neck schroeyt en verbrant sonder te voelen, niet om den wederslagh des berghs (want de bleyne is op de sijde der Sonne, en niet tegen den bergh) noch oock om der groote subtylheydt des luchts (soo sy daer seggen,) dan wel ter oorsaecke, dat de groote koelte maeckt dat de groote hitte der Sonne niet en wordt gevoelt. Hier leert

[p. 97]

men, dat koelte niet en is een naeckte beroovinge der hitte, overmits sy daer beyde zijn t'saemen werckende, en elck in sijn wesen. De lucht, om der voorseyde qualiteyten versaeminge, is daer seer aengenaem, soo lang de Sonne schijnt. De dampen dan tot gas geworden, soo sy subtylder worden, soo worden sy oock altijdt hooger verheven, tot dat sy niet meer en mogen subtylder bedeelt, noch uytgereckt, oft verspreyt wesen. Hier merckt dan, hoe den hemel oft lucht is eenen scheyder der onderste waeteren van de bovenste; andersins waer 't dat den gas niet versubtylt en worde, de Son en mocht ons oyt eenigen dagh maecken, de menighte der grover dampen soude het beletten: maer alsoo door de aldergrootste subtylheydt den gas soo onsienelijck wordt, als de lucht selve; soo is 't dat den hemel en de sterren ons klaerlijck aenschouwen, ten zy dat de wolcken oft grovere dampen ons 't selve verhinderen. Ten waere dese gasmaeckinge, de lucht waer soo dick en dicht, van de Maen tot op de aerde, dat de Son te vergeefs schijnen soude. 't Is oock eenen droom der Scholen, dat de lucht drayen soude, volgens den eerst-roerenden hemel: den drift der wolcken, nu dus, nu soo drayende, nu stil hangende, nu oock verscheydentlijck, in een selfde plaets drayende, betoont ons dat het roeren der wolcken is door de winden, en niet door het roeren des hemels, Eenen Nederlantschen koopman, een gelooswaerdigh man, my wel bekent, vertelde my, dat hy in een eylandt van Canarien (welcks naem ick my niet meer en gedencke,) op den hoogsten bergh, ter werelt nu bekent, is geklommen; sy trocken met vijf Kemelen op, twee meesters, eenen knecht, eenen leydtsman van het landt, en een Kemel met water en gerst gelaeden, hebbende voorts elck mensch sijn lijstocht, en nootdruften des weghs, voor seven daegen opgelaeden. Des morgens in 't midden van de somer zijn sy opgetrocken ontrent twee uuren, daer sy eerst de koelte ontmoeten; de wegh was tamelijck goet, doch eenen geduerigen steen: dien dagh zijn sy gedurigh geklommen

[p. 98]

met grooter koelte, de welcke met den nacht noch vermeerderde; des anderen daeghs was de koelte weynigh, door dien de Son helder scheen, doch des nachts hadden sy weder een stuere koelte: ten derden daege ontrent ses uuren nae den opgang der Sonne, zijn sy op den top des berghs gekomen, die een weynig sandigh was; daer vonden sy naemen in het sandt geschreven, en de voet-stappen der kemelen, die over eenige jaeren daer mochten gedruckt zijn geweest, en waeren als versch gedruckt. Sy hadden hier mogen de hooghte van de noordt-sterre meten, en weder aen de voet des berghs: maer niemant en hadde den ring, noch verstandt van sijn gebruyck. Daer en was niet te sien, dan voelden een soute lucht, die in veel jaeren geen beweginge van wint, oft regen en hadde geleden. Dus spoeyden sy hen weder om leegh. De beesten en sliepen in ces daegen niet, en gingen sonder stil te staen, behoudelijck dat sy somtijdts droncken, en gerst aeten. Mijn geloove is, dat het daer oock by nacht kout is; en mijne gissinge, dat in elcke vier-en-twintigh uuren sy ontrent negen mijlen in de lucht zijn opgestegen: sulcks dat sy ontrent twintigh mijlen hoogh waeren van den dagh-scheyder ten eynde dese reyse: soo dan de lucht in sijne onbeweeghlijckheydt heeft sijne gronden oft lagen, die de Adepten noemen Peroledos des luchts, even alleens gelijck d'aerde heeft haere verscheyden gronden. Dien volgende den onsienelijcken gas wordt in verscheyde lagen des luchts geherberght. En evengelijck tusschen Rost en Kouffoet in Gotlant is een diepte aller waeteren, soo zijn in de voorseyde laegen groote openheden, die sy noemen Valvas, & Cataractas coeli, sluysen en deuren des luchts, waer door desen gas valt uyt de diepte des luchts, in de plaetse der wolcken by de rijpheyt der daegen, en wordt aldaer stracks tot water geronnen. En gelijck by het opstaen van den noorden-wint terstont alle wolcken verdwijnen, dus siet men oock dat by eenen lauweren wint uyt de diepte des luchts, weder veel wolcken verschijnen, die te vo-

[p. 99]

ren noch ten oosten, noch ten westen en wierden gesien. De lucht dan is eenen gestadigen scheyder der waeteren, en door hem trecken de wateren op en nederwaerts. En dus blijven de waeteren altijdt deselve wateren soo sy van den beginne zijn geweest. Desen Peroledi zijn de sleschen der sterren, waer door sy ons zijn tot tijden, oft veranderinge der tijden; en dewijl de lucht daer-en-boven is onbeweeght, soo zijnder verscheyde winden, regens, douwen, en lucht, vruchten der landen volgens d'openingen der deuren, die de lagen des luchts aldaer hebben, en blijven houden.

Hernemende weder den regel, die leert dat de tegenstrijdige oorsaecken, een tegenstrijdinge werckinge moet wesen, in een selve onderworpen stoffe: en dat dien volgende eenpaerige oorsaecken niet en maecken in een selve onderworpen stoffe tegenstrijdige wercken. Soo is 't oock noodigh, dat in soo verre het ys wordt door de koelte des luchts verhart, (soo men nochtans gelooft) het ys, oft sneeuw niet en mogen ontdaen worden tot gas; het welck nochtans geschiet. Soo dan volght oock, dat het ys oft sneeuw niet bevroren en verhart en worden oorsaeckelijck door de koelte des luchts, hoewel 't selve geschiedt oorsaeckelijck; want 't is buyten twijffel, oft de vorst, en vriesende lucht eet, en vermindert waeter, sneeuw en ys, in eenen onsienelijcken gas. D'ervarentheyt is deshalven soo klaer, dat sy van niemant wederstreden wordt; sulcks dat waer 't saecke het Water door de vriesende lucht tot sneeuw oft ys verhart worde, dese lucht soude ophouden in sijne doeninge, wanneer hy het ys tot ys hadde gebracht. Maer dewijl in tegendeel de lucht daer mede niet en is vernoeght, soo volght hier uyt dat het water niet en wort tot sneeuw, oft ys, oorsaeckelijck door de lucht, dan wel alleen oorsaeckelijck. Te weten het waters water, oft quick met sijn sout, voelende dat de lucht hem overheert, als of 't een mannelijck werckelijck element was, en wilde scheyden 't waeter van het waeter, en dat dit doende, het waeter lijden

[p. 100]

moest een scheydinge tot onsienelijcke kleynste deelen, een aldergrootste koelte voelen een aldersnelste drooghte, dat is te seggen, eenen geweldigenen vreemden indruck: soo is't dat den quick en sout des waters hebben hen van selfs geronnen, en daer tegen gewaepent met een korst om dese werckinge des luchts te wederstaen. Doch alsoo het water is een lijdende element, het en mocht dese sijne wapenen niet in voorraet maecken, noch bereyden uyt sijn eygen kracht, dan wel het waeter moest eerst lijdende voelen, en lijdende, moest alreede een deel sijns swaevels door des luchts werckinge verdeessemt zijn, en deshalven ter oplosinge een bestelde gereetschap ontfangen heeft, door de welcke het waeter lichter wordt, en op 't ander waeter dede vlotten tot baetelijcker bescherminge, en bekorstinge; waer uyt volgen ses besondere betrachtingen: als naementlijck, dat overmits sulcks niet en geschiet by den indruck des viers, oft van eenige andere warmte laet verroocken, en in damp verdwijnen tot de leste druppel toe, men daer by weten mach, dat den damp des waters door de warmte gemaeckt, in alle sijne soo oorsaecken, als voegen, aengenaemer, min schromelijcker, en natuerelijcker is het waeter, dan en is den gas by de koelte gemaeckt. Ten anderen, dat dienthalven den damp veel lichtelijcker tot water weder gebracht wordt, dan den gas. Ten derden, dat den damp wordt als by geval, oft toeval gemaeckt, en den gas uyt de eygen ingeschaepen bestellinge des luchts, die tot eenen scheyder der waeteren is beschickt. Ten vierden, dat al wegen d'eenigheyt, oft versaeminge, soo der natueren aerdigh is, dat sy haet alle scheydinge, oft spletinge, hoewel die niet en streckt tot ontlijvinge, oft verwesentheydt Ten vijfden, dat de gas-maeckinge moet betreffen een ander deel des waeters, dan die de hitte aengrijpt; sulcks dat in soo verre het waeters quick en sout door de hitte worden verheven, en verspreyt tot eenen damp, de koelte des luchts, en sijne drooghte treffen het swaevel des waeters aen; ander-

[p. 101]

sins het ys en soude niet lichter wesen, dan sijn waeter, waer het dat sijn swaevel niet en stonde ontpluyckt. Dus wesende d'eygen doeninge des lochts in de ys-maeckinge, het swaevel des waeters t'ontpluycken, soo moet volgen, dat de locht aengevat hebbende het ys, sneeuw, water, oft damp, om tot gas te brengen, hy den swaevel des waeters meer en meer ontpluyckt, tot dat den gas komt tot een gantsch ondeylbare onsichtige stippen. Ten sesten, soo dan de locht werckt op 't water sonder wederlijden, en dien volgens het water lijdt sonder te wederstrijden tegens 't gebiet het welck de locht heeft te eyschen over de wateren; soo is 't oock bewesen, dat het onmogelijck is, dat het water, oyt in gas verandert, soude tot locht worden; want waer 't dat het water door gas oyt locht wierde, de locht soude wassen sonder eynde, en nimmer tot water wederkeeren, soo om dat des waters aert is lijden stoffelijck, en niet doen, als oock om dat des waters werck om leegh zijnde (soo het water eenige doeninge had op de locht, des neen) en niet vermogende te reycken soo hoogh in de locht, daer den gas gestegen is, het onmogelijck soude wesen dat den gas oyt tot water weird door't werck des waters, veel min door 't werck der aerden, en noch alderminst door 't werck des lochts, die 't water tot gas en locht soude by sijn eygendom gebracht hebben. Want in aller voegen het en betaemt niet min dat het water uyt de locht soude water maecken, dan dat de locht uyt het water nieuwe locht soude maecken, andersins moesten wy al versticken, soo de locht altijdt vermenighvuldighde. 't En is metter natuere in haere enckele simpelheydt aldus niet gestelt, dat dese twee elementen malkanderen souden vyandt wesen, ontwesenen, soo menighmael worden, ontworden en herworden souden, sonder eenigh middel tusschen beyden met soo menige substantiele beroovinge. Want in allen gevalle, soo water oft locht verwandelt wierden in malkanderen, 't selve moest geschieden eerst in een middel 't welck oock soude wesen een na-

[p. 102]

tuer soo enckel en bestendigh, als eenigh element, welck middel tot noch toe niet en is voor den dagh gekomen, door dien in sijne enckelheyt soude moeten staen soo seer deelachtigh des waters, als des lochts, en niet wesen mach d'een noch d'ander, en voor sulcks een geschapen onbekent element, hier by voegende 't getuygenis der H. Schrift, dat de locht tot scheyder, en niet tot een vernieter der wateren is gestelt: den mensch niet geoorloft zijnde, de locht ander ampt toe te voegen, dan den Heere aller dingen hem heeft toegeschickt. Komende nu op de rijpheyt des gas, op dat hy tot sichtelijcken water keere: soo zijt indachtigh ons voorstel, te weten, dat even gelijck als water blijft water in wesen en substantie, hoewel het tot sneeu oft water sichtelijcker, herder, stijver, en geslotener sy geworden; dat oock in der selver voegen het water blijft water in sijn wesen en stoffe, al wort 'et tot damp of gas verandert, door dien alle dese gesteltenissen zijn wel veranderingen, maer geensins verwandelingen des wesens. Item hoewel het water meer schroomt om gas, dan om damp te worden, 't selve en beticht nochtans geen verwesentheyt, dan alleen een vreemder gesteltenisse, kleender bedeelinge, meerderen indruck der drooghte in sijnen swavel, grooter vervremdinge van te vlotten en loopen naer waters aert, en deshalven noodiger wederbrengen tot sijn vorige wesen. De derde stellinge is, dat hoewel de locht in sijn eygen gestaltenisse kout en droogh zy in 't sterckste, en aldus oogensienlijck volbrenge de voorbestelde scheydinge der wateren, en dat dieshalven alle wermte de locht toevalligh is: nochtans en laet de locht om der warmte wille niet te houden sijn natuerlijck wesen en kracht, en te voldoen aen de bestellinge sijns schepsels, onverbrekelijck t'allen dagen en stonden; hoewel de locht de gasmaeckinge 't alderblijckelijckste en geweldighste volbrengt in sijn meeste koelte, wanneer hy door invermengde wermte niet en wort verhindert, oft verstoort. Op welcke drie stellingen, soo weet dat de sterren ons sijn tot tijden, dat is tot veran-

[p. 103]

deringen des lochts, en weders: dat de maeckinge der tijden is de maeckinge des gas, en aller meteoren. De sterren dan hebben hier toe tweederhande beroerten, d'eene is de stedelijcke beroerte, en de tweede is de veranderinge oft anderheyt, maecdende de stedelijcke roeringe, die ons door 't gesternte voortkomt, is een drijvende macht, die wy Blas heeten, en streekt grootelijcks tot winden, en drijvende locht, beroerende dan locht en wateren met verscheyde onweders. Tusschen d'aerde dan, en de hooghte des lochts, tot daer hy onbeweeght staet, sijn verscheyde lagen of gangen des lochts. Nu is der sterren eygendom d'een, nu d'ander lage des lochts tot blas te baren, nu in de hoogte, nu in de dwerste en lengte der lagen te drijven sijnen blas, den selven door de konckels of sluysen des lochts nederwaerts te stieren, voeren en bewegen, na het gebiet in de scheppinge bestelt. Voorts alsoo locht, water en aerde in hare plaets gerust zijn, sonder versoeck tot vorder beweginge, en dat het van noode is tot het leven en gerief der menschen, dat in de drie elementen eene stedelijcke roeringe ware, soo heeft 'et de Heere belieft den blas te stellen als een levende, heerschende, en roerende kracht, den gebiede des monts niet seer ongelijck, op dat het licht der sterren, als levens getuygenis geve der genaden Godts. Dus en betreft den blas niet min de wateren en aerde, dan den wint. Men leest hier voren, dat de maen wederzijts loopt in de nacht, of niet, evenwel heerscht over den nacht; sy verdeelt den bol der wateren invier deelen, dat is in twee vloeden, en twee ebben, waer toe sy gebruyckt vijf-en-twintigh uren, soo veel min als de Son haer ondertusschen is ontweken. Dus beroert oock den blas de zee-brant, en alle onstuymigheden der waeteren, niet min dan de aertbevinge; wesende een ydel gedicht, dat eenen besloten wint, willende uytbreken, daer de sanden verheffen en doen schudden; want op dat gestel so en moesten de galleyen in d'oever dan niet op en neder sonder tempeest danssen, noch oock de vogelen vallen uyt de locht, op dat-

[p. 104]

ter eenige beslote locht uytbrake, ligt dese locht onder de aerde in een holheydt, die heeft 'er oft lange te voren en eenpaerlijck vervult geweest met locht, sonder aertbevinge: oft maeckt sy nu de holheyt, soo moest sy ons den blas bedieden, wie dese locht daer nu brengt, en d'aerde verheft, en d'aerdbevinge maeckt, eersy wort. Oock moestender altoos bergen oprijsen, eer d'aertbevinge komt. En in allen gevalle desen wint soude onbekommerlijck ergens een gat maken, en d'aerde op het onsterckste scheuren, dan dat hy de gantsche aerde en het geheel landt dede schateren. De locht is geschapen van den beginne, en niet en wort van nieuws gemaeckt noch en groeyt, noch en vermindert. Hoe soude onder d'aerde nu locht groeyen uyt der aerden, de hoven en souden uyt locht onder d'aerde niet seer veel bronnen spruyten, staende der scholen leere, dan dat de locht d'aerde mochte verheffen; indien dese locht een groeyenden damp ware, onse losse helmen leeren ons dat den damp eer tot water komt, dan dat sy op en neder danssen. En by soo verre dese locht sijn vierige dampen, die sijn oft seer snel, als het buspolver, en die breken door sonder danssinge, noch loopinge langs den lande; of sy zijn eer langsaem, de welcke soo sy geene openinge en hebben, versmachten selve haren oorsprong, eer dat sy des lants aertbodem deden schudden. In alle uytvluchten, al schudde den grondt des oevers, de galleyen en souden met het stilstaende Middellantsche meyr niet danssen in 't aerdbeven. Sulcks is dan gewis, dat den blas der sterren sulcks verweckt, en mach oock door de sterre-konst voorsien en voorseyt wesen. Maer de beroerte des anderheyts in de sterren, bestaet alleen in koude en hitte; want daer en zijn oock maer twee groote lichten, de sterren en hebben noch natheyt noch droogte: vochtigheyt en is bedenckbaer sonder stoffe, de welcke is het water, 't welck een lichamelijck element is, en niet der sterren lijf oft eygen; want het was aleer de sterren waren, en niet een vrucht der sterren: soo oock de droogte en is niet bedenck-

[p. 105]

baer, dan in een lichaem, de locht hadde de uytterste drooghte gevestigt, aleer de sterren waren. Maer de sterren komt wermte en koude toe, de wermte is eygendom des nacht-lichts, en alle andere gesternten en plaetsen des hemels, loopen onder 't vendel deser twee groote lichten; welcker geene en is van de eygene stande oft toebehoorten der drie elementen. Dan de lichten en hare wermte zijn een levende cieraet, ter elementen volmaecktheyt en vruchtbaerheyt aengehecht. Soo wanneer dan de nacht-sterren in een werme plaets loopen, soo wordt 'er eene laeuwigheyt veroorsaeckt, en wanneer de sterren die van de scharen des dagh-lichts zijn, in werme plaetsen loopen, soo wort 'er groote hitte hier beneden: d'eene en d'andere wermte, 't zy onder en in de hooghste deelen des lochts den gas, soo valt den gas uyt sijne vervrosentheydt tot kleyne en alderkleynste druppels nederwaerts: ofte indien de laeuwigheydt ingedruckt worde te legere lagen des lochts, daer den onvergasten damp noch vliedt, soo wordt aldus den gas stracks tot waeter. Den gas in sich selven wesende den swaevel des waeters, in onsienelijcke stippen verdeelt, doch met sijn quick en sout gelijckelijck en onscheydbaerlijck vergeselschapt, en met een droogte des lochts als verdeessemt, en staende de minste stippen deses quicks en souts, eenpaerlijck tot ys, vervroren wesende tot ys: soo is 't dat haer overkomende wermte der sterren stracks de gevroren deelen des quicks ontweycken, en de gestolde deelen des souts vatten den ontweyckten quick aen, en dese beyde ontweyckt zijnde, vervangen in hen selven het verdorde onpluyckte swavel, dus versaemende de minste deelen des waters tot meerdere, en ten lesten tot druppen, in soo verre den eygendom der sterren is te wercken in de hoogere lage, en niet in de leegere, soo vallende dese druppels door de koude plaets, veranderen tot sneeuw, hagel, ysel, &c. maer indien de sterren wercken in de leegere lage, of in twee samen, soo salder regen volgen: en in soo verre haer werck streckt tot vijf, ses, oft meer

[p. 106]

lagen, soo salder eenen langduerigen regen volgen. By welcken onderwijse, stoffelijcker en werckelijcker wijse, mach men d'uytkomste der Meteoren, soo Astronomice als Physice, kennen en voorkonden, met meerder gront dan voor desen is gepleeght. 't Is my genoegh de straet hier geopent te hebben, door de welcke men voortaen gevoeghlijcker sal mogen vast wandelen, immers voor soo veel betreft het gewicht en veranderinge der tijden, en niet voor soo veel de sterren oft andere geesten iet in de locht tot voorsegging baren, die ick hier rusten laet, om niet berispt te worden.