|
| |
| |
| |
Dageraet oft Nieuwe opkomst der Geneeskonste.
Eerste Pael.
Van tijdt, duringe, oft weringe.
 En sal my noemen eenen opgeblaesenen wederstrydenden geest, die alle wetentheyt der Voorsaeten misnoegt, die als een swijn in den wijngaert alles omworpt, en verstoort. Godt lof, my en verargert niet wat die menschen van my oordeelen, mits mijne ziele hun oordeel niet onderworpen is. Myn oogmerck is, myn beroep te volgen. Ick weet dat ick waerheyt leere, dat mijne leere, hoewel dit boeck onderginge, sal blijven staen soo lange als de werelt, want de waerheydt sal boven dryven. Indien ick bewijse d'onwetentheydt, de duysterheydt, d'onachtsaemheydt, ende onbermhertigheydt des werelts, in de dingen die het hooghste staen te achten, en daer 't verlies het schadelijckste is, en der ziele het aldergevaerlijckste, en soo verre my 't selve met spot en ondanck betaelt worde, van nu af verblyde ick my met de hope van sulcken loon, en segge met David, die goet met quaet vergelden, hebben my gelastert; Heere ghy zijt alleen mijn erfdeel. 't Is noodigh, daer veel niet geweten en wort, dat 'er veel herstelt, veel verbetert, en onderwesen worde, en dat een ieder niet eenpaerlijk de leere ontfange. Ten eersten
| |
| |
dan soo segge ick dat, al en waerder geen lichaem, evenwel den tijdt, en die stede, die nu zijn, moesten wesen. Buyten den uytersten hemel is een onbepaelde stede sonder lichaem, vervult met den geeste, die oneyndelijck in sijne groote is. Insgelijcks soo en is den tijdt aen geen lichaem gehecht. Ick en bedeele den tijdt niet, soo d' andere doen, uyt het beschrijven des eerstroeren den hemels; want gelijck het roeren des hemels geschiet in de stede, als eene mate van de stede, deshalven is het roeren des hemels veel eer eene maete des tijdts, dan dat den tijdt soude wesen de maete des roerens: en alsoo het roeren niet en is de stede, hoewel het geschiet in de stede; soo oock en kan het roeren den tijdt niet wesen, hoewel het in den tijdt geschiet: noch oock en mach den tijdt geboren worden by het roeren, overmits alle dinck sijns gelijcken baert. Jaer, maendt, dagh ende nacht, en zijn geenen tijdt, dan zijn maeten en toevallen der dingen, die in den tijdt geschieden, en zijn vremt, en gansch uytwendigh aen den tijdt: onsen dagh is eens anders nacht: doch is ons en allen anderen volcken den selven tijdt; Somer, Lenten, Herfst, Winter en zijn geenen tijdt, dan eygendommen, en ontsteltenissen des luchts ter veranderingen der dingen gestelt. Kintheyt, jonckheyt, jeught, stand, en ouderdom en zijn geenen tijd: maer naemen van anderheden onses lijfs en levens. Behoudelijck dat de wysen des werelts gelooft hebben den tijdt te wesen de maete des eerstroerenden hemels, soo willen sy daer en boven dat elck minste deel, oft ondeelbaer stip des tijdts in sich selven hebbe, inder daet oneyndelijcke stippen oft poincten (merckt hier hoe het stelbaer, en dadigh oneyndelijck, item het ondeelbaer, ende onbegrijpelijck, 't welck sy eldets mogelijck inder naturen lochenen, in den minsten deel des tijdts toegestaen wort,) en aldus vervullen sy de kennis der naturen met droomen, ende onverstandelijcke viese vaesen. Volgende noodelijcken uyt henlieder voorstel, dat alle deel des tijdts, geenen tijdt en soude wesen, dan maer een ondeel- | |
| |
baer stip sonder duringe, sonder en buyten tijde; sulcks dat den tijdt soude bestaen, oft uyt de ondeelbaere deelen, oft uyt de t'saemen voeginge der oneyndelijcke ondeelbaere stippen; niet bettachtende dat het ondeelbaer negatyf of loochenende niet en mach by versaeminge iet wesentlijck worden, lanck, of kort, groot of kleyn, overmits het eenen niet in sich selven besluyt. Sy saegen langen tijdt en korten tijdt aen, sy stelden den tijdt onder 't praedicamentum quantitatis: en des tijdts wesentheydt, en afpaelinge, stelden sy in de successie of ondervolginge die met dadelijck oneyndelijcke en ondeelbaere stippen des geduers, in het minste deel eens oogenblicks versaemt stonden. Sy hebben te seer de Mathese gevolght, die in elck continuum, of grootte, oneyndelijcke stippen stelt: en sy en hebben niet betracht dat de nature dusdaenige voorstellen niet en kendt. De nature aensiet de dingen sulcks, en voor soo veel sy zijn: en niet voor soo veel sy tot bemerck der onbekender maeten worden getogen. Sy deelen wel het bemerck der groote, van den bemercke der getaelen, als verscheyden geslachten der quantiteyt. Sy seggen oock, dat den tijdt meer den getaelen toequam, dan aen de groote; mits dat in den tijdt ondervolgh was, en aen getaelen anderheyt der voeginge. Sy hebben oock geleert dat de getaelen uytwier pen d'eenigheydt, en dat nochtans de versaeminge der eenigheden maeckten alle die vescheyden gedaenten der getaelen. Sy hebben den zero of thiende boeckstave der Telkonste voor de eenigheyt aengesien, en dien niet tegenstaende wilden sy dat den tijdt was een van de suylen, oft pilaren der nature, en moeste wesen eene ondeelbaere eenigheyt, en daeromme meer der groote gelijck in sijn wesen, dan den getalen. 't Is alles een ydel geswets wat van den tijde tot nu toe is geratelt: mits sy met ondeelbaere, ende dadelijck oneyndelijcke stippen van duringe in een versamelt, zijn te vreden geweest: en mits sy stellen (segge ick) een oneyndelijck minste, 't welck met geproportioneerde oneyndelijckheyt, de stippen des tijdts ver- | |
| |
volgende te gaeder bindt. Dus dat by henlieden het wesen des tijdts soude alleen in 't worden, en niet in 't wesen bestaen, noch worden om te wesen, maer op dat hy vergaen soude eer hy waere, dien volgende en soude den tijdt noch wesen, noch konnen wesen, veele min mochte hy lanck, noch korte, noch mate, noch meetbaer, soo sy nochtans hem begeeren: eylacen ick en hebbe in alle haerlieder natuerlijcke wijsheden niet dan onwetentheydt en onmogelijckheydt bevonden: 't welck my heeft overweldight, om desen arbeydt te doen in een beters aen te wysen in alles. Naementlijck te vergeefs willen sy den tijdt te wesen eene maete aller roeringe, die by haerlieder gesetten niet en mach meten, noch rechter wesen over twee roeringen, die in eenen tijdt geschieden, waer af d'eene snelder, of rasler soude wesen dan d'andere. Door dien naer haerlieder verstandts stellinge den tijdt altoos sich soude vergelijcken met het snelste roeren en 't gene meer rijmen oft passen soude op 't ondeelbaer. Jae soo verre d'ondervolginge des tijdts met hulpe en toeloop der ondeelbaere oneyndelijckheyt geschiede, en dat alle roeringe beschreven wordt met een eynde, en dat 'er geene proportie oft vergelijckinge en kan wesen, noch begrepen worden tusschen 't gene eyndelijck is, en oneyndelijck soude wesen in het selve opsicht: soo moet by gevolge van haer voorstel, den tijdt, oft maete des eerstroerenden hemels eene onmetelijcke maete, eene ydele vergeefsche en onbegrypelijcke maete wesen. Sy stellen species oft gedaenten in de quantiteyten. Daer nochtans groote noch getal en zijn in der daet wesentlijcke dingen der nature: maer wel alleen maeten der dingen, oft om eygentlijcker te spreecken, bemerckinge der dingen, volgens de maeten. De dingen hebben wel haere gedaenten in der daet: doch haere bemerckingen als entia rationis, en hebben geene wesentlijcke gedaenten. 't Is oock even benaut dat in allen gevalle, overmits sy kennen dat de gedaenten der getaelen, zijn maeten, waer by sy worden onderscheyden, sy
| |
| |
nochtans niet en hebben verstaen dat d'eenigheyt oock soude een getal wesen: aengesien het eene door de eenigheydt niet min in sijne anderheydt en is onderscheyden, dan het thiental. En daer en is geene reden, waeromme twee eenigheden meer souden een getal wesen, dan eene. Mits in den tweetal noch beyde d'eenigheden bescheyden staen in haerlieder wesen, en niet en sijn ontwesent in een derde, 't welck soude wesen het tweetal. Jae op 't eygentlijckste sprekende, d'eenigheyt is allen getal, en uyt haer vliet alle getal, en is Godts naeste gelijckenisse van wien alle dinck is. Ick worde gewaer dat men de nature alom min heeft verstaen dan de Mathese. Dat des menschen kennisse tot luyigheydt is genegen, en daeromme soeckt alle dingen op malkanderen te passen, en soo wanneer iet by bewijs der Mathese is begrepen, men altijdt heeft gesocht het eene op 't ander te passen. De humeuren op de elementen, de qualiteyten der elementen te dobbelen, en daer op te doen tijmen de qualiteyten der humeuren, jae de selve tot in den gesternten toe te dobbelen en voegen, als oirsaecken van alle invloeying. Desgelijcks hebben sy oock onderstaen het ondeelbar continuum te passen op den tijdt, en op de getaelen, en d'eenigheyt op 't stippe oft poinct en dier gelijcke narheden, sonder te bedencken dat elck dinck sijnen eygendom volght, daer door het sijne anderheyt heeft. Sinte Augustyn wiste wel dat 'er eenen tijdt is: maer bekendt, niet verstaen te hebben wat den tijdt eygentlijck is. Ick hebbe den tijdt dus achtervolght. Eerstmael bemerckende dat de hemelen stillestand hadden ten tijde Josuë, en dat nochtans de werelt, en den tijdt was doen als nu. Ick kende dat 'er doen was eene duringe, die ick bekenne voor den tijdt, ick verwondere my dat de scholen noch heden den tijdt hechten aen 't roeren der hemelen, en den selven door dagh en nacht beschrijven, en niet in en sien dat 'er tijdt was in nature, eer oyt dagh oft nacht was, of eenigh gedray der hemelen. Want in den beginne, doen Godt schiep hemel en aerde, was
| |
| |
alreede den tijdt. Ende daer naer heeft hy ten eersten dage het licht geschaepen, en gescheyden van de duysternissen, den hemel, aerde en duysternissen waeren in den tijdt, eer het licht worde, en al eer het al drayende, konde dagh en nacht bescheyden. De Heydensche dwalingen kleven soo diep in den kop, dat men de waerheyt voorby gaet, als S. Hieronymus door de Engelen gegeesselt worde, om te seer Ciceronem te lesen. Ick vreese noch erger den Scholen over komen mochte. Ick weete dat den tijdt soo hy by Godt is, is oprecht, louter, ongevalst, en is niet verscheyden van der eeuwigheyt: dat 'er oock geenen anderen tijdt en is by ons, noch by de Engelen, dan die by der eeuwigheydt is gemeten: 't is eene selve duringe oft lastinge. Ick trock van tijde alle lichamen, alle ondervolginge der beroerten, en ick bevondt dat den tijdt geen opsicht en draeght tot de roeringen. Dat den tijdt is den tijdt, en is 't gene hy is, 't sy veranderingen, bewegingen, en roeringen geschieden, oft niet. De duringe en vonde ick niet gedrachtigh tot de beroerte, noch de roeringe tot de duringe. Wy zijn besloten in 't dal der wisselingen, en veranderingen. Wy meten alle veranderingen, ende beweeghlijckheden met den algemeynen loop des daeghs. Het dient ons tot een behulp, soo wy alle eygene besondere roeringen met eene algemeyne vergelijcken, doch daer is dolinge in te speuren, dat wy den dagh oft beroerten des hemels tijdt, en den tijdt ondervolgigh noemen, en vermeynen. Want genomen het behaeghde den Heere, dat voortaen aller sterren loop ongelijckelijck ongeschickt liepen, sulcks dat men daer op geene seeckere andere roeringe en konde passen, soude den tijdt daerom laeten te zijn 't gene hy nu is: soude den nu geenen nu meer voortaen wesen? wat gaet het den tijdt aen al wat 'er in den tijdt geschiet: overmits den tijdt heeft een wesen sonder opsicht, opvouwen, oft gemerck tot iet anders. Den tijdt en is voorwaer niet gestelt tot maete, noch om te wesen meetbaer, in sich selven. Hy heeft een vry wesen, uyt
| |
| |
den welcken, en in den welcken allen wesen is; by gelijckenisse. Godt is inwendigh in alle schepselen. Het eeuwigh goet, voor soo veel het is alle goet, en niet dit, oft dat goet, is Godt; maer soo veel eenigh goet, is dit oft dat goet in wesen, en niet alle goet, voor soo veel is het der schepselen eygen. Godt dan is een goet in allen, en alle goet is dit een. Dus is Godt in allen alom tegenwoordigh, en aldus is oock Godts tijdt, in allen dingen den tijdt. By gelijckenisse. Het schynsel der Sonnen, voor soo veel het iet wat is, zy ons hier in stede van het schepsel, en de Sonne die in haer selven is een licht, en ontleent niet van buyten, zy ons hier in stede van Godt. Het schynsel dan is iet in sich selven: doch buyten oft behalven der Sonnen is't niet. Soo oock verstaet dat d'eeuwige duringe, durende in de schepselen, is den tijdt: die buyten en behoudens d'eeuwige duringe, is niet. Doch alsoo d'eeuwige duringe noyt op en houdt, soo en is den tijdt noyt tot niete, soo lange de schepselen sullen wesen. Verstaet nochtans een onderscheydt, dat den nu Gode is een vertreck, oft aftreck ter eeuwigheyt ende ter Godtheyt: dar nochtans den nu der schepselen is het schijnsel vlietende uyt den nu Godts, 't welck daer sonder noch daer buyten en is, noch en kan wesen. Den Heere heeft tot my geseydt, ghy zijt mijnen sone, ick hebbe u heden geboren. Door dien d'eeuwigheyt en is maer cenen nu, en cenen heden. Item ick hebbe u uyt den moedernat geboren voor Lucifer: den Heere is uyt den buyck geboren in den tijdt, en want in den tijdt geenen voor noch naer en is: soo is den (ante) eene voorsettinge in weerde voor Lucifer. En van den beginne tot den eynde des werelts en is maer eenen tijdt, eenen gestadelijcken nu, en eenen heden, dus is het Lam van den beginne des werelts in der waerheydt, en daet gedoodt en geoffert: want den tijdt blijft een paerigh. Des is de doodt des Lams oock salighmaeckende die Engelen, en die gene die in den loop der nature voor de menschwordinge des Heeren zijn gestorven. Den
| |
| |
tijdt dan is sonder deelen, gestadigh, geduerigh blijvende sonder gevolge, en der eeuwigheyt in 't naeste gelijck, soo het schynsel der Sonne is gelijck, en alleen dependenter emanative gescheyden: deshalven is den tijdt soo qualijck tot noch toeverstaen baer geweest. Dat den leeuw haer niet en roove, dat de helle haerlieder niet en verslinde, het zijn gebeden voor de dooden, en eenigen tijdt naer 't overlijden, daer nochtans de zielen korts naer 't overlijden worden gevonnist. Dus souden dese gebeden te vergeefs en te laet komen, soo den tijdt ondervolgigh waere. Maer de kercke Christi, geleydt door den H. Geest, weet dat alle gebeden, en wercken, die sullen geschieden, zijn in den selven nu, en tijdt, al oft sy voor de doodt geschiet waeren. 't Selve is volgens den Grammatica, die allen lijdende praeteritum betracht al oft hy tegenwoordigh waere. Doctus sum vel sui &c. als daer by uytsluytende het ondergevolg des tijdts. Misschien den boosen voorseggende iet toekomens (te weten dat een kindt in eender Heydenscher vrouwen buyck, soude Victor genoemt worden, en omworpen het beelt eens Afgodts) en geschiet niet by der sterren voorkondinge, oft bereeckeninge (die immers niemanden en doopen, noch en naemen,) maer door de kenniste den geeste van Godt gegunt in te sien, als toekomende in der dingen successive roeringen, doch als tegen woordige in debestendige gestadigheyt des tijdts. De sterren sullen u wesen tot teeckenen, tot tijden, daegen, en jaeren. Hier siet men ten eersten dat daegen en jaeren geen tijden en zijn, maer gescheyden staen daer regen. Ten anderen dat tijden beteeckenen beroerten, en veranderingen der tijden, en niet den tijdt selve: want sterren en mogen ons niet wesen voor eenen tijdt. Soo dan de voorheyt, en laeterheyt en vinden geen stede in den tijdt dan by gevalle, om d'oneygentheyt van spreucke, en ten opsichte der roeringen die met den algemcynen loop der hemelen gemeten worden. Soo dan gelijck alle licht komt van den Vaeder der lichten, alle wetentheyt van de
| |
| |
ongeschaepen wijsheyt, alle roeringen van den eersten roerder: insgelijcks oock den tijdt vloeyt van de eeuwigheyt. Ten is dan niet wonder dat men dit qualijck heeft konnen verstaen uyt de Heydensche schole, jae oock niet heden daer op seer getracht, mits den tijdt is een schijnsel des eeuwigheydts, het welcke niet min ons verstandt en bedwelmt, dan het schynsel der Sonnen onse oogen: en hoewel wy den tijdt aftrecken van alle steden en lichaemen; soo mogen wy hem qualijck scheyden van eer, laeter, en ondervolge, en dat geschiet door d'ongewoonheydt, en nieuwigheyt, tot de welcke men hem qualijck kan begeven, gelijck eenen die gewent is met de slincker handt broot te snyden, hem qualijck kan behelpen met de rechte, hoewel hy andersins veel andere dingen bekomt met de rechter handt. Doch en is den tijdt daerom niet verbonden hem te voegen naer onsers gemercks beliefte oft gewoonte. In der daedt wat gaet het den tijd aen de voorheyt, oft laterheyt der roeringen in de lichaemen? de dueringe en seght geenen opsicht aen dingen dan alleen door onse redene, maeckende eene vergelijckinge tusschen die beroerelijcke dingen, voor soo veel als sy zijn beroerelijck, en niet in der daet. De verganckelijcke en beroerelijcke dingen hooren 't onseeckere loopen der voorheden en naerheden in haer beroerte met de welcke sy ten eynde oft ter doodt spoeden; maer wat gaet dit den tijdt aen? moet hy daerom loopen met elcke roeringe, soo moetender soo veel tijden zijn, als 'er beroerten zijn: oft indien eenen tijdt loopt met alle loopende beroerten, soo moet hy het aldersnelste loopen, en deshalven eenen langsamigen loop: van 't leven eens herts loopt ongelijcker met den tijdt, dan den dray van een spinnende wiel. Hier siet ghy dat de dueringe oft tijdt heeft sijn wesen, en natuere onbeweeght, ongedeelt, onverandert, en sonder eenigen opsichte. Ick stelle dan eygentlijck den tijdt in Godt eminenter essentialiter, en in schepselen subjective participative ac dependenter: eygentlijck sprekende, S. Steven heeft
| |
| |
den loop sijns levens voleyndt eer S. Pieter den sijnen, in 't begrijp der vergelijckingen in de loopen en roeringen: maer alsoo in der eeuwigheyt noch voor, noch laeter en is; soo oock in 't opsicht des tijdts en is S. Steven niet eer in den Hemel, noch in 't gebruyck der eeuwigheyt dan S. Pieter. Daer is wel de wet lex fati, dat de beroerten des levens involgen naer de inhangende besteltenissen der roeringen, gehecht staende op seeckere geschicktheden oft ordeningen. Welcke hechtingen, en ordeningen en zijn niet des tijdts, maer hebben het voor en het naer, het vroegh, en het laet op 't gevolgh der beroerten, en niet des tijdts. Wat kander ongerijmder geseydt worden, dan dat den tijd soude beroert worden, volgen, en sich selven moeten voegen op stippen die in der daet oneyndelicjk tot ondeelbaer gedeelt in elken oogenblick, en versaemt zijn! en dat dit soude wesen een seeckere maete aller beroerten! en dat den tijdt door dese ondeelbaere versaeminge, en successie selve beroert zijnde, soude eene goede seeckere maete wesen der roeringen! dus die vroegheyt, en laeterheyt, en eynden, niet ten opsichte des tijdts, maer wel ten opsichte van 't fatum in de ordeninge, en de besteltenisse der beroerten: te weten, ten opsichte van eene beroerte tot de andere, 't sy die staen onderworpen ter veranderinge der lichaemen oft der plaetsen. Want gelijck de plaetselijcke roeringe niet en treft het wesen, oft natuere der plaetsen: maer het dinck, 't welck geroert wordt successive door de stede, seght alleen een opsicht per accidens (dat is by gevalle) tot de gesecheydt der stede: en d' opsichten der gesetheden, oft van stede ter steden, blijven vast onbeweeght en raecken in 't minste de stede niet, 't sy een dinck in haer geroert worde oft niet, en dat d' ondervolgh der stedelijcker beroerte van wegen der beroerte, is gansch vremt aen stede: soo verstaet oock diergelijck met den tijde, en des noch te meer, dat den tijdt meer afgetrocken is goddelijcker en naerder de eeuwigheyt, dan wel is de stede. Den tijdt dan en hebbende geen ondervolgh, en
| |
| |
heeft oock geen oogmerck ter beroerten, die met den loop der hemelen worden gemeten; want alle vergelijckingen des vroegers en des laeters zijn opsichten der ondervolgende oft successive beroerten, ende niet des tijdts, zijn (segge ick) een ondervolgh der ondervolgende, en eene proportie des haesters, en traegers ter beroerten, en ter successien. Oock om te kennen dat 'et aevum, oft den tijdt die sy de Engelen toeschrijven, niet en sy verscheyden van duringe die men noemt tijdt; bepeynst dat onse ziele, noch zijnde in 't lijf, noch jonck en is, noch out, noch dagh, noch nacht en heeft, noch oock en is ondervolgigh: doch sy genieten de selve duringe, die d'aflyvige ziele nu heeft. Sy willen dat met des werelts onderganck den tijdt sal vergaen, en het aevum sal opstaen. Voorwaer sy betoonen, dat sy niet en spreecken van tijde, dan alleen van beroeringe der lichaemen. En soo in de H. Schrift staet, dat naer desen geenen tijd meer wesen en sal; 't selve is geseydt naer 't gemeen begrijp voor den loop der daegen en nachten. Want den Engel in sijn bestendigheydt geniet eenen geduerigen tijdt, en die niet en is ondervolgigh, noch en heeft deelen, noch iet sijns en is, groot, noch kleyn, noch maete, noch meetbaer, (sulcks als wy van de tijdt seggen, vertellen die wijsen van het aevum) en nochtans de geleerde willen dat de wercken der Engelen gemeten worden met eenen tijdt, die bescheyden, en ondervolgigh soude wesen: waer door sy bekennen dat roeringe opsicht draeght tot de roeringe en successie, en dat dese haerlieder metinge t' onsen opsichte, oft onderlinge onder malkanderen wordt geeyndight, en niet dat by den sterffelijcken kan deelinge wesen eender gedueriger duringe, die ter eenigheyt, ondeelbaerheyt en tot eenen onbeweegelijcken stippe dient. Soo besluyte ick, dat overmits den Engel niet en kan dadelijck wesen in twee verscheyden duringen (te weten d'eene op sijn wesen, en d'andere op sijn wercken) en mits beyde dese dingen en staen maer in eene duringe, verscheyden by gevalle der opsichten, en om der
| |
| |
swackheydt onser metinge: dat inder daedt onsen tijdt is een ding en wesen met 'et aevum, en sal onverandert blijven van den beginne tot in der eeuwigheydt, en gelijck de toeringe geschiet op een onbehoorelijck grontstuck, 't welck is de stede; soo wordt d'ordeninge, oft de wet fati gestiert op een onberoerelijcke dueringe des tijdts. 't Is dan genoegh bewesen dat den tijdt niet schuldigh en blijft sijne geboorte aen de roeringe des hemels, noch maete en is der roeringen, noch deel en heeft, noch ondervolgh, noch beroerten, noch wisselingen van was en sal wesen. Dan dat 'et is, eenen is, en nu, eenen heden, altijdt gelijckelijck bestaende. d' Aenmerckinge des tijdts voorwaer is gansch vremt tot 'er Physicale Schole, en der natuerelijcke wetentheydt: niet mogende het schijnsel der eeuwigheydt eygender dienen, dan om door sijn beschouwen sonden te schouwen, en te geraecken buyten en boven den dagh, buyten gedenckenisse aller verganckelijcke en beweegelijcke dingen, jae boven alle 't gene door de redenen en by den verstande mach begrepen worden:eyndelijck dient tot aenleydinge om te geraecken tot het oververstandelijck een, waer in alle ietigheyt is op sich selven weder geboogen, en verslonden in een oneyndelijck meyr van glorien, het welcke door uytschijninge en uytvlietinge geeft de wesentlijckheydt van alle wesen der schepselen. Dus niet te vergeefs en hebben veele Heyligen geleert, dat 'er niet en is, 't welck den mensch eer tot een goet gepeyns ruckt, dan het bemerck des tijdts. Den welcken, indien hy is als snel voorbygaende sulcks oirsaeckende; soo veel te meer sal sijne beschouwinge meer bewegen soo sy is naeder der eeuwigheydt. Maer dit en is ons voornemen hier niet. Soo dan wederkeerende, verstaet dat den dagh, die tot maete tot noch toe is aengenomen, en kan geene seeckere maete wesen, noch oock geven; want hy en heeft geen seecker stip dan des middaeghs, 't welck in elcker stede is noodelijck, noch veranderbaer. En de seeckerheydt des voorseyde middaeghs
| |
| |
stip, en is noch niet van wegen der hemelscher roeringe, noch oock van wegen der dueringe: maer wel alleen van wegen der stede daer de Sonne ten middaege komt. Den eenen vriendt kan den anderen noch nauwelijcks overschrijven eenen seeckeren nu, wanneer iet geschiet, dan by groote ervarentheydt van de ronte des kloots, en de roeringe der Sonnen, sonderlinge ten opsichte der eclipsen. 't Is waer, men heeft des wereldts bol naergevolght, en hem bedeelt door den middaeghs stip, en 't verhef des noorts. Men heeft den dagh bedeelt op eenen bol, ring, en plat velt. Maer wanneer men de Sonne niet altijdt en siet, soo heeft men raders gemaeckt die 1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, oft 24 maelen souden 's daeghs omgeroert worden; en alsoo geen rat sich selven en beweeght, soo heeftmender wicht aengehangen, 't welck altijdt meerdert, soo 't seel langer, en wichtiger wordt, en deshalven is der Sonnen loop ongelijck by onse uurwercken, noch onseeckerder is de gebuyghde staele veer: want tot noch toe geene seeckere vergelijckinge en is bevonden, tusschen die kracht van gebuyghde veere, oft haere wederspannigheydt, en tusschen d'afscheydinge min en meer van middelstip der uuren. My heeft dickwils verwondert hoe men soo naeuw hiet op heeft toegeleght, en dat niemandt en heeft betracht om op 't naeste den loop des daeghs te meten. De fusa en semifusa der sang-konste zijn enseecker mits, het geheel, wiens gebroken sy zijn, is langer oft korter naer belieste. Ick verwonder my, dat men noyt wel en heeft gemeten de kracht des geschuts, hoewel Stevin, en andere daer na hebben getracht. Te weten eenen muerbreecker, staende 300 stappen van de want, schietende vier-en-twintigh pont yser, met elf pont van seecker poeder, hoe lange den bal toeft van het ontsteecken des viers tot het treffen? Item staende vier-hondert stappen verre, hoe veel langer hy toeft? item 500 stappen, hoe veel traeger? item alsoo den bal somtijdts een holheydt heeft, en niet vol en is, wat verscheydentheydt dit geeft, Item
| |
| |
een stuck, schietende 12 pont ysers met vijf pont poeders, en staende 600 schreden oft 1200 stappen, en alles om die kracht des poeders met 'et wicht des bals te vergelijcken, en te weten eygentlijck op 't naeuwste den standt, en macht des poeders. Item leggende op eenen toren een bert, met eenen yseren, looden, en houten bal, van eender groote, en keerende 't bort stracks om, hoe lange elcken bol onderwegen is, om de swaerte met de uytspreydinge der stoffen te vergelijcken, en om diergelijcke maeten der snelheyt in 't roeren op 't naeuwste te hebben, als mede om elck deel des daeghs, soo kleyn het zy, gewisselijck en trouwelijck te meten. Men spreeckt veel van minuten, het sestigste eender uure, en van secunden, terzen &c. tot tienden toe, met onderbedeelinge van 60 tot een; maer wie sal my een seconde (dat is een sestighste van een minute) veel min een terze, oft quarte, in de beroerte des daeghs konnen afscheyden oft vertoonen? 't is even als met ons leven. Wy en voelen niet soo onse daegen ontgaen; maer wel te degen als sy voorleden zijn. Soo oock in veele jaeren, men wordt gewaer dat boven 't schrickeljaer noch iet boven de 365 dagen 6 uuren overschiet, soo wanneer het onderscheyt door sijne grootheydt is geworden merckbaer, dan bedeeltmen 't selve, en men werpt toe op elcken jaere; dus worden de secunden en terzen by uytkomste, en niet by gevoelen bevonden. Ick hebbe een slecht middel bedacht, om gewisselijck op 't naeuwste het lange en kort aller beroerten te meten. Hangt aen eenen stock een wicht, met een dunne lyne oft zeel van eenen voet; beweeght het dat 'et slae over en weder als een klocke: weet dat elcken slagh sal gelijck zijn tot den lesten toe, 't gene den eersten rasscher gaet, des gaet hy verder. Item 't sy het wicht zy een pont oft seven, is even eens, wesende het zeel een paerigh lang. Maer soo het zeelken is van twee voeten, soo is 't net noch eens soo traegh. Hier mede mooght ghy alle beroerten gelijckelijck meten, en vergelijcken. Voor soo veel aengaet d' oordeelende
| |
| |
daegen in de sieckten, de selve steunen alleen. Dat in veertien daegen de maene altijdt tegen over staet van de stede daer sy was veertien daegen te vooren. Dus heeft sy wederwerckige macht aen de gene die sy in den beginne hadde, ende den sevenden dagh is de helft daer af. 't Selve is gegrondt, voor soo veel onse roeringen volgen der hemelen loop. De sterren zijn ons tot tijden, en veranderinge der tijden, en deshalven sleepen onse hemelsche krachten naer haer voorgang. Doch worden dese vonnis daegen alleen gespeurt in snelle kranckheden, en daer de natuere alleen sonder hulpe werckt. Maer indien sy geholpen wordt, soo voorkomt sy den vonnis dagh, die oock wordt verspaedt, soo sy by onbehoorelijcken middel oft misbruyck wordt verhindert. Soo worden die 17, 19, 20, en 21, in stede van 14 gestelt. Des en zijn de vonnis daegen voor getrouwe Genesers van geenen noode, noch gemercke. De vierdaeghsche erffelijcke koortse duert achtien maenden en meer om ten vonnisse te geraecken, en behoudt eene harde milte, en geswollen knoesselen. De welcke nochtans, indien den Geneeser sijn ampt verstaet, moet in vijf daegen ten hooghsten, sonder eenigh quaedt naer te volgen, volkomentlijck worden genesen. En de snelle kranckheden moeten oock spoedig geholpen zijn, oft den Geneser is ontrouw. Dus vinde ick dat die besorghtheyt der vonnis daegen (op die welcke soo grooten roem der kennisse wordt gespreyt) is een getuygenisse der onwetentheyt, en ontrouw der hulpen. Wat betreft het jaer paraclymacteric van 63. getrocken van negen mael seven, is eenen ontrijpen vondt, onvast in gronde, en strydende tegen het woort der waer heydt. Seventigh jaeren zijn de daegen des mensch, 't gene daer boven is, is ellende: behoudelijck in de nachten. Dus dient desen vondt maer tot bedrogh, en om den menschen van dien ouder te stellen in een noodeloos gevaer des doodts, die dan niet meer te verwachten staet dan t'allen anderen jaeren. Ick segge alom mijn gevoelen onder hope van verbeteringe der H. Kercke en der Geleerden.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd