|
| |
Achtste Pael.
Hoe alle zaet, by middel van eenigen heve, uyt werckt alle 't gene 't beeldt, door de verbeeltenisse gevat, in de stoffe bewijst te moeten afgemaelt wesen.
HEt aldersterckste bier behoeft soo veel graens, als de groote des vats is: sulcks dat alle 't graen (behalven de zemelen) wordt tot bier in 't koocken. Dit bier gaet op door den heve, allengskens wort het klaer, daer nae sinckt de gist ten bodem; korts daer nae wordt het bier scherp, en daer nae verteert het sijn ingelijft graen, en gesoncken gist. Hier nae verslapt sijne scherpigheyt dagelijcks, en het wordt sonder kracht, lichaem, en smaeck des graens; eyndelijck het wort weder water, gelijck het te vooren was. Dit bier noch versch zijnde gedistilleert, laet veel slijms ten gronde des glas, de welcke tot een koole wordt verbrandt; maer wanneer het bier tot water verkeert, en wordt dan gedistilleert, soo en laet het geen lichaem in den gront, of immers niet meer vuyligheyts als 't water by hem had, waer uyt het was gesoden, door dien het overblijfsel des waters den heve der granen niet onderdaen en is;
| |
| |
als niet wesende den opworp des deessems der graenen. Het graen dan in een toegestopt vat, vergaet wederom tot sijn eerste wesen des waters, (waer uyt alle 't gewas voortkomt) by middel van den heve, die alle dinck tot sijner eerste stoften weder brengt. Noch 't selve by een kenlijcker by-spel. Een ieder mensch maeckt dagelijcks seven oft acht min oft meer oncen bloets, immers in de stand-jaren is 't nodig, datter dagelijcks soo veel bloedts vergae, oft verteert werde, alsser van nieuws gebooren wordt: oft andersins soude een mensch in korten tijdt ongemeen swaer en dick worden. Het bloedt om verteert te worden, verandert allengskens tot eenen vasten levenden slijm, en voetsel aller leden. Korts daer nae wordt dit slijm verandert tot eenen levenden dauw, die alle leden ververscht, en behoet voor de drooghte des ouderdoms eenigen noot. Ten lesten desen dauw roockt allengskens wegh, ongevoelijcker wijse door des huyts sweet-gaten: en dat sonder eenigh vast lichaem naer hem te laten. Indien men het bloedt distilleert, men vindt ten laetsten onder in het glas eenen grooten kole, de welcke verbrandt zijnde in een open gloeyend vuer, laet seer veel soute assche naer hem. Dit geschiedt als in het bier is geseydt; want den bloede, in alle maeghskens aller besondere leden (elck lidt, kokende voor sich selven, heeft sijn eygen maegh) wordt eenen besonderen heve ingelijft, mits sonder heve noyt geene verwandelinge noch verstooringe der lichamen en geschiedt. My wondert dat Paracelsus schrijft het bloedt te wesen den quick ofte Mercurius der spijse, en onses lijfs; des niettemin dat ons sweet is een ontweyckt swavel, naerdemael alle het bloedt is het gene uytroockt en uytsweet, ende en wordt niet verandert door het sweeten van quick in swavel. 't Is soo, het bloedt heeft de dry. eersten, als alle lichaem, te weten, sout, quick, en swavel; en dat het voor den meestendeel is quick; en daerom oock het sweet voor den meestendeel is eenen uytworp des verwandelbaeren Mercurii. Doch heeft een weynigh vetheydts in, welcke onse
| |
| |
hembden en lijnwaet besmet; maer daerom en is het sweedt niet olie, oft swavel. Ja dat meer is, eenen grooten deel van de vetheyt des bloedts, wordt by den heve der leden verandert tot waterachtige vochtigheyt, soo hier voren by den heve is bewesen. Dit werckt den deessem, en is voorwaer geen werck der hitte, soo men nochtans tot heden toe gemeent heeft: want der hitten eygendom en is niet te koken tot verwandelinge; maer wel te scheyden de lichte en waterachtige deelen van den anderen, en die selve doen wech te roocken, naer het welcke blijft een vast dor lichaem, het welcke niet en is koocken. Dit is tot noch toe niet wel verstaen, noch ontpluckt, daerom dient het naerder uytgeleyt te worden. Te weten de verduwinge, of verteeringe, hoewel sy in ons geschiedt, vergeselschapt met hitte: nochtans eygentlijck en geschiedt het niet by, oft door 't werck der hitte. Ten eersten, door dien in de visschen geen kenbare noch gevoelijcke hitte en is, die nochtans niet trager, noch ongeluckiger en verduwen, dan andre bloedige gedierten. Het ware oock een onnutte uytvlucht, wanneer men der visschen verduwinge wilde beschilderen met virtuele hitte; want in allen gevalle, in de dadelijcke en tastelijcke krachten, moet den tast de proeve nemen, en den rechter blijven. Andersins valtmen van hitte als hitte tot een andere virtuele qualiteyt, de welke wy hier den deessem noemen, om elck een te geven sijn eygen naem, en eygen maecksel. Immers blijft daer uyt besloten, dat overmits virtuele hitte afgesondert is van dadelijcke hitte, dat onse verduwinge niet en geschiet by middel van dadelijcke hitte. Ten anderen, onse mage verteert veel dingen in weynigh tijdts tot haere eerste sap, gelijck als het hert en raeuw vleesch; 't welck geenen trap des vuers en vermach, buyten onsen heve. Soo dat het werck van dusdanige verduwinge uyt anderen wercker hangt, dan uyt de macht der hitten. Ja ettelijke vogels verteeren yser, en keyen, die het vier niet en verandert; welcken heve in veel vogelen soo suer en geweldigh is, dat sy
| |
| |
sieck worden, ten ware sy somtijts kareel, backsteen, ofte keyen aten, om de selve surigheydt daer in te verminderen. Ten derden, soo eenen gesonden braeckt, hy wort gewaer dat sijne spijse gantsch versuert is, en de omstanders getuygent by den reuk. Ten vierden, wanneer door de koorts de maegh niet en teert, en dat men onverandert uytbraeckt, 't gene voor eenige dagen gegeten was; 't selve en mach immers niet toegeleydt worden het gebreck der hitte: Sy braecken bittere, geele, rotte dingen, als verdorven eyeren; welken smaeck en reuck Hippocrates noemt nidorosum, 't welck is rot, verduftigh; en seght, wanneer de rupsen suer uyt de maegh op komen (of suere brakingen) naer het rot rupsen, soo is de hope van gesontheyt voor handen, te weten van 't hernemen des deessems der magen. Dese herkominge der heve, doet een kleyn deel runnen in de waterachtige wyesijner verduwinge (welcke wye is de pis,) en wordt gesien te vlotten in de pisse, als een wolcxken: het welck gesien zijnde, gelooven de Genesers stracks, dat het siecklijck sap is gekort; 't welck niet te min by onwetentheyt des voorschreven deessems, en sijnder eygenschappen, een plat misverstandt is in de genees-konst; want 't voorschreven wolcxken en beduyt niet de stoffe van de koortse, dan alleen de wederkomst van den heve der mage, die verflaeuwt, verswackt, ofte geweken was. 't Selve leert ons de vierdendaeghse koorts, daer 't voorschreven wit wolcxken dickwils wort gesien, en dickwils weder ontbreeckt, naer mate des deessems der magen, en alwaer evenwel de stoffe der koortse blijft ongekort, die verre van der maegh light. 't Is oock een oneygen spreuck, dat de nature koken soude de stoffe der sieckten die noyt en mach gekoockt worden, noch hare teeringe door de nature en wort vermeynt; mits kokinge in een evengelijcke werckinge, wiens bestieringe is alleen tot eene bereydinge des voetsels; de welcke by der nature noyt en wordt vermengt uyt de stoffe der sieckten. Om des deessems wille zijn byna alle suerten der mage aengenaem,
| |
| |
en maken eet-lust, als sijn edick, mostaert, citroen, oranje, verjuis, wijnsteen, rinschen wijn, sap uyt de swavel, uyt den koperose, en zee-zout, het welck oock aengenaem is om de surigheyts wil, die het besluyt. Hierom wordt oock het broodt met den heve versuert, om dat het den heve der mage des te aengenamer en onderdaniger soude wesen. Dragende swavels surigheyt in een flesken, mijne handt-schoenen werden daer nat af, en korts daer nae sagh ick het leder smelten tot water, doen wierdt ick gewaer, wat kracht de surigheden tot verwandelinge hebben. Nu soo en heeft de mage haren deessem niet eygen, waer door sy koockt voor den gantsche lijve, maer wel dien alleen, door den welcken sy koockt voor haer selven, soo als alle andere leden. Maer den gemeynen heve wordt der mage uytgedeelt uyt de levende kracht des herten, lijvelijck bereyt tot eenen heve in de milte, die ten dien opsicht heeft veel meer pols-aderen, dan eenigh ander lidt, en is daerom gelegen over de mage, over de plaets, daer haer keuken en weyde is, en waer den meesten hoop der spijse light; en de mage der vogelen is omwonden, en onverscheyden van eenen vleesche, stadt-houder der milt. Niet (soo men nochtans in de scholen leert) op dat de milt 't grof uyt den bloede tot haer soude trecken, tot haren voedtsel, op dat aldus het goedt bloedt daer van soude ontladen zijn. Want in den eersten, 't selve strijdt tegen haere leere: seggende, datter in de maege geen bloedt en wordt gemaeckt, waer uyt de Melancolie scheydbaer ware. En waer soude de mildt blijven met sulcken groven overtolligen boosen sap. 't Is onbetamelijck een edel lidt, een viscus des levens, te achten eenen poel, en ontfanger der vuyligheydt, en dat het by den dreck alleen soude moeten gevoedt wesen. Sy seggen dat het gesien is, dat men somtijdts heeft gebraeckt een swart dick sap, het welck vallende in de aerde, die dede opswellen, als verdeessemt met den suerdeegh, smaeckende geweldighlijck suer, en seggen daerom, voorwaer dit moet uyt de mildt komen, en
| |
| |
wesen d'oprechte Melancolie der anderen, wiens ontfanger de mildt is. Ten eersten soo is het aderken, door 't welck de mildt in de maegh soo veel en dick sap soude storten, seer duyster. Het ware een onbescheyden heydt der nature, dat den mondt van de mage, (die soo edel en gevoelijck is, als zijnde daerom 't hert genoemt) koockende tot gemeene beste, moeste wesen een dagelijcksen uytganck des alderboosten saps: en dat dit boos sap nu dreck geworden zijnde, en als overtolligh uyt de mildt verjaeght, moeste het voedtsel en onderhout der mage wesen en haer den eet-lust geven. Het waer eenen misraet, soo de nature de mildt aen het edelste, en niet aen den uytganck der mage hadde geleght. En is even ongerijmt te leeren, dat de Melancolie haer in lever naer de bloedtmakinge soude afscheyden naer de milte, wesende den wech verre en naeuw voor soo dicken sap, het welcke in den gang al het ander bloedt soude versueren in de eerste aderen der fraesen, oft mesenterii, om ten lesten, gebrocht zijnde ten uytersten tran zijnder boosheyt, in de mildt gesonden te worden tot de edele maege. Groote beuselen der verdichter Melancolie, kosten groote benaeutheydt om te wederhouden. 't Is even slecht, dat een vuyligheyt, ofte dreck, die in de maege tegen behoorte gelegen hebbende, en oversuert door zijnder stoffen boosheydt, souden doen versieren de melancolie, en dat desen dreck soude wesen een van de vier sappen onser gestaltenisse. Dese Physiologie wentelt te seer in den dreck, om hoogh verheven te worden: hadden sy sterck water, oft andere zout-suere geesten in de aerde gegoten, sy hadden gesien d'aerde opheften, en met bobbelen opwaerts rijsen, en verbaest staen, hoe de melancolie in 't sterck water komt, en na gedacht te hebben dat des sterckwaters suerte in ons komt gebooren te worden in den dreck, die te lange in de mage oversuert is. Dus en gelooven wy met Paracelso niet, dat een mensch sonder mildt en nieren soude konnen leven; en dat ons den Schepper met een noodeloos pack soude belaeden
| |
| |
hebben: maer ick geloove datter niet te vergeefs in ons en is. Dat soo in den tijdt, als in der eeuwigheydt, geen volkomen mensch sonder die lidtmaeten en sal wesen: en geensins dat hy soude sonder de selve onbekommert konnen leven. Ten minsten, sy behoorden te weten dat den heve der granen niet en verdeessemt 't vleesch, noch het berghwerck, dat elck ding moet hebben 't velt-teecken sijns Konings. Dat den vleesche verhevet alleen 't vleesch, den heve des gewas alleen het gewas, en des berghwercks heve alleen 't berghwerck. En waer 't dat de aerde konde verhevet worden door hare melancolie, men en mochte de lijven niet begraeven, sonder te besmetten het gantsch aerdtrijck met doodelijck gift. Sy hier dan genoegh dat den drift des zaets alleen verweckt den heve ter verwandelinge; dat een vast lichaem des bloedts de graven eet: by den deessem wort tot water, en wederom uyt water, wordt een vast lichaem, als visch, steen, hout, &c. Noyt visscher en vondt in de mage van den Salm, dan enckel water; den Steur en heeft maer een kleyn gaetken, daer door hy alleen water suyght. Sulcks dat haeren graet, visch, vet, &c. alles uyt waeter wordt. Alle visch is bynae soet, en wort uyt sout water; de mosselen en d'oesters van sout water, maecken soet bree-water. Het sout, 't welck in 't gloeyende vier sout is en blijft, wort in den visch tot soet water. Soet water onder de Linie wort rot, slijmerigh, en spint als gom-water, stinckende; wordt weder daer na van selfs klaer, en goet. Wel tot een teecken dat in alle water is een onsmaecklijck sout, daerom oock het alderklaerste water, krijgende eenen heve, oft steen-reuck, al loopende wort verkeert in eenen steen. Regen water, ofte gedistilleert water, staende in een verduft steenen vat, wort dick, spint, slijmerigh, krijght wormen, en een vel. Alle stilstaende wateren worden verduft uyt den gronde, krijgen vorschen, verscheyde slecken, eckelen, wormen, en kruyden; ja oock die drijven, sonder wortel aen de aerde te hechten, setten onder en ter zijden groen mosch
| |
| |
aen; want d'aerde die alle gewas baert uyt haer eygen kracht, (soo S. Greg. 3 Hexameron ons leert) verduft alle kruyt, water, gewas, &c. waer door het vergaet tot een sap der aerden. Wederom uyt den verduften sap wast eenen roock als een campernouillie, schietende ter lucht, als inhoudende een lijvelijcken Salpeter der aerden, krijght een vel op, komt ten dage, houdende vast aen 't sap daer uyt het spruyt, en door sijn leven werpt'er eenen roock in die tot wortel verkeert; wesende dit verduft sap eenen oorsprong ofte saet aller groeyende dingen, die andersins geen sienelijck saet en hebben. Zijn oock der verduftheden soo menige verscheydentheden, alsser smaecken zijn in het sap der aerden, oft der wortelen. Desen roock ten dage spruytende, bleeck zijnde, wort groen, en wort dit verduft sap by de Adepten Teffas genoemt. Sulcks dat der aerden eygen is, desen verduften heve ofte reuck, te geesten in haer sap tot verwandelinge sijns wesens. 't Is by proeve gesien, dat eenen wilgen-stock, wegende drie pont, geplant in eenen pot met seven-en-dertigh pont drooge aerde, niet begooten dan met regenwater, alsoo 't uyt den hemel valt, en by gebreecke des regens met gedistilleerde regen-water, en den pot met een blick rontom gedeckt met weynigh gaetkens, op datter geen vreemt geslib in en quaeme, dat ten eynde van vijf jaren, den wilingen-stock met wortel en bladeten, woegh negen-en-veertigh pont, ses oncen: en d'aerde weder gedrooght, woegh als voren seven-en-derrigh pont effen. Sulcks dat uyt het gedistilleerde water is een hout gewassen, van gewicht vijf-en-veertigh pont, ses oncen. En by gevolge dat alle het hout water is geweest, uyt het onsmaeckelijck sout dat in alle waeter is gebooren. Is dan hout uyt het water, soo is oock assche en glas uyt het water. Het tegen-water dan geworden Teffas der aerden, is in de wortel getrocken, als in eene mage, aldaer gekregen een eygen verduftheyt der wortel, en gekoockt zijnde, is tot de schorse als tot de lever getogen, aldaer een hout-sap ge- | |
| |
worden, en, in het hout, tot hout verwandelt. Daerom alle schorsse, die in de aerde verduft, eer den steel verdort, die splijt op door den heve, en geestet eenen teffas-roock uyt, die stracks als campernouillie, een wortel wordt. My is oock bekent een middel om alle hout weder tot sap te brengen, 't welck noch koole, noch vast lichaem by distillatie nae hem en laet. Hier hebt ghy een bereydtsel der kennisse, hoe alle lichaemen, als steen, hout, kruyt, vleesch, visch, &c. voortkomende by den sade uyt onsienelijcke beginselen, door middel van den heve: en wederom, hoe alle ding, by gelijcken wege, gaet van waer het gekomen is, te weten tot den Onsienelijcken; die de steenbergen tot poelen der waeteren verkeert; gebenedydt zy sijnen Naem.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd