|
| |
Negende Pael.
Van de Elementen.
ICk hebbe door de handtdadelijcke mechanijcke bewesen, dat alle houdt, kruyt, steen, berghwerck, vleesch, visch, &c. uyt het water herkomen: maer dewijl dit een nieuw geset is, en dat het ongehoort is aen alle Scholen, soo is 'et seer hart ten eersten sich selven van een oude ingesogen leere te ontkleeden: te meer, aengesien men gelooft dat alle naturelijcke wetentheyt in Galeno is uytgestort; en aengesien dat sijne gansche leere, en aller medecynsche wetentheydt is gegrondt op de vier elementen, en gerijmt op de vier eygendommen der selve, te weten, op hitte, koude, natheyt, en drooghte; soo en is 't niet onbilligh hier eenen pael te stellen, hoe verre 't selve heeft tot misbruyck, bedrogh, en onverstandt gedient, ontdeckende wat van dese soo hoogh-geschrevene saecke mach wesen. Want door dien een ieder in den kop ongetwijffelt als gegrisfit is, dat alle rastbaer lichaem is gevoeght uyt de vier lichamen der elementen;
| |
| |
dus is 't te hard te begrijpen 't gene ick van 't water heb beschreven. De Schoolen houden voor, dat in de geboorte der vermengde lichaemen geschiedt een versaeminge der aerden, des waeters, des luchts, en des viers, in ongelijcker deelen vergelijckinge, dat daer uythangt (en niet saedelijcken eygendoms macht) alle verscheydentheydt, anderheyt, en gelijckheydt der lichaemen. Doch en hebben noch niet gevonnist, 't zy dese elementen daer blijven onverwesen, oft dat sy haer laeten van haere wesentlijcke gedaenten berooven in elcke geboorte, en 't selve weder aennemen door de scheydinge, stellen de wederkomste tot de eerste gedaente der elementen, nae de beroovinge, mits blijvende alleen nae de beroovinge, d'eygen vier qualiteyten in de vermengde lichaemen, die altijdt strijdende, d'oorsaecke soude worden aller kranckheden. Eylacen wat droever droomen hebben de wereldt tot noch toe in slaep gewieght! wat grooter ydelheydt is voor wetentheydt der natuere ter jaermarckten gebracht! wat een schadelijck bedrogh heeft bestiert alle de Geneeskonst, die ten opsicht der voorseyde leere hebben alle geboorte, alle sieckten, en alle tegen-middelen op een getast, en gepast. Ten is niet buyten reden dat den hooghvliegenden Arent Joannes seght, dat de geheele wereldt is gestelt in boosheydt, en dat het getal der sotten is ontelbaer, oft oneyndigh. Ick stiere my nae de H. Schrift, en het handt-bewijs mijnder ervarentheyt, om de waerheyt te ontvouwen. Want voor beyde dese lichten moeten alle nacht-vogels ruymen. Wy bevinden dat den Almachtigen heeft eerst hemel en aerde geschaepen, eer den eersten dagh was; dat hy den eersten dagh heeft het licht geschaepen, en gedeelt den dagh van den nacht. Ten tweeden daege gemaeckt het hechtsel, oft firmament, 't welck soude scheyden de wateren, die boven hem waeren, van de waeteren die onder het firmament waeren. En den Heere Schepper noemde het firmament den Hemel. Men siet oock, dat voor het scheppen des lichts, en voor het worden des eersten daeghs
| |
| |
de waeteren alreede waeren van den beginne gemaeckt van hemelsche inborsten, en maegschap met onse leeghste wateren. De duysternissen waeren op het aensicht des afgronts, den afgront, oft sonder grondt is genaemt het water: want alle der hemelen wateren waeren doen vermengt met de onse, en staende t'samen, waeren een onbegrijpelijcke diepte, waer op den geest van de Heere (wiens naem is den Eeuwigen) vlottende tot haer zegen en geluck. Men bevindt hier dat de scheppinge des hemels, der aerden, en des waeters, was voor den dagh, en niet en is gereeckent onder de scheppinge der sester daegen: waer over nochtans Godt heeft behaeght te rusten den sevenden, die ten opsicht van de scheppinge des hemels en der aerden schijnt by ons, en staet om bereeckent te wesen voor den achtsten dagh. Maer wy moeten ons verstandt bevangen tot onderdaenigheyt des geloofs. Men siet oock dat het firmament, oft hemel niet en is den achtsten, die wy noemen den gesterrenden hemel; maer den hemel, die wy op onse stoutigheydt, en tegen den inhout der H. Schrift, deelen in seven verscheyde hemelen der seven afwijckende sterren: daer nochtans den Leeraer der Heydenen dese seven maer tot een en bereeckent, en den hemel der waeteren boven het firmament voor de andere, en den hemel des onbegrijpelijcken lichts voor den derden. Dat het firmament oft hemel reyckt tot den gesterrenden hemel, blijckt daer by, overmits de groote lichten, die den dagh van de nacht scheyden, wierden in 't firmament ten vierden daege geschaepen. Soo dan, door hemel en aerde, die in den beginne, en buyten reeckeninge der sesdaeghsche scheppinge waeren geschaepen, worden verstaen de wateren, en alle lichaemelijck stuck, oft stoffe aller dingen, die naemaels soo in de scheppinge, als geboorten, souden mogen wesen. Ten eersten daege licht en duysternisse, maeckten dagh en nacht, eer Son, Maen, en Sterren waeren. Her dunckt ons vremt, dat 'er dagh en licht was sonder Son en Sterren, die ten vierden daege eerst wierden
| |
| |
geschaepen. Maer alle vremtheyt moet te niet worden gedaen, by het aenschouwen van den genen, die den Schepper is, jae oock in't bemercken van het minste en snootste sijner schepselen. De stoffe des hemels, die in den beginne met de aerde, en voor het firmament, oft hemel was geschaepen, houdt water in, en niet aerde. Dus en is 't niet wonder, dat 'et water veel edelder, en voordeeliger zy dan d'aerde: dat het water suyverder, enckelder, onvermengder, onscheydbaerder, en hemelscher bestendigheydts deelachtiger, en den beginne naeder zy, dan het aertrijck. Godt schiep hemel en aerde; den hemel hadde water in, doch iet meer dan water (door dien het eenen hemel was) 't welck was een levende lucht. Dus het woordt (hemel) begrijpt levende lucht, en water, wesende dese beyde elementen hemelsche, primitive, eerstegeboorne, in 't opsien der aerde. Men en spreeckt niet van de scheppinge des vierigen elements. Ten is niet geoorloft anders te gelooven, dan de Schriftuer ons leert, noch oock meer te volgen der Heydenen droomen, dan de waerheyt der Schrifture. Dus ick en geloove niet dat Godt een element des viers heeft geschaepen, veel min dat 'et soude invermengt worden in alle geboorte, en gesteltenisse der lichaemen, te meer, dat ick by Mathese, en Mechanijcke hebbe bewesen, dat geen vier en kan substantie wesen, des niet te min een element. Dus valt hier om leegh het getal der vier elementen, der elementischer humeuren, en qualiteyten, met alle den Galenischen grondt. Voorts bewijst oock onse ervarentheyt dat alle vast lichaem, als hout, gewas, visch, vleesch, alle sout, swavel, keye, marchasite, aerde, sandt, steen, metael, en berghwerck, wordt by konstverkeert tot een daedelijck sout, bestaende in het selve sijn voorigh gewichte, en dat dit sout, wordende daer nae dickwils geprobeert met het specificum corrosivum van Paracelsus, verandert gansch en geheel in een vluchtigh waeter, 't welck ten lesten soet wordt als regen-waeter, mits dat het voorseyde corrosijf daer van wordt gescheyden,
| |
| |
sonder verlies van het gewichte, soo des vorigen sandts, als des voorseyden corrosifs Insgelijcks men bevindt oock, dat het water wordt verkeert in alle sijsen, dan berghwerck en alderhartste gesteente door de natuere, maer noyt tot sandt. Dat het quellem sandt swaerlijcker hem begeeft om in sant te veranderen, oft verbrandt te worden, dan de hartste steenen ter werelt. Waer uyt ick besluyte, dat Godt in den tijdt, en voor 't scheppen des daeghs, schiep lucht en waeter. En in den selven nu uyt het water maeckte hy d'aerde, dat is het sandt; want het sandt, noodigh zijnde tot eenen grondt en bodem aen den Prince der schepselen, moeste ten eersten worden. Waerom eyndelijck ick maer en bevinde twee oprechte eerstelijcke elementen, te weten lucht en water. Maer twee oorspronckelijcke groote lichten, Son en Maen, op dat 'et een lichte en heersche op de lucht, en 't ander over het water. Welcke twee elementen oock daerom, als eerst-standigh, noyt en worden in malkanderen verwesent. Wel is waer dat uyt hare stoffe kinderen geboren worden, als zijn alle vruchten der elementen, doch noyt water en was tot lucht, noch lucht tot waeter gekeert. Uyt den man is de vrouwe geschaepen, en uyt het water is d'aerde als een moeder-vat geschaepen: waer in het sant des waters, wordende verduft, grijpt aen eenen heve, en wordt nu eenen teffas tot alle gewas, en eenen bur tot alle berghwerck volgens het saedt, dat het moeder-vat der aerden eerst ydel, en daer nae vervult door den zegen des Heeren, heeft ontfangen. Ick moet belijden dat ick geleert heb by mijne ervarentheyt, dat uyt het water komen alle tastbaere vaste lichaemen, en dat de drie eerste des waeters, soo lange het water blift, altijdt ongescheyden blijven, 't zy sijn sant opvliegende door de warmte, draeght sijnen Mercurius in sijse van eenen damp op, 't zy dat oock 't selve sandt door den selven sijnen Mercurius wederom ontweyckt wesende, tot eenen sichtigen waeter om leege valle. Want ick heb gesien dat het water wordende damp, is een wolcke van ondeelbaere deelen
| |
| |
des waters, en dat en is geene scheydinge der drie eerste, veel min een verwesende veranderinge, dan wel maer alleen een enckelen omkeer van sijn binnenste uytwaerts; en wanneer den damp weder vergadert tot waeter, en valt om leegh, en is maer eenen inkeer van de uyterlijcke inwaerts sonder eenige scheydinge; de welcke in water en locht zijn onmogelijck by nature soo wel als by konst. Maer 't selve aldus niet wesende in de oorspronckelijcke aerde, oft sande, en noch veel min in de vruchten der aerden, soo is 't dat ick worde genoodight te gelooven, dat d'aerde is een tweedelijck lichaem, en niet een oprecht element; overmits alle aerde en sandt worden verandert, en worden gebrocht tot een simpelder, enckelder, en deshalven oock vonger lichaem; waer uyt moet volgen dat alle vast lichaem wordt stoffelijck uyt het water, leventlijck uyt de lucht, en moederlijck uyt der aerde, als eenen moeder-vate: in het welcke het water by krachte des ingesloten lochts bekomt den heve des verduftheyts, dat is te seggen een saet. Dit is mijn begrijp der elementen, en der elementischer vruchten, oft geboorten; het welcke ick by de konst gevat heb, en in desen boeck verscheydentlijck bewesen, en ben bereydt 't selve te wisselen voor een beter, soo haest my 't selve sal betoont worden. Ick vinde dan ondertusschen de Schoolen sitten op 't droogh, niet konnende voortvaeren met de vier elementen, noch met haer vermengelinge, haer qualiteyten, trappen, humeuren, sieckten, oorsaecken, aenhangende omstanden, oordeelen, en uytkomen; overmits daedelijck de natuer geen andere elementen, noch vermengelinge der lichamen en kent, noch toe en staet dan de voorschreven. Noch men en bevindt in eenigh naturelijck vermengt lichaem eenige substantie des viers (mits het vier geen substantie selve en heeft) noch oock en vindtmen daer in oyt eenige elementische aerde, 't zy by scheydinge der nature, oft der konst: wy noemen d'oorspronckelijcke, en maeghdelijcke aerde, een bestendigh lichaem des fants, en alle andere
| |
| |
sijse der aerden is een vrucht van den aert des berghwercks: 't welck by de vier konsten mach bewesen worden; en dat het element der aerden zy het sant, bewijst ons de schup: want ondersoeckende de aerde al gravende, bevindtmen aen den dagh veel en verscheyde stoffen, die men aerde noemt. Hier geel, daer swart, sandigh, slyckigh, vet, mager, graeuw, root, wit, &c. en komende dieper, vinde men een sandt, 't welck oock veel lagen, oft bodems heeft, soo in verscheyde plaetsen, als in eenen selven, onder malkanderen, met veele onderscheyden veranderingen der verwen. Onder allen welcken men komt op een wit suyver sandt, 't welck men den keybergh noemt. Hier uyt komen alle steenrotsen, klippen, en de rijckdommen des berghwercks. En ten laetsten onder alle gronden des sants, soo komt men op den quellem-sande, levenden gronde, oft koockenden sande; door 't welcke noyt de schop en heeft gegraven: want soo veel sandt oft waeter men daer uyt haelt, soo komt 'er gestadigh ander in de plaetse ten voorschijn. Dit sandt is als eenen teemst der wateren, en waer in die wateren zijn vermengt van den beginne der scheppinge, en zijn t'samen verbreydt tot den afgrondt, oft middel-stip des wereldts; en deshalven heeft die sant in hem bynae duysentmael meer waters, dan de zee met alle vloeden, die op het aenschijn der aerden vlotten; 't welck men gemackelijck kan bewijsen. Want soo de wateren een halve mijle diep alle het aerdtrijck bedeckten, soo volgens den Diameter der aerden, is 'er wel duysent mael meer waters onder der aerden in het voorseyde sandt vermengt, dan op der aerden. Overmits het sandt neemt een vierendeel waters in, op de vergelijckinge sijnder verspreydinge; doch is gaede te slaen, dat hoewel ick veel gronden, en laegen der aerden stelle, dat sy nochtans in alle plaetsen niet allegaeder sich en vertoonen. Men vindt het quellem-sandt somtijdts duysent vademen diep, en by wijlen vast aen den dagh, en niet selden is hy geklommen tot den top der hooghster bergen. Is oock te mercken, dat
| |
| |
de Schoolen 't selve niet hebben betracht, vermeynen dat de bronnen oft fonteynen komen uyt de stoffe eens geronnen lochts, het welck niet konnende ongequetst bewaeren, immers in de bronnen die op den top der hooghster bergen, en alwaer geenen hoogeren in veele mijlen ontrent en is te vinden, komende, soo bestaen sy te swygen, en met verwondering haer onbedachtheden in 't vinden der natuerelijcke oorsaecken der bronnen haer misraet te kennen. Neen voorwaer, soo lang de wateren zijn in den levenden bodem der aerden, in het levende koockende sandt, oft quellem, soo lang en zijn sy niet onderworpen de wetten van hooge en leege. Gelijck het bloedt, soo lang het in de aderen leveen gebruyckt heeft, is soo seer om hoogh in 't hooft, als om leegh in de voeten; maer soo haest het uyt de aderen valt, oft het water uyt den quellem, soo en houdt het niet op (ten zy het gestut worde, en belet) oft het loopt naer de zee door alle leeghte: welcke zee in hare gronden het quellem-sandt weder vervult, en dus is 'er eenen selven draet, eenen geduerigen loop van het quellem-sandt door de bronnen en vloeden, om d'aerde te bevochtigen, en met bergh-wercken te verrijcken, loopende ter zeewaert in, van waer den quellem weder grijpt d'overtollige waeteren, die in den quellem-gront, oft afgrondt, ontfangen het zaet en zegeninge die den geest des Heeren daer heeft gelaeten. Dus wordt de wereldt bestiert, en dus is de geboorte der vruchten des waters in een geduerigh wesen. d'Oorspronckelijcke aerde dan, oft sant, en wordt in geene geboorte gemengt, noch bevonden. Des ick niet en geloof dat de stoffe des elements der aerde oock zy in de vruchten der elementen. d'Aerde is het moeder-vat, 't welck niet en vergaet, noch en wort aengenomen ter vruchten stoffe. Soo de aerde in haere vruchten waer, oft sy soude daer als aerde wesen, en levende worden by scheydinge ('t welck neen is bewesen) oft verwesent. En dus souden by de doot der vruchten weder daer uyt aerde worden, en deshalven soude men moeten toestaen een
| |
| |
wederkomste van de berovinge tot den selven voorigen wesen. Oft wel d'aerde soude verwesent worden in een ander element, en dat soude wesen het element, waer in d'aerde soude leggen, en omvademt wesen. Nu en is d'eygenschap des lochts, noch des waeters niet een ander element in het sijne te verwandelen, andersins soude d'aerde onbestendigh zijn, en allengskens van de locht opgegeten worden. Daer en is geenen twist onder de elementen, noch Godt en bemindt niet te scheppen den twist, elck element volbrengt sijne bestellinge, en brengt sijne vruchten voort: de beschickinge sijns schepsels en is niet sich selven te verrijcken, en vermeerderen; dus blijckt dan dat noyt d'aerde en wordt aengenomen, om stoffelijck vermengt wordende, eenige vrucht te baeren. Des te min datter geene goede vermenginge in de nature en geschiet, dan onder sappen en geesten, en de vermenginge die onder het gestelde geschiet, en is niet ter geboorten, dan en is maer eene bysettinge der deelen. Den mensch is assche, is slijck, is stof der aerden, doch geen zandt, geen aerde; mits het slijck, assche en stof der aerde sijn geboorten des waters, en mogen weder tot water verkeeren. Indien uyt een glas by scheydinge sant wordt getogen, het selve en verswackt niet 't geseyde, maer eer versterckt het. Want indien het glas uyt het loogh-sandt, en sandt is gemaeckt by de konst, en dat daer uyt weder het selve sant in wichte wort bevonden, by de konst getrocken; soo blijckt immers daer by, dat het sant onverwesent blijft in alle mengelingen der konst, hoewel het by den gloeyenden vloet, of loop der smeltinge door het loog-sant wierdt verborgen. Dus bestaet hier door, 't gene voren is geseght, dat het sant, oft oorspronckelijcke aerde tot geen geboorte en wort ontfangen, overmits het by de nature noch konst en kan verwesent worden, dan alleen by een over-clementisch vuer: dit betuyght onse leere, te weten dat het sandt van de eerste bestellingen sijns schepsels, en voor den beginne des eersten daeghs, is tot een bestendigen en
| |
| |
onbeweeghlijcken lichame, moeder naeckte, en onveranderlijcken gronde der nature; alle andere aerde en berghwerck en heeft de minste bestandigheyt des sants niet: deshalven ick bekenne het sandt dat verre van den dagh licht, en is sonder bergwerck voor de oprechte, suyvere, onvermengde, en eerstgeschapene aerde, en tweedelijcken elemente. En soo den onervaren vuer-konstenaer schrijft, dat het glas is het uyterste werck der konst, ende en kan by de konst, noch by den vuer ontdaen worden, hy mach sijnen misgang kennen. Soo hy het glas wel door-smelt met sijnen wichte Soda, pot-assche, ofte diergelijcke; dan sal den geheelen kluyt ofte masse haer ontwijcken tot klaer water, en soomen dat water verroockt by het vuer, en op het leste daer toegiet soo veel sterck water, dat de loogh verkoockt zy, soo valt 'er een edel sant ten gronde, en soo veel inwichte, als tot het glas maecken was aengenomen. Is dan het sandt, d'eerste aerde, onveranderlijck, onverwesentbaer, en onmengbaer in de wortelen der elementischer vruchten geboorte: (overmits het niet en wort tot sap, en geene wortelijcke vermenginge en geschiedt, ten sy onder de sappen) soo mach het verstaen worden in de Schrifture, die van de onbeweeghlijckheyt en stantvastigheyt der aerden spreeckt, en niet van de stedelijcke roeringe, vermogende t'samen staen dat d'aerde in haer stede worde geroert, en dat hare stoffe onbewegelijck stantvastigh blijve. Want in der waerheyt bevint men dat het centrum oft midden-stip der aerden by wijlen is verandert. Men vindt Pijn-boomen in de Peele ruggelings onder de aerde, die nu in 't water liggen, daer gegroeyt zijn, en niet en wassen dan op het geberghte. Te Hingene in Vlaenderen is in een diepte van een gracht gevonden onder d'aerde, in eenen natten broeck landts, acht voeten onder den slijck, eenen Elft tandt met sijn kinnebacken, de lengte van vijf voeten en ses duymen, waer van sy een derde bewaren: men brengt geen kinnebacken mede uyt Africa, oft Indien; men weet oock niet dat over tach- | |
| |
tentigh jaren herwaerts Brabandt oyt te vooren eenen Elft, oft Oliphant gesien heeft. Ontrent Rehem by Maestricht in eenen sant-bergh is een Zee-schip al gravende gevonden; ten is niet wonder, in soo verre een landt dat te vooren droogh lagh, en met de zee wort bedeckt, en beswaert met soo grooten nieuwen wicht, dat den kloot des Werelts oock (staende in aequilibrio) sijnen midden-stip verandere: want soo grooten wicht des waters, vervullende de holheyt des aertrijcks, is oorsaeck dat de aerde, te dier stede meer wegende, het centrum onderdrucke. Immers America met het gantsche Peru, en de groote onbekende werelt ten zuyden moeten door het veranderen des midden-stips, en roeringe des aertrijcks, ten dage geresen zijn met den Sondtvloet, ofte ten kan niet beweert worden, dat de vier vloeden waren in den Paradijse, om te bevochtigen het gantsche aertrijck, overmits die voorseyde deelen meer dan de helft der aerden zijn, en nochtans berooft der voorseyde vier vloeden. Dus is het wel te bemercken, dat de aerde niet alleen beroerlijck en beweeghlijck zy, maer oock geroert is geweest; jae oock eenige dollen oft mollen doorgravende eenen dijck, mogen oorfaeck wesen van een groote overgietinge eens landts, en dien volgende soo kleynen versmadelijcken dier magh den bol der aerde roeren, en uyt sijn stede doen vergaen. 't Boeck der scheppinge feght_dat in den beginne, naedemael dat hemel en aerde waeren geschapen, het almogende Woort het firmament des hemels maeckte, waer in de sonne, maen en sterren gestelt wierden, dienende desen hemel om de wateren van de wateren te scheyden: doch al eer sy gescheyden wierden, waren alle die wateren t'samen, 't welck te rechte oock den afgrondt wort genoemt; wesende als doen onbegrijpelijck de menighte der wateren, die t'samen op den aerdtkloot waeren. Daer nae gescheyden zijnde de wateren die boven 't firmament zijn, van die gene die onder de maen nu noch zijn: soo heeft de Heere dese onderste wateren t'samen doen loopen, en hare vergaderinge genoemt
| |
| |
zee; en op de andere zijde tegen over stelde hy de drooghte, oft drooge, die hy noemde de aerde, en was oock in een klont vergadert, den welcken in sijn hoogste midden hadde een openinge, waer uyt hem verhief eenen quel, bron ofte fonteyne, daer gestelt tot bevochtinge van het gantsche aensicht der aerden. Waer uyt volght dat de aerde doen geheel, ongespleten, ongescheurt, en ongedeelt was sonder eylanden, en niet door de zee van malkanderen gescheyden: wesende den bol over sijn eene zijde zee, en over d'andere aerde. Dit was den standt des werelts tot de dagen des Sontvloedts toe, wanneer d'aerde is gescheurt in verscheyde deelen, en uyt den afgrondt der scheuren zijn de watergolven gesprongen, en van boven zijn sluysen des hemels ontslooten, om den bol der aerden t'over-decken. Grooten Godt! ghy wilt uwen wijngaert snoeyen van de overtollige rancken, ghy wilt de werelt straffen naer behooren, en ghy kont u noch niet ontkleeden van u vaderlijck herte! in 't midden uwer rechtveerdigheyt en gramschap, scheurt ghy d'aerde tot meerder nut, behoef, gerief, en gemack der menschen; de zee, die maer over een zijde stondt, sont ghy alom over alle spleten der aerde, en ghy kont niet af houden van nieuwen segen te storten over het maecksel uwer handen: ghy stott overvloedelijck over d'aerde, die u vergramt hadde, de krachten en vruchtbaerheden van uwe over-hemelsche wateren, die verre alle dauw te boven gaen, de welcke ghy weder in hare steden hebt geroepen, wanneer d'aerde die genoeghsaem tot vruchtbaerheyt gedroncken hebbende, besaeyt was. Den eenigen water-bron, die ghy op 't hooghste en in 't midden der aerden hadde gestelt, hebt ghy tot meerderen nut, gerief, noot, gemack, bequaemheyt, en behaeghlijckheyt gespleten in menigh duysent aderen, die nu t'allen kanten des werelts bol doorbooren en bevochtigen: ghy hebt de kinderen der menschen bynae alom de zee tot gerief en spijse uytgedeelt. Saligh is uwe roede, en geluckigh uwe straffinge; wat sullen dan wesen uwe
| |
| |
segeningen? Heere! om uwer goetheyts ongemetentheyt, behoedt ons onder 't getal dat uwe groote daden eeuwighlijck sal loven; en laet ons doch niet begraven worden in den kuyl, daer uwen Name altijt wort gelastert, Amen. Nu hoewel t'sedert den voorseyden eenigen water-bron ontbreeckt, niet mogende een genoeghsaem wesen, om voortaen de gedeelde aerde te bevochtigen, soo is nochtans gebleven den voorigen inganck der wateren, die van den beginne was den oorsprong van den voorseyden algemeynen bron. Te weten in de zee tusschen d'eylanden Rost en Loeffoet, volgens de kaert van Gotlandt, gemaeckt door Olaum de Groote, is een draeyende wiel, een afgrondige diepte, waer in de snelst-varende schepen, hoe groot die mogen wesen, stracks ingeslockt worden, en versincken, wesende een mont, waer in de wateren dier zee sonder ophouden vallen, en wierden van daer versonden en gedragen door steen-gangen na de plaets, daer den voorseyden bron in 't midden der aerde voor den Sontvloet uytsprong; en daerna, wesende nu den voorseyden mont, en sijnen steen-gang in stede van de holle bloet-ader des menschen verdeelt geworden door de gehele werelt in duysenden aderen, veroorsakende alle de bronnen, die de gantsche werelt door uyt den quel-sande springen. Gevraegt of 'er oock sulcken diepte sy onder andere hoecken des werelts, namentlijck in 't zuyden, om gelijckheyt der redenen: Plato seght, dat Socrates stervende, korts voor sijn aflijden, als onderwesen zijnde door sijnen wet-geest, verhaelt van vier vergaderingen, oft poelen der wateren onder d'aerde, waer af hy breet vermaen doet: maer mijn vermoeden is, dat alsoo cenen bron in 't beginsel genoeghsaem was, om het gantsche aerdtrijck te verwateren, een holle ader voor den geheelen mensche, en eenen dusdaenigen afgront doen oock genoeg was, hy oock heden genoegh moet wesen, en aen den selven nootdruft nu voldoen, gelijck hy voor den Sontvloet voldede. Te meer, dat by het splijten des aertrijcks, de zee alom nu is verandert aen het
| |
| |
midden onser woonstede, en den quellem naeder bevochtight geworden zijnde, heeft nu noch minder noot des voorseyden brons bevochtinge, dan in den beginne. Dus dat ick my te vreden houde met de diepte in 't Noorden, door den welcken de wateren der zee soo gevaerlijck als grouwelijck ingeslockt worden, dat sy mogen volkomentlijck aller vloeden oorsprong wesen. De zee dan, wordende hier ingeslockt, en langs steen-gangen als aderen verspreyt door den gantschen bodem des aertrijcks, wort allengskens verdeelt in kleynder en kleynder graven, doch en gaen dese gangen niet dieper, dan de laege van den keybergh leght. En dat om te voldoen den eysch van van haer bestellinge. Het sout water der zee dan wort gedraegen door d'aderen oft steen-gangen voorseyt, en wort allengskens verwesent door den inwendigen en levenden Archeus der aerden, aennemende verscheyden aert en natuere der sanden; als sijn vitriolen, die ten lesten worden den Bar, oft eerste stoffe der metalen, marcasiten, en andere bergh-wercken, de welcke eyndelijck by haer wasdom oock verstoppen de naturelijcke voorseyde steen-gangen en aderen des waeters, en verkrijgen ten lesten de volmaeckte verwandelinge, wordende oprechte vruchten des bergh-wercks, volgens den aerten geleyde des Archei inwoonders elcker stede, hier door is 't geschiedt dat alsoo de diepte van Roft oock visschen mede inslockt, dat men, naer 't seggen Agricolae, visschen en andere seltsame dieren onder de sleen-bergen heeft uytgegraven, na dat alle berg-werck daer uytgehaelt was: de welcke hy vermeent t'onrecht buyten haer saet, aert, en stede geboren te zijn: die nochtans daer lijvelijck zijn gebracht door de voorseyde steen-gangen, en door 't berg-sant aldaer onverdorven bewaert. En alsoo in den mensche zijn de aderen pijpen, en waer sy eyndigen, sy spruyten het bloet in den vleesche; soo oock daer dese steen-graven ten eynde loopen, voeren sy het waeter in het quel-sandt. Wy noemen de wateren doodt, soo haeft sy uyt den quellem vallen; maer
| |
| |
soo lange sy in den quellem leven, en kennense noch hooghte noch leeghte, min ofte meer gelijck 't bloedt in den mensche, (soo vooren is geseght) terwijl het in de aderen swayt, stijght het soo wel ten hoofde, als het valt in de enkelen, sonder opsicht of gehoorsaemheyt aen 't hooge, of leege; maer soo haest het bloet uyt de adere, of het water uyt den quellem is geresen, soo moet het onderdanen aen de verscheydentheden der steden, en valt om leegh, noch en hout niet op van gestadigh nederwaerts te vloeden nae sijn oorsproncklijck meyr. Het meyr dan sinckende in desen kolck, valt nederwaerts, (om de hooghte des gronts der aerden in 't Noorden) en allengskens loopende door sijn gangen onder d'aerde, begint leven te scheppen, en te verliesen d'opsichten van hooghte en leeghte, soo haest het verkrijght de levende krachten der aderen. Want eveneens gelijck het bloet niet en stolt in een doodt lichaem, soo lange het in d'ader gehouden wort; door dien d'ader ïs begaeft met eenen aert des balsems over sijnen bloede: soo oock de steen-gangen, oft aderen der wateren, begiften haer ingesloten water allengskens met een levende kracht, de welcke oock versterckt wort door den Archeum der plaetsen, in dier voegen dat 't water aldaer wordt verweckt tot baringe der dingen, die den Archeus der plaetsen sadelijck is verweckende; maer het overigh water aldus in de aderen verquickt zijnde, vaert voort uyt de aderen in het sandt des keyberghs en van daer ten lesten valt in het quel-sant, levenden sande, oft suyver element der aerden; alwaer het verkrijght door de vereeninge, soo met den Archei der aerden, als der waeteren, die tot het midden-stip der aerden toe hen verbreyden, een nieuw leven; sulcks dat het tot op de toppen der hooghste bergen opstijght met den quellem sonder moeyte of kennisle van hooghte, en aldaer voortspringt tot eenen levenden bron, om van daer weder af te vloeden nae het meyr, sijnen oorsprong. Dit is tot noch toe onbettacht gebleven, en deshalven niet wel verstaen de stede der H. Schrift, daer
| |
| |
den wijsen man Coleth seght: Alle vloeden gaen ter zee in, de welcke nochtans daerom niet over en vloeyt; want de vloeden keeren weder ter stede, waer sy uyt komen, op dat sy weder vloeden mogen. Voor desen is de voorseyde stede volgens de letter onwaerschijnlijck geacht geweest, hebbende met hare onwetenheydt willen meten de waerheden der ongemeten wijsheydt. Doch is nu openbaer geworden, en eensaemelijck gebleecken den oorsprong en herkomen aller bronnen, by de Heydenen en Christenen onbekent tot heden toe; blijckende dat de zee is den oorsprong aller bronnen, en by gevolgh oockaller vloeden. Maer dewijl dese selve wet, en loop der wateren is en blijft van den beginne der dingen, en was oock ten daege dat den hemel drie jaeren en ses maenden gesloten was, en niet en regende op der aerden, als mede oock ten daege, wanneer het regent en sneeuwt sonder ophouden ten meestendeel des jaers, en soo het in de noordsche landen pleegt, en wanneer soo groote menighte der waeteren van het landt ter zeewaert loopen, beneffens oock die ter wijlen op de vlacke zee vallen; soo is 't oock merck-weerdigh te weten waer de selve blijven, sonder dat daerom het meyr d'aerde overloopt: merckt dan hier weder een wonder, dat men tot nu toe heeft gemeent dat den bol (die van aerde en zee bestaet) ront sy, die nochtans ey-wijs, en langwerpigh ront is; en gelijck het ey ront is in 't midden, soo is oock de werelt van het Oosten door het Westen tot het Oosten gantsch ront, behoudelijck de bergen en heuvelen: maer niet van het Noorden door het Zuyden ten Noorden toe, overmits de werelt aldaer veel langer is, 't welck eenighsins de zeevaert tot nu toe heeft verstelt gehouden. Wy sien dat de waeteren ongelijck meer vallen ten voorseyden eynde, die oock daerom scherper en geheuvelder zijn dan in 't midden: deshalven vloeden alle wateren nae 't midden; 't welck bestaet in 't bewijs aller groote vloeden der werelt. Ten eersten den Donau, en wat groote vloeden vallen in de Swarte zee, die loopen altijt af ten zuyden
| |
| |
in de Middelandtsche zee, sonder dat 'er een druppel daer van door Gibraltar ten hoogen zee aen wederkomt, wordende aldaer verteert onder der Sonnen gang. Als mede sien wy den Nyl nedervallen van de bergen der Maene door gansch Afrijcken in de Middelandtsche zee. Oock onder Engelant siet men dat de Noordt-zee, om de hooghte der plaets, en de menighte der vallende wateren, eenen halven stondt eer vloedt, dan die uyt de Hooge zee aen van den westen door de Straet begint: soo dan is d'aerde verheven gebleven van haeren beginne ten noorden en zuyden, en de voorseyde diepte is gestelt in de hooghte die d'aerde daer heeft; oock onder de zee ten opsicht des middenstips, op dat de wateren van daer te meer en gerieffe-lijcker mochten door het aerdtrijck bedeelt wesen. Is nu d'aerde bewesen een langwerpigh ronde, den hemel zijnde eenen koocker, passende over desen bol, sal oock ten noorden en zuyden on metelijck veel dieper zijn, dan in den gang der sonnen: doch om't selve te bewijsen gebreecken ons alle maet-tuygen, dan alleen seght de waerheydt, dat Lucifer sijnen stoel heeft gepooght te setten op het noorden; daer by willende verhoogen sijne hoverdye: tot een sterck teecken, dat waer 't saecke dat den hemel niet hooger en waer ten noorden, dan hy is onder de middelstreep, het en soude Lucifer niet tot hovaert en overmoet gereeckent wesen sijnen stoel op den noorden verheven te hebben; des te min, dat ter stede daer de Schrifture eerst worde geschreven, de noordtsterre niet en staet verheven, maer light seer nae by den dagh-scheyder. Ten is dan niet buyten reden, dat d'aerde niet gansch rondt en zy, soo verre den hemel selve dese gedaente is houdende; en sal hier seggen, dat indien d'aerde langwerpigh rondt is, soo en sullender geene wateren ten noorden blijven, noch van de zee derwaerts opvloeden, overmits het soude bergh-wijs opklimmen. Waer toe laet ons verbeelden den bol der werelt, over de zee van den oosten tot den oosten te hebben gestaen, en geeffent geweest op een dray- | |
| |
banck, soo segge ick daer uyt, dat het een volmaeckt rondt is sonder merckelijcke bulten. en hoewel den bol, als bol oogsienelijck, van drie mijlen tot drie mijlen sich verheft, doch alsoo het de rondtheyt des bols is, waer af de leege wedersijden zijn sonder val, soo is 'et een essen rondt: maer soo des werelts-kloot over het aertrijck op de dray-banck gestaen hadde, en men liet d'aerde maer tien voeten alom hooger dan de zee, en niet tegenstaende eenigh geberghte, soo mocht 't selve oock geheeten worden een uytsteeckende ronte, en dus en mochten alle vloeden maer val hebben van tien voeten. Maer overmits de vloeden rollen af van duysent mijlen min en meer, en dat sommige daer van te veel plaetsen menigwerven van hooge vallen (als alle vloeden die in de bergh-landen loopen, en daerom qualijck vaerbaer zijn,) andere loopen seer snel sonder diergelijcke schockvallen (als den Tygris in Mesopotamien, de Rhône uyt de Fourche naer Provencien, en onse Ysel,) en de derde loopen in effen grondt, allengskens vlottende nederwaerts, de welcke nochtans vereyschen eenen merckelijcken val om te mogen loopen. My gedenckt, doen men de vaert van Gendt op Brugge wilde maecken, men eerst de hooghte des grondts dede meten, en elck een van de meesters was verscheyden in sijne mate, Michiel Coignel nam de beste maete des nachts op 't licht van een keersse, en bevont dat in acht mijlen daer was achtien voeten vals, 't welck is in elcke mijl twee voeten en een vierde part, soo is 't dan te bemercken, dat in soo verre een slap-loopende watervloedt soo tamelijck, en hoeft soo veel vals, dat daerom den Nyl vloedende van ontrent 900 mijlen, en ondertusschen met veel schockvallen, het landtschap daer hy eerst loopt, sal ten minsten meer dan 3000 voeten hooger leggen dan Alcairo oft Damieta. En dit is niet eenen heuvel alleen, oft berge, als bult opsteeckende uyt den bodem der aerden, maer het gansche landtschap van 900 mijlen, oft kloot der aerden; en dit en bestaet niet met de volmaeckte ronde. Dit light soo veel ten zuy- | |
| |
den treckende tot op 't Middelants meir, dus ten minsten op de selfde hooghte, ten noorden moet het aerdtrijck evengelijck oock verheven staen. Nu het bewesen is, dat 'et soo is, staet noch open 't bewijs hoe het kan wesen met de nature. Dus verbeelt u selven, dat 'er noch aerde, noch water en waere in de werelt, en dat men liet vallen uyt den hemel eenen key, rondt vijf duymen in de dickte, en in de lengte tien duymen, hy soude vallen tot het midden-stip, maer ick meyne dat de poincten souden stracks buygen ten noorden en zuyden. Item verbeelt eenen ronden steen te zijn ontrent een mijle buyten den uytersten hemel, hy soude daer oock swaer wesen, als hy hiet is, doch waer heen soude hy vallen? niet of den hemel, want dat is tegens sijnen aert, niet ter ander oft wedersijden, overmits daer geen opsicht van hooge noch leege is, dus soude hy rusten ter stede, daer hy waere geleght. Soo is dan hier in de wereldt iet't gene de steen doet nedervallen, besijden sijne swaerheydt; 't welck is het opsicht van hooge en leege. Dit hooge en leege, soo het niet buyten den hemel en is, dan alleen beneden, ten opsichte der swaere lichaemen, soo zijn hooge en leege in 't scheppen vermeynt geweest van den Heere Schepper, dus dat sijne meyninge hier in is den eenigen oorsprong des roerens en rustens. 't Is dan genoegh, dat sijne meyninge is geweest des werelts-kloot, als een ey langwerpigh te maecken, en alle andere dingen tot dienste, eysch, en behoeve sijns schepsels; en gelijck hy heeft mogen maecken alle swaere lichaemen met genegentheyt tot den midden-stip, soo heeft hy oock de wateren mogen bestel geven, dat sy hen sullen soo wel voegen ey-wijs, en volgen den kloot, als rondt bol-wijs; overmits hy inder daet geenen ronden bol en is, soo nu noodtwendigh betoont is. Item soo de bronnen tot in den top der hooghste klippen stijgen, sonder opsicht van hooghte oft leeghte, soo mach 't selve des te minder geschieden, ten opdracht van de ey-kloot des werelts. Voor soo veel de lucht aengaet, die heeft Aristoteles
| |
| |
met ydele droomen vervult; hy seght dan dat de lucht in 't hooghste, en boven alle elementen nat is, oft vochtigh, en middelmatigh warm; dat de vochtigheyt des luchts op acht graden reyckt, daer nochtans de vochtigheydt des waters maer tot den vierden graet en komt; dat daerom de lucht gemackelijck versaemt, oft dicht, en tot water verwesent wordt, en dat daer uyt hangt aller bronnen geduerigen oorsprong. Wy hebben met der waerheydt bevestight, dat de lucht geen vochtigheydt in en heeft, die des luchts stoffe zy, oft eenighsins eygen; maer dat het eenen damp des waters zy, het welck noch evenwel water is, en onverandert in geslachte, hoewel een weynigh verandert in gesteltenisse. Aristoteles om te betoonen de natuerelijcke warmte des luchts stelt de reden van de Antiperistasis: te weten dat de lucht in sijn opperste deel warm zy, door de nabuerschap van 't elementisch vier (soo dan blijckt hier door dat de hitte des luchts noch soude wesen een ontleende en vremde warmte) en dat sy warm zy ontrent der aerden, geschiet uyt den wederslagh der sonne-straelen, (soo dan is dese warmte des luchts by geval, en niet uyt den eygendom des luchts;) maer dat sy is geweldighlijck kout in 't midden, is door dien de lucht ter wedersijden warm zijnde (soo voorseyt is) grijpt daerom een koude aen, soo hy seght te blijcken in de diepe putten die by somertijden, wanneer de uytwendige lucht heet is, kout zijn, die in den winter om weder-strijdige reden oock des te warmer wordt bevonden. Doch om dese droomen meer te verklaren, ten eersten slaet gaede dat hy noemt het opperste des luchts warm door het vier; 't welck daer niet en is, dan by droom en raetsel. Ten tweeden, hy noemt het middenste deel des luchts, 't welck is ontrent een mijle twee oft drie van de aerde, qualijck indachtigh sijner droomen, daer hy seght den kloot der waeteren tienmael grooter te wesen dan der aerden, en den kloot des luchts oock tienmael grooter dan die van het waeter. Nu gekent wesende den inhoudt van aerde en water, en genomen dat dien van de
| |
| |
lucht tienmael grooter waet, soo soude den Diameter des luchts volgens sijne leere meer dan 25000 mijlen diep moeten wesen, en dieshalven een mijl drie oft vier ontrent der aerden, en mochte geensins het midden des luchts wesen, overmits men met ervarentheyt bevint, dat komende ontrent achtien mijlen hooger dan alle wolcken, men daer een lucht vindt, die niet meer kout en is, noch eenige beroetten onderworpen. Ten derden, soo de lucht van sijn eygen wesen warm waer, hoe soude sy kout worden, om dat sy van wedersijden naebueren vindt (te weten luchten die oock warm zijn) die oock warm zijn? hoe soude sy haeren eygendom af-leggen, om te vinden wedersijden een lucht warm zijnde? hoe soude een kout water daerom sijnen aert veranderen, en warm worden, om dat 'er van wedersijden kout water toe wordt gestelt, oft gegoten. 't Is wonder, dat noch heden de Scholen den Antiperistasin des luchts gelooven; want al mocht hy bestaen in voegen soo hy is gestelt, het en konde maer wesen, wanneer de onderste lucht warm is, en geensins als het vriest. Maer dan moest de middellocht sijne ingebooren warmte hebben. En 't is een wonder dat niemandt op de bergen dese valscheydt en heeft betracht. Antiperistasis is eenen naem, een ydel geswets, en eenen droom sonder waerheyt; door dien men bevindt met 'er daet, en 't wordt met het instrument gemeten, dat alle kelders en putten 's winters en des somers even warm en kout zijn, en indien het ons anders dunckt, het en zijn maer ydel duncken, niet met der waerheydt bevestight. 't Is waer dat het deel des luchts, 't welck een mijl oft twee van de aerde is, geduerighlijck kout is, niet door eenige naturelijcke reden à priori, dan alleen aldus geschaepen en bestelt, op dat sy soude wesen het vat en moeder, waer in alle wolcken en meteora worden gehouden en besloten. Hier siet men klaerlijck dat Godt den Heere Schepper alles tot sijn meyninge geordineert en gestelt heeft, en dat die gesteltenisse is nature geworden, noch heeft geen voriger reden dan den wille
| |
| |
des Scheppers, die het aldus heeft gewilt, om te voldoen aen de noodelijckheden der schepselen. Dus heeft hy in alle onlichaemelijcke plaetsen geset redenen, wottelen, saden, en rijckdommen, dienende ten eynde sijner meyninge. Ick segge in der elementen onlijvelijcke stede heeft hy door de kracht sijns woorts gestelt sijnen zegen, die daer tot den eynde des wereldts sal sijne vruchten voortbrengen, nae den aert, gebiedt, gesteltenisse, en eysch van elcker stede, niet dat de wortelen der saeden des elements in den lijve des elements hangen, maer zijn daer onberoerelijck in de stede, 't zy het element vloedt, oft stil blijft. De lucht dan is droogh, en kout uyt sich selven, en is geensins nat, noch en houdt eenige vochtigheyt in sijn eygen wesens bevang; andersins waer de lucht nat, oft warm uyt sijnder naturen eygendom, sy soude lacten lucht te zijn, soo haest sy droogh en kout waer, als sy is in den winter, onder sijne grootste suyverheyt, en in den meesten vorst. Gelijck 't vier noyt kout en nat zijn en mach, (overmits sy het vier onder 't getal der elementen kennen) onverwesent blijvende, dus en mocht oock noch lucht, noch waeter sijn eygenschappen uyt doen, waer 't dat sy die eygenschappen uyt de natuere besaten. Hy begeert dat het waeter tweemael kouder zy, dan het vochtigh is, nochtans leert ons d'ervarentheyt, dat de sneeuw de gezaeyde terwe bewaert van door de koude des wints opgegeten te worden. Dat iemant gevrosen door de lucht, wordt in het waeter, en sneeuw ontvrosen. Eyndelijck dat het water niet soo kout en is als de lucht: en indien de lucht soo dick ware als het water, een koude lucht soude hondertmael kouder wesen, dan sy nu is. Siet hier in 't kort hoe de Schoolen Aristoteles volgen, hoe alle complexien der menschen, der kruyden, der sieckten, en aller dingen van de genesers zijn elementischer wijse betracht, die tot noch toe d'elementen noyt te recht en hebben gekent, noch in getalle, noch in wesen, noch in eygendom, en hoe slavelijck nae haeren lust sy de qualiteyten hebben gepaert, begroot, ge- | |
| |
mindert, gedeelt, en bestelt, daer uyt alle oorsaecken der naturelijcke dingen, en der sieckten hebben ontleent, en bedreven, alles sonder grondt, tot eenen gront geset. Gevraeght eyndelijck nae de qualiteyten der elementen, waer van soo grooten geschrey is tot heden toe geweest, soo weet dat lucht en water als eerstelijcke elementen, en d'aerde als tweedelijck waeren geschaepen voor den eersten dagh, al eer het licht worde geschaepen, staende de drie elementen in haer wesen volkomen sonder licht, sonder vier, sonder leven. Dus in hen selven zijn sy alle drie nootsaeckelijck kout, en alle warmte is haer van des levens wegen, als eenen toevalligen beweeger, het water is nat, aerde sonder water is droogh, lucht is droogh De lucht heeft ydelheden in (soo elders is bewesen) waer in sy geerne dampen herberght, om sijne ydelheden te vullen, dus is de lucht toevalligh vochtigh. Doch dat en raeckt d'inwendige wortel des luchts niet. Dit is den standt der elementen. Wesende een schandelijcke blindtheyt, dat men soo veel schreeuwt van dese elementische qualiteyten, aller naturen eygenschappen daer af ontleent, en de selve dwingen wil te versaemen, en te gehoorsaemen in de elementen nae de lusten onser bedeelingen, die doch noch de Geneeskonst niet en trefsen, noch eenighsins waerdigh en zijn om betracht te worden, aengesien sy maer en zijn getuygen des standts, doen d'elementen noch ydel en doodt waeren, sonder macht, sonder leven, sonder licht, sonder gaven, en beweginge: dus dat men siet, dat tot noch toe meer de doode, dan de levende wetentheyt is geleert, betracht, en in 't spel gekomen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd