Wederkerige portretten

[p. 121]

18. Pieter Wiegersma

Een tweede portret dat door de geprojecteerde uitgave van Tony van Verre's boek over mij ontstond, was te danken aan een rechtstreekse vriendschappelijke provocatie mijnerzijds; aan mijn onstuitbare, misschien wat zonderlinge behoefte om juist de mensen van wie ik het meeste houd, bij tijd en wijle te jennen. Ik zal die behoefte maar niet nader analyseren, om geen dingen betreffende mijn innerlijke roerselen en structuur prijs te geven, waar een ander niets mee te maken heeft. Laat het genoeg zijn dat ik beken: wie ik liefheb, wordt vast en zeker soms gejend, en zij die ik nooit plaag, kunnen er zeker van zijn, dat zij mij niet zo erg na aan het hart liggen.

Tot de vrij kleine mensengroep die nogal eens wat van mij te verduren heeft, behoort Pieter Wiegersma, een der vijf zoons van mijn al eerder beschreven vriend Henk, die

[p. 122]

ik al van kindsbeen af gekend en van zijn vader ‘geërfd’ heb als vriend, toen hij zich eenmaal ontwikkeld had tot schilder, of liever tot een soort van duizendkunstenaar. Want er is niet één vorm van beeldende kunst (behalve sculptuur in de meest strikte zin) die hij niet beoefend heeft en nòg beoefent met een zeldzame begaafdheid en een groot technisch vermogen.

Kijk maar naar zijn flonkerende ramen in de Bossche Sint-Jan, zijn verbijsterende wandtapijten, zijn talloze geaquarelleerde landschappen, zijn ik-weet-niet-wat-meer! Ook portretten? O neen, dat niet. Hiermee had ik iets waardoor ik, zijn goede vriend en bewonderaar, hem op stang kon jagen. Er deed zich een goede gelegenheid voor.

De uitgever van Tony's boek had besloten op twee bladzijden daarin een aantal door diverse kunstenaars gemaakte portretten van mij te reproduceren, en terloops vertelde ik dit tussen veel andere dingen door aan Pieter, toen ik weer eens bij hem en Flossy, zijn vrouw, in hun heerlijke tuin zat, die mij al zo heel lang vertrouwd was. Want deze Wiegersma bewoonde hetzelfde ‘Klein Kasteel’ te Deurne, waar ik ook Otto van Rees menigmaal bezocht had. Pieters atelier was nog altijd dezelfde torenkamer als toen Otto er woonde en werkte.

Ik somde hem op, wie er zoal in aanmerking kwamen voor een plaats op de twee toegemeten bladzijden, en kon niet nalaten hem te plagen: ‘Jammer dat jij geen portretten weet te maken, Pietertje,’ - hij is een kolos naast mij - ‘anders had jij er ook bij gekund. Dat zou voor jou als zo'n goeie vriend van mij, best aardig geweest zijn tussen al die anderen.’

Zijn vrouw, die ik ook al sinds haar laatste schooljaren kende, gaf mij een knipoog. Ze is even lief als verstandig en weet het altijd te waarderen wanneer een echte vriend Pieter's ‘machismo’ en schijnbare zelfverzekerheid een beetje in de maling neemt. De aangesprokene zelf bromde alleen maar wat.

Nog geen kwartier later liet hij ons alleen en verdween binnenshuis. In de overtuiging dat ik hem niet gepikeerd had, sloeg ik er verder geen acht op. Hij zou straks wel weer opduiken om mee te genieten van de heerlijke zomerdag, op dat wijde gazon door hoge bomen omringd, - een oord dat mij altijd opnieuw bekoorde, evenals de vertrouwde omgang met zijn bewoners. Na een poosje verscheen hij inderdaad weer buiten, maar... met een tekenbloc in de hand. Zonder boe of ba te zeggen verschikte hij zijn achtergelaten stoel, zó dat hij mij niet meer recht in het gezicht keek, zoals tevoren toen ik hem jende, maar van terzijde, alsof hij niet langer van zins was deel te nemen aan het gesprek tussen Flossy en mij. Met weer een knipoog naar elkaar zetten zijn vrouw en ik ons gezellig gepraat voort, en deden (om met García Lorca te spreken) ‘casipor compromiso’ alsof wij voorshands niets merkten van Wiegersma's aanwezigheid. Een loense blik, zonder mijn hoofd om te wenden, overtuigde mij ervan dat hij zat te tekenen. Natuurlijk mij, na mijn provocatie, en het moest dan zowat en profil zijn.

De slimmerd. Iemand en profil tekenen slaagt niet alleen gemakkelijker wat het treffen van de gelijkenis betreft, maar ontslaat ook van de noodzaak om enige ‘uitdrukking’ aan het gezicht te geven, zoals dat moet wanneer het en face getekend wordt. Iets wat geen enkele ervaren portrettist zou nalaten te doen. ‘Dus scharrel jij maar verder, mijn dierbare alleskunner,’ dacht ik tussen de bedrijven door, ‘maar deze

[p. 123]

keer heb ik je lekker schaakmat gezet.’

Ik geloofde deze mening bevestigd te zien toen hij na een poosje doorgewerkt te hebben, opeens het schetsboek dichtsloeg, nog altijd zwijgend opstond en terug naar binnen ging.

‘Hij geeft het op,’ zei ik lachend tegen Flossy.

Zij kende hem echter beter dan ik en wierp mij tegen: ‘Pieter en opgeven...? Niet zo gauw.’

‘Ik ga maar even naar hem toe,’ opperde ik. ‘Om hem te troosten.’

‘Laat hem maar,’ vond Flossy. ‘We zitten hier zo gezellig. Hij komt wel weer.’

Hoeveel tijd hierna verliep, is mij ontgaan. Opeens stond Pieter weer bij ons en vroeg of er nog koffie over was. Vervolgens, kwasi-onschuldig om zich heen kijkend, zei hij: ‘Een lekkere dag om eens niet te werken.’ Dat klonk als uit de mond van een Spanjaard; die zeggen immers ook niet: ‘Vandaag heb ik geen zin om te werken,’ maar nobeler: ‘Vandaag heb ik zin om niet te werken.’

‘Fijne kostwinner ben jij,’ plaagde ik alweer. ‘En de arme Flossy maar honger lijden. Als je nou eerst eens portretschilder werd... Oefenen man! Anderen zijn er rijk van geworden.’

Hij bedacht zich even, aleer hij antwoordde: ‘Ik doe altijd anders dan anderen, dat weet je. Dit bijvoorbeeld.’ En als het konijn uit de hoed van de goochelaar haalde hij onder zijn trui vandaan een opgerold stuk tekenpapier dat hij openlegde op de tuintafel, en waarop ik een met weifelloze pen in oostindische inkt getrokken lijnen zag, - mijn onmiskenbaar goed-getroffen conterfeitsel. Niet helemaal en profil, maar wel bijna; toch met voldoende ‘uitdrukking,’ zij het dan geen ‘diepte.’ Picasso, Cocteau, allerlei Fransen maakten ze ook zo. En niet te vergeten mijn vereerde George Grosz. Als kenmerkend attribuut had Wiegersma een lange sigaret in mijn mond gehangen; die moest er natuurlijk bij, juist vanwege zijn eigen abstinentie. Hij had al enkele jaren het roken moeten opgeven, aanvankelijk jammerend, later met enige zelfverheffing tegenover mij, de constante paffer. Dit was dan zijn manier van terugjennen, dat begreep ik wel.

Niet hij, maar Flossy keek mij triomfantelijk aan toen ik de met een minimum aan lijnen suggestief gemaakte tekening weer neerlegde. Zo zijn echtelieden, vergrijsd in hun saamhorigheid. Zij kende hem stukken beter dan ik, had wel voorzien hoe hij op mijn provocatie zou reageren.

‘Nou nou, dat heb je 'm vlug gefixt,’ zei ik enkel, om mij niet voetstoots gewonnen te geven.

En Pieter: ‘Je kunt het, of je kunt het niet.’ Getennis onder goede vrienden. Jij de bal, ik de bal. Geen verdere commentaar.

Eerlijk gezegd was ik erg blij met deze schaduwloze penneschets. Niet alleen omdat ik hiermee het bewijs had dat hij ook dit kon als hij het wilde, maar meer nog omdat ik van harte wenste dat deze oude vriend ‘erbij’ zou zijn in Tony's boek. Want van allen die ervoor in aanmerking kwamen de twee toegemeten pagina's daarin te vullen, kende hij mij het best en het langst. Terwijl zijn ‘ópen’ tekening ook nog een welkome afwisseling tussen de andere afbeeldingen zou brengen.

Wiegersma kwam nooit meer terug op deze ‘uitschieter,’ gaf ook nooit een oordeel over de zes ‘concurrenten’ die in het bewuste boek de ruimte met hem deelden. En nu

[p. 124]

ik dit bedenk, dringt het ook tot mij door dat hij zelden of nooit een oordeel uitspreekt over andermans werk, tenzij weleens over dat wat erg slecht is of zich - gepousseerd door een van die huidige, snel-voorbijgaande modes - voordoet als schilderkunst, zonder het werkelijk te zijn; onvakkundige produkten van het stomme toeval dat dan ‘hartstocht’ genoemd wordt; maaksel dat wij gemeenschappelijk verachtten omdat voor ons beiden ‘kunst,’ welke dan ook, allereerst ordening, en bovendien ‘bekwaam gerealiseerde’ ordening is.

In en buiten de kultuurarme Peel waar hij geboren en getogen is, maar die hij voortdurend ontvlucht, gaat hij koppig zijn gang; net als ik wat vervreemd van de Hollandse kunstenaarswereld, maar allesbehalve vereenzaamd. Veeleer opstandig. Maar dat dankt je de drommel; wie dat vandaag niet is, is al dood. Vergeef Pieter dus maar de trots op zijn wetenschap dat hij alles kan wat hij zou willen, en zijn ijver in het zichzelf bewijzen (en terloops ook anderen) dat die wetenschap gegrond is. Zeker ten naastebij. Een flinke dosis speelsheid, kenmerk van de ware artiest, is hem bij dit alles niet vreemd.

‘Speels,’ zou ik in de eerste plaats dan ook het afbeeldsel willen noemen, dat hij op die mooie zomerdag in Deurne, een beetje knorrig geloof ik, van mij maakte. Een van de zeer weinige ‘portretten,’ zo niet het enige, die er van zijn hand bestaan. Neen, toch niet, bij nader inzien. Hij maakte ook een medaillon van zijn vaders kop, in haut relief, maar... en profil. Ik vermeld dit eerlijkheidshalve en niet om hem nog weer eens op te sarren.