|
| |
Vierde Pael.
D'oorsaecken der naturelijcke dingen.
ICk kome als in een onbewoont huys, ick vinde alom misbruyck, en vuyligheydt, die de voorgaende inwoonders nae hebben gelaeten. Soo dan al eer ick mijn voornemen, en mijn ampt handele, soo moet ick veel omroeren, ondersoecken, wat vuyl is uytkeeren, en wegh veegen. Dit zy genoegh gesegt om mijnen uytloop t'ontschuldigen.
De kennis der natueren wordt alleen genomen uyt 't gene dat in der daet is, en niet uyt verdichte beschouwingen. Oock
| |
| |
mede alle natuere, die onder den hemel is, is in der daet in eenigh lichaem gehecht: oock alle lichaem, hoe eenvoudigh het zy, vereyscht lichamelijcke beginselen, die ter veranderinge der daegen onderworpen staen. Daer-en-boven alle ding is ledigh, en ydel, doot, en onaerdigh, soo verre het geen beginsel der beroerten binnen hem en heeft. Een leven segge ick, oft iet dat des levens stadthouder zy, 't welck alle beweginge doet. Jae dese wetten der natuere vielen te hoop, ten waere een order; sulcks dat het eygen om des welstandts wille onder 't gemeyn hem buyge, te weten, de lichaemen by de levende krachten, en het benedenste by het overste ordentelijck verheert, en bestiert worden. Aristoteles, die hedensdaeghs noch het meeste gevolgh heeft, stelt vier algemeyne ootsaecken aller naturelijcke dingen: 't Eerste de lichamelijcke stoffe; d'andere 't inwendigh wesen, oft gedaente, die hy formam noemt, waer door elck ding is 't gene dat het is, en de leste volmaecktheydt in de geboorte der dingen wordt gegeven. De derde noemt hy de uytwerckende oorsaecke. En de vierde is het eynde waer toe alle ding gemeynt wordt, staende naecktelijck in 't gedachte des geboorders. 't Is my leet dat ick ben gedwongen van dese sijne leere te scheyden; mits bevonden hebbende dat de drie laetste oorsaecken niet alleen onwaerachtigh en zijn, maer oock al te seer schadelijck in de natuere. Want voor soo veel de gedaente racekt: overmits alle oorsaecke in tijde, en nature eer is, voor haer werck, effect, oft uytkomen, en dat de gedaente is de laetste volmaecktheyt, en het wesen des genen die gebooren wordt; soo en konnen wy de gedaente niet aennemen tot oorsaecke des gestelden. De derde, en oock werckende oorsaecke, noemt hy uytwendigh, evengelijck als eenen smit is buyten het gesmeet yser. My rouwt (segge ick wederom) dat ick verre afwijck van den meesten en wijsten hoop, die dese meyninge heden volght. Want ick begrijp hier by dat Aristoteles noyt gekent en heeft de wercken der natuere mits alle sijn aenschou- | |
| |
wen past eenighlijck op die wercken der konsten, waer in alleen de werckende oft efficiens causa uytwendigh is: wesende andersins in der natueren de uytwerckende oorsaecke gansch inwendigh. Dus en bekennen wy in der natueren niet anders, dan twee oorsaecken, sonder meer. Doch de selve genoeghsaem ter geboorten aller dingen; te weten, de stoffe, en d'uytwerckende inwendige kracht, inhoudende d'eygen beginselen der bewegingen. Item de kennissen, regelen, en wetentheden van alle 't gene dat 'er tot de geboorte behoeft, wat het moet uytrichten, waer toe het gestiert, bestelt, en geschaepen is; item wat het vereyst maecksel is, den bestemden stondt, alle sijn opsichten, vriendtschappen, vremtheden, genegentheden, bequaemigheden, gebreecken met alle aenhangende ingebooren gaven, die in 't gevolgh der daegen openbaer worden, soo in 't vervolgh der geboorte, als in 't onderhoudt van 't gene dat gebooren is, volkomentlijcken in sich selven besluytende. Nopende de vierde oorsaecke, de selve wesende maer een gepeyns, uytwendigh staende de gebooren dingen, en kan in der daet geen natuerelijck beginsel geven, overmits de werckende natuerelijcke oorsaeck alle haere voorwetentheden en eynden haer heeft eygen ingestort door den Heere. Ick heb dese onbedachtheden Aristoteles voorder gesleept, en ick bevondt dat eylacen soo haest hy eenigh ding in de schorssen hadde aengemerckt, hy sijne uytkomste aen onbekende en onbehoorelijcke oorsaecken toeschrijvende, maeckt stracks regulen daer op, de welcke de luyigheydt van de volgende eeuwen geerne altijdt heeft ontfangen, en met eerwaerdigheyt bewaert: somtijdts oock, soo wanneer hy geen reden en bevondt, heeft daer op gepast ettelijcke voorstellen uyt der Mathese, betaelende met versieringe, gestelt op de maeten, de schult der natuere. By voorspel op d'een en d'ander gesien hebbende dat het vier veel eer ontsteeckt een droogh hout, dan een nat; heeft stracks eenen gemeynen regel gedicht, dat het doen der doender dingen is altijdt in nature
| |
| |
in een bereyde stoffe: waer in veel dolingen t'saemen loopen. Ten eersten, alsoo hy 't vier sagh een uytwendigh wercker, komende tot de stoffen, heeft vermeynt dat alle ander wercker in nature wrocht, niet alleen als het vier, maer oock selve dat het een vier, en uytwendigh maecker moeste wesen. 't Welck hier nae sal betoont worden seer valsch te wesen, en naementlijck dat het vier is eenen wercker geheel besonder, en uytgesteecken, zijnde bynae als een doodt in de handen des menschen van Godt gestelt, tot veele sijner noodtdruften; en deshalven oock een uytgesondert werck heeft, en eenen besonderen wercker is, buyten alle andere sadelijcke werckers. Ten tweeden is sijne dwaelinge, dat hy vermeynt dat den wercker in natuere altijdt uytwendigh is der stoffen, 't welck oock sal volkomentlijck wederleyt worden. Ten derden, dat den wercker niet en werckt dan in een gestelde bereyde stoffe. Daer ten wederdeele het ongetwijffelt is, dat allen natuerelijcken wercker stelt en bereyt sijn eygen stoffe; en wesende alle sadelijcken wercker tot anders geenen anderen eynde in de stoffe voor de geboorte, dan om sijne onderworpen stoffe tot sijnder meyningen eynde te beschicken. Men sal hier nae bewijsen, dat menschen, vogelen, visschen, broot, yser, &c. door eenen selven wercker eenpaerigh tot steen zijn verwandelt. Soo Aristoteles dit gesien hadde, sijne ongeschicktheydt soude stracks van monsters en vremtheden gevalle in een swijgen gevallen zijn, en de schouderen getrocken hebben. Dus sietmen uyt het voorgaende bewijs dat 'er niet en is een gestelde noch bereyde stoffe, en dat sijnen regel is gedicht door onwetentheyt, en hebbende een verstant, 't welck lichtelijck tot regelen vervalt om de wetentheydt te brengen in een kort en gemackelijck begrijp, verhopende uyt sijne sulcke regulen naemaels bewijs-reden te mogen maecken, door de welcke hy beloofde aller dingen wetentheden. Als mede siet men dat sijnen voorseyden regel omvalt; maer oock klaerlijck, dat den inwendigen wercker bereydt de stoffen, en
| |
| |
deshalven dat sijne meeste wercken eyndigen op 't bereyden der stoffen ter geboorten; en voor soo veel raeckt sijne gedichte regulen, waer mede hy de natuere wil gehoorsaem maecken aen de Mathese (die te sijnen tijden, en voor de geboorte der elementen Euclydis noch rauw stondt) soo merckt een exempel. Hy gesien hebbende, dat het rondeel is het grootste der gedaenten, seght dat de ronde wonden, en open seeren lichtet, en met minder swaerigheyt genesen worden, dan de langwerpige. Om wiens ydelheyt te bewijsen, ick laet voorby gaen dat een wonde, met eenen platten dolk in 't hol des lijfs geboort, veel sorghlijcker, en langsaemer te genesen is, dan soo waer eenen lap vleesch afgehouwen is: maer ick wil 't selve bewijsen in de open seeren. Weet dan dat hy heeft vermeynt dat alle de genesinge als by een uyterlijcke maeckende oorsaecke moeste uytwendelijck geschieden, niet alleen dat dese uytwendigh moeste wesen, ten opsichte onses lijfs, maer oock ten opslag des uytersten boort der wonden en seeren; ten is niet wonder dat hy sulcks heeft vermeynt, overmits noch heden den meesten hoop der Meesters sulks ook noch houden: so dat alle hare hulpe slechtelijck en langsaem toegaet. Ick sal u deshalven eene geschiedenis verhaelen: Eenen knaep, voerman des geschuts, brochte sijn wijf de pocken, die aten groote opene seeren door het gansche lijf, sulcks dat 'er weynigh van de huyt ongeschaet bleef, ick sagh 'er onder andere een die van de hals over de schouder, het schouder-been tot naeby den elleboog quam, en van de schouder tot bynaest den riem, alle de ribben bynae naeckt vertoonden, op eene sijde komende van de kele over de borst; sulcks dat eene helft van de borst met een schaede afgeknaeght was; sy haddede dyen, item van de maegh tot beneden den buyck een niet veel mindere, soo sy seyde. Dit mensch wierde gebrocht in het Gast-huys. De Nonnen by bedwang ontfingense, om dat de wapenen daer d'overhandt hadden, den veltscheerder besaghse eens, en stortende een weynigh
| |
| |
slap sterckwaeters op hennip, leydende dat in de schaede met ongelooffelijcke smerten: en gevraeght waerom hy dit dede? seyde te zijn, op dat de smerte haer te eer 't hert mochte doen bersten, want sy hadde den overgeheelen kreeft: een Nonne dit hoorende, seyde stracks dat haer regel haer niet en verbondt om den kreeft, noch pocken, noch melaetsheyt te genesen, of te herbergen: nae de middagh worde dit mensch gedraegen buyten de stadt in de voor-stadt, en nedergeset op eenen misthoop; eenen Boer haer siende, en niet konnende maecken een hutte van luttel tacken, gaf haer een quaede deecken, om haer een weynigh te decken: hy vertrock my die saecke; ick genas dese vrouwe in acht-en-twintigh daegen, haer achtmael ingevende den Corallaet Parac. gemaeckt door eyerklaer, en by gebreck van vodden, soo gaf den boer haer kool-bladeren, om de schaden tegens de lucht te decken: men sagh de schaeden die diep waeren (mits een vrouwen-huyt dick en vet is) van den grondt eenpaerlijck uytgroeyen, en vervellen, soo wel van in 't midden als van 't overige der selve, jae waeren geheelt als kleyne schaden in sekere andere plaetsen noch niet gansch en waeren. Dit wijf gesont zijnde, verkreegh eene versterffenis van een hof-stede met eenen acker, haeren man stierf achter de haege in 't leger, en sy kreegh eenen rijcken man, sulcks dat sy is een pachteresse met paerden, koeyen, schaepen, en landt. Ick verhaele dese geschiedenisse tot geen ander eynde, dan op dat de werelt met my kenne in dien man, en den veltscheerder de Moordenaer, in de Nonnen de voor-by gaende Leviten, in de Boer den Samaritaen, en in het wijf den oprechten Job. En dat den Godt van Job noch den tegenwoordigen Godt is, en dat hoewel die menschen hem hebben gestolen, de naemen van Heyligheyt, Majesteyt, Hoogheyt, Excellencie, Genaede, &c. niet te min hy eenen vry behoudt, namelijck den Eeuwigen. De Scholen oock mogen hier by mercken, dat de regulen die schijnen het sekerste te gaen, omvallen tot gruys, wat en sullen
| |
| |
alle d'andere niet doen, die op dusdaenige onnosele onwetentheden zijn gegrondt? want in der waerheydt eenen onwetenden en kan niemandt den wegh onderrechten, noch eenen blinden de verwen, die hy noyt en kende. 't Is ongelegen daer over breeder strijdt-reden te hebben, ons genoegh zijnde, dat aengesien niet ten besten en zijn bekendt d'inwendige beroerende oorsaecken, ick deshalven my niet en kan behelpen met de leere, middelen, tegen-middelen, oft onderwijs der anderen. Ick bidde dan Godt te willen verlichten die my volgen sullen, om tot desen aen oft af te doen, nae sijn welbehaegen, en dat het menschelijcke geslacht daer door krijght sijne gewenschte genaede, Amen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd