Wederkerige portretten

[p. 79]

12. Jo Spier

Ruim twintig jaren, tussen 1938 en '60 behoefde ik voor niemand te poseren. Ondanks alle officiële en semi-officiële functies, of vermoedelijk juist ten gevolge daarvan, was ik ten enen male oninteressant geworden voor mijn dierbare kunstbroeders. Naar een ‘andere’ wereld verhuisd - niet alleen in landelijk opzicht ‘anders’ - werd ik iemand waarmee zij niet de minste voeling meer hadden, zodat zij mij terecht indeelden bij de kaste der ‘onaanraakbaren’ waarvan, net als de strontruimers in India, de politici en hun burocraten elders de laagste onderkaste vormen. Het kostte mij moeite genoeg mij na jaren aan een indeling in deze alleronderste mensenklasse te onttrekken...

Toch bleven de oude banden voortbestaan. En toen het lot wilde, dat ik na elf jaren

[p. 80]

in Suriname te hebben doorgebracht, mij in de Verenigde Staten moest vestigen, was een van de eerste goede bekenden die ik in New York terugvond, de tekenaar Jo Spier.

En òf wij elkaar goed kenden! Jarenlang waren wij aan eenzelfde dagblad verbonden geweest en uit dien hoofde menigmaal samen op pad gegaan. Ik voor een reportage en hij voor een illustratie daarbij. Nu eens ging het om een gebeurtenis ergens, dan weer om het interviewen van een of ander personage. Al hadden wij in hoofdzaak onze afzonderlijke bezigheden, telkens wanneer wij hetzelfde werkterrein deelden, was het mij een groot genoegen, want Jo was een vrolijke gezel, boordevol van tweeërlei humor: echt Amsterdams-Joodse gein en spitse, maar nook kwetsende slagvaardigheid van meer internationaal allooi.

Al bij onze eerste ontmoeting maakte ik kennis met deze innemende eigenschap, toen ik hem vroeg of hij soms familie was van de bekende harpiste Rosa Spier, die ik zo dikwijls op concerten had horen spelen en erg waardeerde. ‘Neen,’ antwoordde Jo Spier, ‘mijn enige familie is een zekere Shake-Spier!’

In de anthropologische literatuur wordt dikwijls gesproken van een geïnstitutionaliseerde ‘joking relationship’ tussen aan allerlei taboe's of verboden onderworpen verwanten of aanverwanten. Tussen Jo Spier en mij ontstond een dergelijke ‘grappen-relatie.’ Onze gezamenlijke tochten in zijn auto naar soms afgelegen plaatsen kortten wij met het maken van limericks die moesten rijmen op de naam van de dorpen of gehuchten waar wij langs kwamen, en deze limericks hadden óf geestig, óf scabreus, of liefst beide tegelijk te zijn. Samen maakten wij er vele dozijnen onderweg, zonder er ook maar één van te onthouden nadat wij weer terug waren van weggeweest. En menig grappig voorval beleefden wij met zijn tweeën, zoals toen wij in die vroege, nu wat idyllisch lijkende jaren dertig een van de jaarlijkse statiebezoeken van de Koningin in Amsterdam moesten ‘verslaan’. Van onze perskaarten voorzien en Jo met zijn schetsboek gewapend, stelden wij ons op bij de ingang van het Paleis op de Dam, waarbinnen zich - ontoegankelijk voor ons gewone stervelingen - de Majesteit bevond. Buiten, vlak bij ons, stond een hele rij met prachtige paarden bespannen koetsen te wachten, en daarbij mooier nog dan zij, de deftig uitgedoste koetsiers op hun bok, en op de grond - in afwachting - de niet minder fraai opgetuigde palfreniers, voorzien van allerlei trots blinkende eretekens op hun gezwollen borst.

Aan een van hen die vlakbij stond, vroeg Jo, zijn geschets onderbrekend, opeens kwasi-goedmoedig, met een blik naar de eretekens op 's mans borst: ‘Bent u in de oorlog geweest, meneer, met al die mooie médailles?’

In alle onschuld, maar niet zonder zelfingenomenheid, antwoordde de palfrenier op zijn deftigst: ‘Neen, meneer; dit zijn de huisordes die de verschillende vorsten ons toekennen, telkens wanneer zij Hare Majesteit komen bezoeken.’

Met een van diep begrip stralend gezicht knikte Jo Spier hem toe en zei: ‘Ja, natuurlijk; dan vraagt zo'n koning zeker: Wilt u de fooi in de hand of aan een touwtje...’ Begrijpelijkerwijze wendde de palfrenier zich bruusk om en ging hij met afgemeten stappen een flink eind verder van ons staan, zonder zulk profaan vulgus als wij nog een blik waardig te keuren.

Mij komt dit incidentje steeds weer voor de geest wanneer ik mensen hoor kwekken

[p. 81]

en urmen over ridderordes die zij al of niet krijgen, of verdienen, of te pas en te onpas in hun knoopsgat dragen. Overigens kon Jo Spier er ook best tegen, wanneer hij zelf het mikpunt was van goedaardige spot. Zoals die ene keer toen hij in mijn bijzijn een van zijn werkstukken bracht bij de foto-redacteur, deze de tekening aandachtig bekeek, het papier toen tot een goot je samenboog, daarop blies en zei: ‘Zo, nu is alle as weg en heb je geen tekening meer.’

Inderdaad tekende hij, hoe knap ook, met een minimum aan ‘bevuiling’ van het blanke papier. Bij hem moest het wit duidelijker nog spreken dan het vaak ragdunne zwart. Hij had zo zijn eigen, onmiskenbare stijl ontwikkeld, en ook een eigen techniek waarmee hij niet alleen soms uitstekend een ‘sfeer’ wist te scheppen - vooral bij zijn landschappen - maar ook voortreffelijk mensen kon weergeven in hun karakteristieke houdingen of gebaren. Met al zijn dichterlijkheid was hij een geboren karikaturist. Daar zorgde zijn geest wel voor, en iets van zijn humor transpireerde door in tal van zijn tekeningen.

Gelukkig bijtijds aan de Jodenvervolging in Nederland ontkomen, had Spier zich in New York gevestigd, waar ik hem, heel onverhoeds, pas in I960 weer aantrof. Wanneer na lange jaren en veel wederwaardigheden kameraden elkaar terugzien, vallen de uiterlijke veranderingen natuurlijk meteen op. Dat gebeurde in ons geval over en weer. Wij waren beiden gezetter, rustiger, ietwat bezadigder geworden. Pas na een gezamenlijke maaltijd begon iets van onze oude speelsheid weer op te duiken, en na dit letterlijk her-kennen in het restaurant van het Verenigde Naties-gebouw dat berucht is om de vele ‘miskenningen’ die daar plaatsvinden, nodigde Jo Spier mij uit om hem in zijn woning op te zoeken. Dat was in Amsterdam ondanks onze collegialiteit nooit gebeurd; buiten de werksfeer hadden wij ons in totaal verschillende milieu's bewogen. Hier in Amerika echter waren wij beiden vreemdelingen, al met al ietwat onwennig in deze ‘nieuwe’ geaffaireerde wereld. En al was het element ‘joking’ grotendeels, maar toch niet geheel uit onze relatie verdwenen, de kameraadschap was ondanks alle verwijdering in tijd en ruimte toch onverminderd blijven voortbestaan.

Dit bleek mij al dadelijk toen wij in Jo's huiskamer - sober, niets bijzonders - tegenover elkaar in gemakkelijke fauteuils neergedoken zaten, met beider glazen wijn tussen ons in. Ach ja, de Californische ‘Bordeaux’ is heus zo slecht niet, vooral als hij gechambreerd is in een atmosfeer van oude vriendschap. Er viel veel te vertellen over wederzijdse kennissen en hun wedervaren; helaas meer droevige dan plezierige.

Het was in die tijd dat ik Marnix Gijsen als diplomaat terugvond - een blij weerzien - en Leo Vroman met zijn Tineke in New York leerde kennen. Maar wij spraken vooral over allerlei anderen, die tijdens de rampzalige oorlogsjaren of kort daarna voorgoed verdwenen waren, en over de wederzijdse kennissen die de calamiteit hadden weten te overleven. Max Tak liep nog rond in de Amerikaanse metropool, beziger dan ooit. Aan de vroegere medeleden der redactie van ons dagblad, dat zo ijverig met de vijand had gecollaboreerd, gingen wij onwillekeurig haastig voorbij. Die waren immers doder dan dood... Spier zelf had gelukkig allerlei werk om handen, meest commercieel, dat hem zijn bestaan mogelijk maakte.

Ofschoon ons gesprek lang geduurd moet hebben, kwam het mij kort voor, want ik

[p. 82]

was verrast toen Jo opeens zei: ‘Als je net zo wilt blijven zitten als je nu zit, dan maak ik even een tekening van je. Wanneer je dat goedvindt tenminste...’

Wat kon ik anders dan hem, die ik vroeger zo dikwijls bezig gezien had, zijn zin geven. Mijn eerste gedachte, Jo kennende, was, dat het vast een karikatuur zou worden, en ik was best benieuwd naar zijn kijk op de veranderingen die zich, zeker uiterlijk, bij mij voltrokken hadden gedurende de twintig jaar sinds onze Hollandse tijd. Die veranderingen waren stellig geen gunstige geweest, overwoog ik, terwijl de tekenaar rustig, met zijn potje oost-indische inkt naast en zijn tekenblok vóór zich, pen en penseel na ernstig waarnemen telkens heel even naar het papier toe bracht, alsof hij bang was zich eraan te branden.

Ik kon niet weten wat er in hèm omging, - waarschijnlijk niets anders dan: Ik moet nu een behoorlijke tekening maken. Beeldende kunstenaars zijn vóór alles ambachtslieden; het is deze eigenschap bovenal, die hen als soort mij zo dierbaar maakt. Maar ik wist wèl wat ik ondertussen van mijzelf dacht, die tijdens een van die eindeloze zittingen van de Assemblé in een vlaag van zelfkwelling noteerde:

‘Ik ben precies een dromedaris:
mijn kunst draag ik mee bij wijze van bult.
De rest is functionaris.’

Ik stond op het punt om het voor Jo te citeren, maar slikte het weer in. Waarom de man te beïnvloeden? Hij had ogen genoeg om zelf het nodige te zien, - misschien wel meer dan mij lief was.

Jo Spier was snel genoeg klaar, zoals zijn ‘Dat is het dan!’ kalmweg aankondigde. Hij was de kunstenaar van de weloverwogen, maar dan in één keer rake lijn. En de enigszins oosterse techniek die hij (als zo vaak) aanwendde, liet vrijwel geen correctie toe. Hij had ofwel zijn doel precies getroffen, of was er anders volkomen náást geweest, - in welk geval hij ongetwijfeld zijn probeersel meteen vernietigd zou hebben. Maar zonder enig commentaar reikte hij mij de tekening over, en jawel, daar zat ik dan, precies en profil gezien, ietwat ongemakkelijk en gespannen in mijn met slechts een paar streepjes aangeduide zetel, waarop een zware arm en tot een vuist gebalde linkerhand rustte.

Had ik mij dan toch meermalen opgewonden tijdens ons gesprek van die namiddag? De gelijkenis van de vettig geworden kop - nekplooi en onderkin logen er niet om - was treffend, ondanks de overdreven lange bovenlip, de pruilerig vooruitgestoken onderlip, het te grote oor en - hoe bereikt zo'n schilder het met bijna niets - het ‘hoogedelgestrenge’ van de gehele gelaatsuitdrukking.

Wie nog twijfelen mocht aan de halfslachtige, verre van prettige positie van dit uitgebeelde heerschap, kreeg nog een flink stuk informatie toegediend door de deftige, maar toch wat te los zittende jas onder de spekkop, zó ver naar voren openstaand, dat het leek alsof ze een machtige buik verborg. En ik was bij die eerste aanblik van Jo's tekening, precies als nu nog, een on-welwillende toeschouwer, bovendien lichtelijk beschaamd.

‘Je hebt goed raak geschoten,’ zei ik. Dit was een uitdrukking uit onze krantedagen.

[p. 83]

Het moet Jo Spier getroffen hebben, want na enige aarzeling opperde hij, terwijl ik de tekening nog vasthield: ‘Als je dat vindt, dan mag je het hebben.’

Wat ik mij toen al afvroeg, en ook nu, met deze mij dierbaar geworden tekening vóór mij, nog altijd niet weet, kan eigenlijk geen sterveling beantwoorden, ook de maker van deze tekening niet, namelijk: is dit nu een (zeker als momentopname) geslaagde, karakteristieke schets - een goed portret dus - of een wel-gelijkende karikatuur? Of zou het - maar dan is het iets heel zeldzaams - een combinatie van beide kunnen zijn? Dit laatste lijkt mij best mogelijk, gezien al hetgeen ik hierboven over Jo Spier en over onze ‘joking relationship’ vertelde.

Deze handige artiest, die het naar ik meen voor een korte tijd in het vooroorlogse Nederland tot akademisch ‘professor’ bracht, en na schokkende levenservaringen en overplanting in een ander werelddeel, losgelaten op het eveneens getransplanteerde en niet zo weinig gedeformeerde individu dat hij in mij terugvond, moet zowel door het ‘natuurlijke’ als het karikaturale in mij bewogen zijn; althans bewogen tot al die voorzichtige beweginkjes van zijn tekenpen en zijn penseel. En zijn wij ‘in de hogere werkelijkheid’ niet altijd een combinatie van natuurlijke en karikaturale ikheid? Het interessantste van zulke portretten is, dat zij zoveel onthullen, zowel van de afgebeelde als van de uitbeelder.