|
| |
| |
| |
Tweeden Pael.
Van reden, en verstandt.
HEt voornemen der Scholen is dat Godt den mensche geenen kostelijckeren schat en heeft gegeven dan de reden. Ick geloofden 't oock van joncks af: maer soo korts in mijnen wasdom de reden verkreegh haer leven, soo vertoonde sy haer aen mijne ziele (ick belijde gewillighlijck alom, en sonderlinge in dese pael, dat ick eer hebbe willen geleert, en onderwesen worden, dan oft schynen het te wesen, oft te willen andere leeren) en hielt voor dat sy 't roer van den loop des levens was, haere voedster, leydster, en van Godt haer toegeschickt om alle goet te krygen. Mijne ziele sagh haer met een welbehagen aen, doch niet willende lichtveerdigh gelooven, verweerde haer met der redenen eygen rustinge, en wapentuygh, haer seggende: Soo zijt ghy dan ghy redene tot mijnen dienste. Dus en moet ick niet u, maer ghy my volgen. Ghy en bewyst noch en beregelt my niet, ten zy dat ick u 't selve eerst hebbe ingeboren, en by my soo maecke ick u selve: hoe! sal nu een kint wesen boven sijnen vader? eenen leerjongen boven sijnen meester? Daer op de reden betoonde, dat sonder haer bewys geene saligheyt gewracht en worde: mijne ziele seyde haer; deser dingen kennis hebbe ick by genaede boven natuere, door den geloove, en geensins door u. Hondert verscheyden scheuren, spleten, en klievingen zijnder in den geloove door u bedrogh opgeresen: elck een heeft sijne waenrede, en volgers. Vernufte redenrijcke mannen verleydt ghy, die op u steunen. Eyndelijck, dewijl de waerheyt maer een enckele gedaente en kan wesen, soo begreep mijn ziel dat de reden een schalcke verleydster en een vleyster moeste wesen, die soo veel verscheyde gelooven baerde, en soo menigh man dwalende onderhieldt:
| |
| |
elck een door reden wanende dat sijn geloof goet en oprecht was. Deshalven dat sy oock niet alleen tot dienst en bedrogh, maer oock tot slavernye haer begaf, meer wanens dan wetens hadde, plomp, en onbedacht was, en die haer selven nu tot den eenen eynde, nu tot den anderen wippelende, lichtelijck begaf. Jae ten meestendeel haer soo verre beredet, en overredet, dat sy haer selven daer uyt redet, blijvende onbescheyden en in onwetentheyt onseecker. Dus verkreegh mijn ziel van haer eenen aftreck, en des te meer, merckende dat de reden was haer huysgenote, en nochtans wilde haer bestieren naer haeren beraede en goetduncken: niet tegenstaende dat de huysgenoten des menschen vyanden zijn Mijn ziele dan begon de reden t'aenchouwen, niet voor een deel haers selfs; maer als een vremt gast, een ding afgescheyden uyt het wesen der ziele, en als een bedriegelijcke dienstmaeght; en dat, door dien ick wiste dat een afgelijfde ziel geen reden en gebruyckt, noch haers nootdruftig is: maer heeft alle haere kennissen teffens, naeckt, onbestreden, effen, sonder ondervolge, noch en maeckt, noch en hoeft geen bewijs, om d'eene kennisse uyt de andere te besluyten, te trecken, te noodigen, te leeren: 't zy om selve te begrijpen, of't zy om aen andere haere gedachten t'openbaeren. Mijn ziele vatte de reden aen, en ontkleede haer in haere naecktheydt, en bevondt stracks dat sy ons was aengekomen en overgebleven, als het brandt-teecken den misdadigen gelaeten door den Beul, tot gedenckenisse onses vals, en ellenden. t'Sedert scheyden ick my geerne niet tegens, maer van 't gebruyck der redenen: doch ick en kon 't niet bekomen. Door dien sy mijn ziele altoos naerby volghde, als mijne schaduwe. En des te meer worde sy my eenen overlast, een droevigh, en verdrietigh geselschap. Sy quelden mijne ziel met veelheden, met ydel behagen, ydel ondersoeck, met beloften der wetentheden, met cieraet, en aengenaem-maeckinge voor de wereldt, die haer aenbadt. Maer eyndelijck sy liet my altijdt met onsmaeck, onruste,
| |
| |
donckerheyt, en in onsekerheden wandelen. Eyndelijck, soo ick inder natueren desen moeyelijcken geselschappe niet en konde ontslagen, noch ontheven worden, ick beval my in 't gebedt der stilten, en ick ontbloote my somtijden gansch, somwijlen een deel van deredenen, en allen haeren aenhanck, en afhanck. Dus gevielt eens, dat komende buyten en boven redenen, en besijden alles wat met redenen mach bevangen worden, ick quam onder een onspreeckelijck licht, daer van ick niet voorders en kan beredenen; overmits de reden my stracks daer uyt ruckte. Want soo haest de reden over het ongeplogen licht my dede verwonderen, en beduchten, wie, waer, en hoe ick daer was, soo viet ick uyt het licht in al te jammerlijcke en onsmaeckelijcke duysternissen, die onder den dagh zijn. Mijns bedenckens, dit licht en werde in my niet veel langer, dan iemandt mochte vier syllaben spreecken. Doch my dochte dat ick was een ander mensch dan te vooren. Ick begon nu met schroom de reden te vlieden, als van een verraedster di my noyt aengekomen en was dan met bedrogh, en strijdt: en my noyt en hadde verlaeten dan met onrusten. Salomon noemt des menschen geest den lantaerne Godts, niet dat Godt in duysternisse leve, en des menschen geest lichtinge gebreck hebbe; maer dat alle verborgen weetbaerheydt der dingen door desen lantaerne mogen bekent worden. Ick sagh dan dat de reden niet en was den geest des menschen, maer dat hy hadde eenen middel, en een ander licht tot alle natuerelijcke kennislen, 't welck in hem als begraven lagh. Ick sagh dat de ziele geene syllogismen en maeckte, noch en gebruyckte buyten haeren lijve zijnde, noch dat sy de reden en wande, noch en dorste gebruvcken. Insgelijcks ick vernam dat haere eygen kennisse is edelder, snelder, en hooger dan alle bewijs-redenen zijn: ick sagh oock dat de sinnen geen syllogismen en maecken; soo dachte ick dan dat de maeckster der bewysingen, de reden, besit het middeldeel tusschen de sinnen, en het verstandt, te weten in 't
| |
| |
dierlijck verstandt, 't welck is de verbeeltenis, oft imaginatie. Vraegende waerom het licht, lichtet? waerom het waeter nat en vlietigh zy, &c. Ick bevondt dat hoe eenigh ding klaerder is, hoe de reden daer op plomper valt. Ick sagh waer geenen uytloop van voorwerp, gevolge, en besluyt en is, dat de reden daer oock niet te vinden en was. Doen worde ick gewaer, dat de reden verre buyten den lichte loopt: dat sy maer en is in eender voegen van uytloop, oft discours, meer om haer selven, en de ziele in wercke te stellen, dan om eenige kennisse van nieuws in ons te baeren. Jae dat meer is, de ziele soeckende wetentheydt en kennisse door de reden te bejagen, soo aenvangt sy voor den meestendeel logentalige redenen, en valsche betaelinge voor de waerheyt en arbeydtsloon: en de ziele aensiet de waerheyt voor logenen, en dickwils omhelst sy de logen voor de waerheydt, dwaelende door 't bedrogh der reden. Want reden en baert maer meynen; en door meynen is de werelt t' allen daegen bedrogen: en namentlijck oock hier in desen, dat een ieder meynt en gelooft sonder wederstrydt, dat de reden is den kostelijcksten schat der zielen. Laet eens verscheyden vernufte menschen reden geven over eene duystere en onbekende saecke, en elck een in 't besonder: slaet dan gaede hoe verre alle haer redenen van malkanderen loopen, en hoe sterckelijck een ieder bedrogen is door sijne redenen, en hoe vastelijck een iegelijck voor de sijne vechten wil. Alles tot beteeckeninge der onweerden van desen vermeynden kostelijcksten schat. Ick sal nu verhaelen hoe mijne ziele de reden van haeren gewaede ontkleede. Ten eersten, alsoomen het ondersoeck der dingen by hun oirsaecken noemt te wesen het ondersoeck, en vondt der reden. Soo vondt ick haer eerste naektheyt, en ick bemerckte dat de reden geensins en is d'oirsaecke, noch eenigh deel der wesentheydt van 't veroirsaeckte ding; want elck ding is in sich selven t gene het is, sonder opslagh oft opsicht tot eenigen uytloop, discours, vindinge oft redene
| |
| |
des betrachters. Dus sagh ick dat den opperrock der redenen was een mommerye. Want d'oirsaecke is 't begin en oirspronck der veroirsaeckte, en de redene en is geensins sulcks: voorder, ick sagh de reden gestelt tot een licht in de ziele, daer sy nochtans veel leeger stonde dan de ziele, oft het beelt Godts: sy smaeckte te seer naer den gronde des lijfs, om in de ziele te mogen herbergen. Voorts in haere ontkleedinge sagh ick even ydel dat men noemt reden, en reden betaemigh te wesen, 't gene men vermeynt met 'er waerheyt over een te stemmen. Aengesien waerheydt en redenen staen van elkanderen wydt verscheyden in alle poincten: wesende de waerheyt een wesentlijck en waerlijck ding, daer de reden maer en is een vermeynt gepeyns, een ens rationis, een besluyt des bedunkens en beraets. Ick sagh oock dat de reden niet eens en was met de over-een-kominge, oft conformiteyt des dings, 't welck by den uytloop wordt voorgehouden, en onser besluyts kennisse. Want de reden en is eygentlijck niet het oordeel van den uytwendigen mensch, oft van sijne verbeeltenisse, die de schynlijcke waerheyt vrijft aen ingebooren gedaenten der wetentheden (soo sy spreken) waer uyt de verbeeltenisse smeedt een kennisse die op haer past: maer de reden, desen grootgeachten schat, en is anders niet, dan de toedracht, oft habitude van de voorseyde overeen-kominge oft conformiteyt door 't discours bevonden, met de ingebooren gedaenten der kennissen die in de verbeeltenisse oft phantasie staen. Welcke toedracht alsoo sy trouble, onklaer, beroerlijck, en onstandtvastigh is, volgens den aert subjecti inherentiae, soo moet oock alle reden uyt haer eygen wesen noodtwendigh konnen bedriegelijck zijn, noch geene seeckerheyt besluyten, noch bedwingen (behoudelijck in de Mathese om te bestaen by de maete der meetbaere dingen) des siet men meet ketters bekeert by een goet leven, dan door strydt-reden, oft disputatie. Aptitudo autem illius habitudinis in ordine ad species in imaginatione connatas est rationabilitas. Ratiocinatio autem seu
| |
| |
logismus (undesyllogismus) est actus, quo appropinquatur ejusmodi habitudinis conformitas ad rationes congenitas in externo homine. Ick groete onse taele dat sy dusdanige onnuttige vernuftheydt geerne altijdt heeft gederft. Eyndelijcken ontdoende de schoenen der redenen, ick bevonde dat ick veele dingen by den verstande oordeelde noodelijck (als veel ons ontmoet in den geloove, en oock in der natueren) die de reden voorhieldt voor onmogelijck. Dus besloot ick vastelijck, dat die reden niet en is in den verstande, maer buyten 't verstandt: des ick bevestighde dat de reden niet en is soo hooghachtbaer, als men hadde vermeynt; dat in de dieren reden ende discours is. Dat den Vos niet en eet de Hinnen sijns nabueren landtmans, het selve by reden en discours hem toekomt, en niet uyt natuerlijcker beweging en genegentheydt, veel min uyt sijner ouderen leere, dat eenen ouden Vos looser is dan eenen jongen, hem uyt ervarentheydt, gedenckenisse, en uytloop der redenen bejegent, &c. Ick betrachte t'sedert altijdt, dat 'et smadelijck en lasterlijck is den mensche te noemen een redelijck dier by verleydinge der Heydenen. Naedemael den mensch is een schepsel nae den lichte Godts, en tot eenen beelde des woordts des eersten exemplaers aller oirsaecken gesegelt: den dagh, en sijn licht, zijn sonder Son geweest, en de Son mach sonder licht bestaen; maer de ziele niet sonder het beeldt Godts. 't Is jammer dat de Heydensche leere dus lange swiert, en noch eeckelen eet, naedemael dat de beste spijsen voor de handt zijn. Heere, 't licht uws aensichts is ingedruckt op ons, seght David Psal. 4. De kennisse sijns selfs is een overgroote wijsheydt, want niemande en kent een beelt, ten zy hy oock kent den genen wiens gelijckenis het beelt vertoont. Dus soo wie den mensch tot nu toe qualijck hebben beschreven, en hebben Godt niet gekent, en qualijck hen selven; meer der Heydenen dan Pauli leere gevolght. Ick en kan niet gelooven, dat den mensch eygentlijck een dier zy, oft in allen gevalle de Scholen beschrvven den
| |
| |
mensch nae sijnen verganckelijcken deele, maer niet volgens sijn eynde, de meyninge des Scheppers, en sijne bestellinge; andersins den Schepper waer verdoolt geweest in sijne meyninge: de welcke soo verre sy d' eerste der oirsaecken (soo sy immers leeren) moet wesen, en daer iet eerst betrachtbaer zy in den Schepper; soo staet hec schepsel uyt de meyninge gemeten en beschreven te worden. Den mensch is geschaepen tot eenen levenden geest, om te leven nae het beelt Godts: in gevolge van 't welcke spreeckt de Heere; Ick sal den mensch te niet doen, noch mijnen Geest en sal met hem niet blijven: want hy is vleesch. Dat is, soo haest den mensch leeft als een dier, soo wijckt den geest Godts van hem. Dus 't gene de Scholen noemen het eygen wesen des menschs, noemt de Heere een verkeertheydt, verargeringe, eenen onaerde sijns schepsels, en verdervinge sijner meyninge in 't scheppen. De reden dan ontkleedt zijnde, ick kreegh een mishaegen in haere naecktheydt, met de wroeginge en onsekerheydt daer sy menighmael mijne ziele in hadde gelaeten: ick bevond dat mijn verstant t'sedert meer toenam met gedaenten, figueren, en voorbeelden, dan met de reden. Doch ick vond de selve noch met ongeval, gebreck, en onseeckerheden omgort: want in haer selven, de beelden waeren met onderscheyt noodelijck vervremt van de waerheydt, en van 't wesen. Ick en kende doen noch geen onderscheyt tusschen de beelden der verbeeltenisse, en de verstandelijcke verbeeldinge, die in 't diepste der zielen verschijnt. Ick danckte den Heere dat hy my een naerder middel ter waerheyt hadde laeten vernemen, dan de reden: geloovende dat onse erf-kranckheydt niet voorder en konde geraecken tot het eens-gesmaeckte licht dan door de beelden: dus hieldt ick my te vreden daer mede, en ick liet te wenschen, gevende mijnen wille over tot eenen niet wille. Ondertusschen mijne ziele overquam weder, dat sy verstonde met eene verstandelijcke verbeeldinge: die een wijle langer duerde dan d'eerste (niet wetende hoe lange) en
| |
| |
soo ras ick my verwonderde over 't gene ick verstondt, soo viel ick uyt dat licht: en tot mijner ellende gekeert, ick sagh dat Aristot. daer van iets hadde vernomen, Βἐλτιον διὰ κειμενος ἠ εἰ ἐτυγρανεν εἰδὼς. Die achtende beter gestelde dan oft sy wetende waeren; te weten, door de bewijs-reden, sonder de welcke hy vermeynde dat 'er geene wetentheydt in ons her quam. De Dichters oock door den naem en daet van haren Protheus, bedieden geweten te hebben van den oversette des verstandts. Dus was ick nu gewaer geworden, dat om ter waerheydts kennisse te komen, ick moeste oock vetlaeten de verbeeltenis, om dat sy gansch diersch is, en niet menschelijck eygen, dan door den ellenden val: en dat het verstandt moeste gebrocht worden tot eene gemackelijcke verscheppinge sijns selfs in de gedaente des verstandtbaeren dings: op dat het verstandt voor een wijle worde als het verstandtbaer ding selve. Ick besloot dat dit aldus moeste geschieden, om dat het verstandt gansch enckel en eenigh is: en deshalven moet het oock hebben een eenigh, eenvoudigh, enckel, eengelijckigh daet, oft acte, onverscheyden van 't verstant, oft dat andersins 't verstandt moeste sijne enckele een voudigheydt verliesen by der ouderheyt. Maer ick vondt stracks dat het niet en is in de macht van onse wil, 't verstandt aldus te gebruycken, en dat 'er meer toehoort dan willen, en wanen: soo om dat wy te seer zijn gewoon, en verplicht aen de verbeeltenis; als meestendeel, om dat onsen wil met de gedenckenisse, moeten eerst beyde vernietigt worden in het verstant. Want soo lange, en soo ras als iemant peyrist van sijne ziele, oft van eenigh ding, als van een derde met anderheyt, gescheyden buyten onsen verstande; soo lange en is het noch geen gepeyns, noch werck des verstandts. Maer wanneer de ziele peynst haer selven, oft iets als haer selven sonder anderheyt des peynsers en des gepeynsde, sonder aenhanck, omkeer uytwaerts, sonder opdracht tot wijle, stede, oft omstenden, dan eerst is het een verstandelijck gepeyns. Dit is een edelder ken- | |
| |
nisse, dan die by invallen en kennisse geschiedt, 't zy die door beelden sonder gevolge ons aenkomen, als ingegeten, of't zy door bewijs, en gevolgh der reden ons aenlocken. Want de ziele begrijpt soo het inwendigh wesen des dings, dat het verstandt sich overset in de gedaenten des dings. Dit gepeyns en is noch met bescheydentheydt der woorden, noch der taelen, noch oock met de sinnen, noch met de redene omgordt. Insgelijcks en geschiet oock niet met een snelder begrijp des geheelen sins teffens, als eenen inval, noch met eenigen af-hang, gevolgh, noch met omstanden van hier, nu, voor, nae, wit, swart, groot, kleyn, behaegelijck, &c. Jae oock het een en is niet sonder het ander, noch oock met het ander in anderheyt, noch oock sulcks als het mach by reden besloten, noch met de verbeeltenisse bedacht worden. Dan sinnen, reden, gedencken, en wil staen onder een duysternisse als gestorven oft versmolten in eenen niet. Als dan valt 'er een licht op de ziele; en 't sy dit licht komt alleen overnatuerlijcken, oft dat het verstandt worde selve ontsteecken tot eenen lichte, 't selve wil ick liever ervaren dan oordeelen. Doch 't zy het verstandt wordt verschept, oft dat het verscheppe sich selven in de gedaente des verstandtbaeren dings: immers de ziele, aensiende haer verstandt in de aenveerde gedaente met den voorseyden lichte, spiegelt haer selven in haeren verstande, en begrijpt het kenbaer ding met alle sijn wesen en eygendommen: door dien dit licht der kennisse niet en is uytvloeyende buyten het verstandt: maer blijft in het verstandt, in alle waerheyt en seeckerheyt volmaeckende, d'Adepten oft ervaeren beduchten desen standt seer gevaerlijck te zijn, en soo hy lange en dickwils overquam, hy mochte de doot door eene sieckte (die sy heeten Binsicam) bekomen, 't welck is eene Atrophia, oft drooghte der wercktuygen van de verbeeltenisse: maer mijn gevoelen is verre van daer, door dien dit niet en staet in onsen wille, en het overkomt ons altijdt by eene wijse van genade, die noyt iets onordente- | |
| |
lijcks en dede. Den vaeder der lichten wil ons voorkomen, en naelichtende door sijne genaede, ons geleyden tot den roep, in den welcken wy hem het alderbehaeghlijckste zijn. Soo dan 't licht, 't welck van boven valt op 't verstant, stelt alleen en sonder hulpe des verstandts (nae mijn gevoelen) het verstandt in sijnen vrydom, 't welck andersins met de roeringe des lijfs seer onklaer beweeght staet. Andersins 't verstandt gebruyckt geen tuygh, alem, oft instrument buyten sich selven, en daerom en is het niet der sieckten, veranderingen, beroerten, noch anderheden oyt in sich selven onderworpen, soo wel is andersins alle diergelijcke verbeeltenis, en het belegh der reden. Want in den verstande, terwijlen het staet in sijnen lichte voorseyt, en valt geen bedrogh, noch logen, het en ontsangt geene hulpe door de redene, dan wel het brengt sijn licht over de redene. Dus en is den geest des menschen niet redelijck: maer alle dingen zijn in sijnen verstande in sulcker voegen, dat sy zijn sijn verstandt selve. Dit is het voordeel, 't welck ons verstandt heeft uyt de weerdigheydt der genaeden, dat 'et is het beelt Godts, en dat het verstaende, sich verschept in de gedaente van 't gene het verstaet. En dat alsoo de ziele is een enckel licht selve, soo is 't dat wanneer sy iet vremts in haeren verstande begrijpt, soo moet sy noodelijcken of afstandt doen van het wesen eens alderenckelsten beelde Gods, of sy moet haer verscheppen in de gedaente van 't begrepen ding. Sulcks dat het aengegrepen dings wesentheyt, is een naeckte wesentheydt, en doch wesentlijcken in het verstandt, gelijck als in de kerne van den appel, eenen appelboom is: hierom en mach de verstandelijcke kennisse niet dolen, niet bedrogen wesen, soo wel ons de reden verleydt. Door dien in den verstandelijcken begrijpe staen de wesentheden naeckt, en ontbloot de ziele in haeren verstande, dan aenschouwt, als d'oogen, wanneer sy haer selven is siende in eenen spiegel. Deshalven geen wesen en is gehouden voor waerachtigh, dan voor soo veel het is begrepen in het verstandt.
| |
| |
Dus seght oock Arist. dat de beginselen des wesens, en de beginselen des verstandts, zijn de selve, 3 Metaph. En ick verstac oock, dat de waerheydt der wesentheden, en de waerheydt der verstandelijcker kennissen zijn een en het selve ding; en alsoo als een ding, waer, en wesen, over-een-komen: soo moeten insgelijcks de wesentheden en waerheden in het verstandt in een versmilten. Want in 't verstaen des verstandts en is geene anderheydt des begrijpende verstandts, en des begrepen dings: wesende voor het verstaen eerst te niet gedaen alle toedracht en wederslaen tot malkanderen. Door dien de verstandelijckheyt en is maer een toekomste oft vernaederinge der eenigheyt. Deshalven, om 't selve uyterlijcker te seggen, en is 't verstaende verstandt niet verscheyden van 't gene verstaen is, dan gelijck een rechte straele des lichts van sich selven zijnde wederslagen. Dus dan het begrepen dings wesen in het licht des verstandts, wordt een geestelijck en wesentlijck licht. Jae oock het wort door verhuysinge der eenigheydt het verstandelijck licht selve: het welck der verganckelijcke dieren zielen niet toe en komt: hierom onse ziele verstaende haer selven, verstaet oock eenighsins alle andere dingen; overmits alle andere dingen zijn verstandelijcker wijse in de ziele. Dus is dese verstandenisse de swaerste, de leste, beste, en nutste onder alle anderen. Want de ziele niet hebbende in haer selven eenige gedaente haers selfs, en van haer selven verscheyden, dus en vermach sy haer selven niet verstaen by eenige gedaente. En overmits de ziele is enckel, en eenvoudigh, en dat sy haer selven verstaet sonder gedaente, soo en is 't niet billick dat sy verscheyden middelen, en voegen van verstandenisse hebbe oft gebruycke ten opsicht haers selfs, en andere dingen. Dus moet nootsaeckelijcken de ziele alle andere dingen verstaen sonder gedaente verscheyden van dingen, maer 't verstandt grijpt der dingen gedaente selfs aen. En aengesien de ziele ontbreeckt haer eygen gedaente des goddelijcken beelts, om haer selven
| |
| |
over te setten in haer selven: daerom soo en vermach eygentlijck de ziele haer selven niet verstaen, dan onverstandelijcker wijse, by de getuygenissen des genen, wiens beelt sy is. En voor soo veel oft luttel als sy verstandelijck oft onverstandelijck begrijpt, soo is het de nuttelijckste verstandenisse, die sy in de natuere mach scheppen; want als dan in het licht haers lichts, op seecker voegen sy dan begrijpt aller dingen wesentheden. Waer door de kennisse sijns selfs, soo noch is geseydt, is een volkomenheyt der wijsheydt. Daer dan dese kennisse des verstandts eens gekomen is, daer verswacken stracks alle uytloopen der reden: gelijck oock 't verstandt blijft ten onderen daer de reden de heerschinge heeft. Insgelijcks oock wesende den opwerp des verstandts de wesentheyt der dingen selve, en niet haer toevallen, daerom de toevallen, oft afgesneden van de bestaende dingen, worden by gedaenten oft species begrepen door de verbeeltenisse, en niet door het verstandt, waer in alle toevallen staen versaemt in de wesentheydt der begrepen dingen; want de toevallen en zijn eygentlijck geen entia, maer entium; dat is; niet de dingen, maer der dingen waer in sy bestaen; deshalven en hebben de toevallen geen wesentheyt, die ter eenigheyt van het verstandt mach verhuysen, oft in de welcke 't verstandt sich mochte oversetten. Aristoteles (die oock het gevolg der Scholen noch heeft) spleet het verstant in tween; waer af hy het eene het doende, en het ander het lijdende verstandt noemt. Het doende wil hy dat het besich zy in 't vinden van de voorstellen der bewijs-reden, en daer nae dat het druckt haere ontfangen zegelen in het lijdende verstandt, als in een onderworpen stoffe. Het doende verstant noemt hy edel, mannelijck en vullende de stadt van de gedaente, daer hy het lijdende verstant vergelijckt den wijne, de stoffe, en modele, willende dat de natuere allesins werckt ter volmaecktheyt, en dat dusdaenigh werck veel edelder zy, dan het lijden. Hoewel dese leer by de Scholen besongen wordt met eenen geduerigen Amen, doch mishaegen my
| |
| |
daer in veel ydele droomen, die my ander gevoelen geven. Want ten eersten hebben wy alreede te vooren genoeg betoont dat de bewijs-reden noyt kindt en was des verstandts; ten anderen, ick sagh een Moot een riet snel drayen in een putteken van een bordt, daer in een linnen doecksken lagh, en 't riet ontstack: maer daer nae, ick stack 't riet in een groot vier, en het ontstack veel haestiger, volmaeckter, en klaerder, soo wanneer het riet niet en dede tot het ontsteecken. In allen gevalle, het doende begin mochte edelder zijn dan het lijdende, wanneer het werck oft uytkomste was tot meerder volmaecktheydt. Maer wanneer een peerel in een misthoop verrot wort, en dat iets tot onedelder wesen wordt gebrocht, soo is het doende begin onedelder dan het lijdende. Soo dan, indien den regel des adels in der natuere niet vast en staet, veel min kan hy passen op het verstandt, 't welck gansch boven de natuer is, soo in wesen, als in 't wereken. Dit mochtmen Aristoteles vergeven, maer niet de Scholen, die dusdaenige rasernyen den jongeren tot een ontbijten der wetentheyt voorleggen. 't Is onbetaemelijck dat wy de Chustelijcke waerheyt wederleggen, en volgen de Heydensche vernuftheydt. Wy Christenen zijn gehouden te weten, en leeren, dit ons verstandt niet min dan onse ziel boven natuere is, noch en past op haere regulen, noch en wordt by de Mathese, noch by de reden vervangen. Dat ons verstandt af-hangende, ganschelijck van sijnen eeuwigen oorsprong in sijne hooghste volmaecktheyt niet en verstaet dan ontsangende: en 't gene ontsangt, lijdt, en doet niet. Dat insgelijcks een lijdende wille veel edelder is, dan een willende wil. Dat ons verstant is een onsterffelijck beelt des eeuwigen eenen geest, en een licht Dat ons verstant, verstaende, wordt verlicht, en lijdt, en dat ons dierlijcke verbeeltenisse verstaet al werckende. Dat 'et slavelijcker en moeyelijcker is te wercken en doen in 't verstaen, dan het is lijdende t' ontsangen een edelder licht, dat om niet geschoncken wort. Door dien 't verstant wordende
| |
| |
verlicht, en ontsteken in een ongemeten licht (soo als het voorseyde riet in een gloeyende groot vier) wordt overgestelt in de gedaente des verstandtbaeren dings, sonder moeyte te doen om oft in het te verstaen: en als dan 't inwendig waerlijck wesen der dingen schijnt met een selve licht in ons verstandt: sulcks dat der dingen wesentheydt, met alle haer eygendommen, ons dan inwendigh aenspreecken. Daer andersins een werckende diergelijcke verstandt maer en ondersoeckt de dingen van buyten, en met alle sijnen arbeydt en loopt maer rondom: siet aen maer de sloester, oft houwe, en geensins de keerne: ten hoogsten vergenoeght sich selven met een uytwendigh signatum oft teecken, en kent den zegelaer niet. Wat ydele dwaesheydt is het te kennen in onse ziele een beeldt Godts, en te splijten ons verstant in twee verscheyde wesens: als of 'er in Godt iet tweescheydigh waer in substantie, kracht, en wesen. De Christenen behooren te weten, dat 'er niets ter waerheydts ondersoeck en trest dan 't verstant alleen. Dat alle waerheyt oorspronckelijcken komt uyt een waerheyt, allen verstandt uyt een verstandt, alle licht uyt een licht. Dat ons verstandt in sich selven seer naeckt, ydel, arm, duyster, en bedrogen is: sulcks dat alle klaerheyt, volheyt, adel, licht, en waerheydt hem toekomen ontfangende, en lijdende. 't Verstandt dan hangende onmiddelijcken van den Al, die boven natuere, en wesen is, wordt des te meer veradelt, hoe het meer ontsangt, en lijdt van dien Al. Deshalven is de betrachtinge des verstandts allesins verre afgeweken van 't gene de Scholen met hare Philosophen voorwenden: Des den Apostel gebiedt dusdaenige Philosophie te schouwen, en nochtans de Scholen blijven al hoorende doof.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd