Wederkerige portretten

[p. 75]

11. Loe Hulsbos

Tijdens de bezettingsjaren, toen een beeldhouwer als Gerrit-Jan van der Veen (wiens biografie ik kort na de oorlog schreef) voor mij in de eerste plaats verzetsman was, naar wiens vervalste persoonsbewijzen ik wèl, maar naar wiens beeldhouwwerken ik nooit omkeek, werd onder mijn kunstenaarsvrienden, aangesloten bij het ‘Kunstenaarsverzet’ of buiten de verachtelijke ‘Kultuurkamer’ gebleven, bij mijn weten nooit aan het maken van portretten gedaan en kwam poseren dus ook nook ter sprake. Het was dan ook geen tijd om ‘geposeerd’ te zijn, zelfs niet wanneer je ondergedoken zat. Integendeel, het was een periode van alteveel schichtigheid, onrust en... vergeefse hoop; een periode waarin het begrip ‘kunst’ enkel bestond uk een soort nostalgie.

Op die vijf eindeloze jaren volgde voor mij een vijftal van veel bedrijvigheid, reizen

[p. 76]

en fundamentele veranderingen in mijn leven. Door verhuizing naar Suriname in 1949 raakte ik min of meer ‘uit het zicht’ van de vroegere geestverwanten, al bleef het contact wel voortbestaan door mijn verbondenheid met hun diverse tijdschriften, vooral door mijn mede-redacteurschap van de Kroniek voor Kunst en Kultuur, een tijdschrift dat ondanks een vierjarige onderbreking tijdens de oorlog, zich op een lang leven mocht verheugen; ongewoon lang voor een avant-garde periodiek. Met name Leo Braat, de ziel van dit blad en misschien nog meer schrijver dan beeldhouwer, bleef mij levenslang dierbaar, zoals ook zijn vrouw, de schilderes Maaike Braat. Van beiden ken ik wel enkele door hen gemaakte portretten, evenals van mijn mederedacteur Jan Wiegers; maar wijselijk lieten ze mij, meestal in den vreemde, buiten hun jachtterrein.

In Suriname, waar ik tot 1960 woonde, ontmoette ik begrijpelijkerwijze maar heel weinig kunstenaars uit welk land ook. Behalve de op négritude verzotte Nola Hatterman die er een klein schildersschooltje begon, en Corneille die er - een zeer vreemde vogel in dit land - vanwege ‘Sticusa’ mocht exposeren, verschenen daar geen schilders vóór de terugkeer uit Nederland van een handjevol ‘inlandse jongens’ die kans gezien hadden zich in Europa tot ‘professionals’ te ontwikkelen.

Wel verschenen er sporadisch kunstenaars op ander gebied: een goede oude bekende uit Utrecht als de architect Rietveld, een klein aantal musici waaronder de gebroeders Jo en Arnold Juda, en de enthousiaste pianiste Tan Crone. Daarbij vreemd genoeg maar twee ‘schrijvers’, - Godfried Bomans die, triest en onwennig als hij was zoals de meeste clowns, zich in die onhollandse wereld volstrekt niet op zijn gemak voelde, hoezeer ik ook mijn best deed hem ‘op te vangen’, en Anton van Duinkerken, goede vriend maar ere-huisgast van een Gouverneur die zó vreselijk op zijn borrels beknibbelde, dat Toon tweemaal 's daags bij mij het nodige soelaas voor zijn door de tropen aangewakkerde dorst kwam halen.

Voorts belandde er ook nog de beeldhouwer Mari Andriessen, over wie later.

Afgezien van mevrouw Hatterman, de enige die zich weldra in Paramaribo ‘vestigde’, waren al de hier genoemde personen slechts vluchtige bezoekers. Bij alle publieke belangstelling die zij trokken - er gebeurde immers zo bitter weinig op artistiek gebied - liet hun kortstondig verblijf in Suriname weinig of geen sporen na. Het waren slechts armetierige en willekeurige ‘actes de présence’ van een moederland dat ook zijn eigen kultuur sinds mensenheugenis met een beruchte stiefmoederlijkheid behandeld heeft. Omgekeerd heeft hun verblijf in de tropen op het creatieve werk van deze kunstenaars, voor zover ik heb kunnen nagaan, ook weinig of geen invloed gehad. Merkwaardig genoeg schijnt juist op schilders het tropische milieu zelden inspirerend te werken, tenzij bij zulke ‘grote’ uitzonderingen als de déraciné Gauguin of een ‘dromer van voorbije jaren’ als Le douanier Rousseau. En zulke figuren verschenen niet in Nederlands West-Indië. In ‘de Oost’ hebben de zeldzame schilders zich evenmin met veel succes geweerd. Zelfs een ‘Indische jongen’ als Jan Toorop vereuropeeste volkomen en heeft zijn beste landschappen ver van zijn geboortegrond, bijna al zijn portretten slechts van Westerlingen gemaakt.

Bij gebrek aan goede voorbeelden, ontwikkelde zich in de voormalige kolonies nog geen eigen schilderkunst - ook geen eigen literatuur - voordat zij al in de verte het licht van hun ‘zelfstandigheid’ zagen schemeren. Pas enkele jaren na de laatste

[p. 77]

Wereldoorlog, toen de ‘beschavers’ vrijwel overal de kwalijke kulturele rekening van het failliete kolonialisme door de ‘inheemsen’ gepresenteerd kregen, is hierin verandering gekomen en beleven zij op kultureel gebied een prille, maar erg boeiende ontwikkeling. Ook Suriname. In de jaren vijftig echter was daar niet alleen geen enkele ‘eigen’ beroepskunstenaar te vinden, maar nauwelijks een handjevol kunstminnaars, laat staan kunstbezitters. Enkele povere tekenliefhebbers deden wat in hun vermogen lag, vereenzaamd en buiten elke publieke belangstelling. Het was nog een artistieke wildernis, zonder aanbod van ‘mooie dingen’ en zonder vraag er naar, - wat overigens, gezien de verdere omstandigheden waarin dit geïsoleerde ‘Rijksdeel’ verkeerde, allerminst verwonderlijk was.

Met graagte greep ik dan ook elke gelegenheid aan, om deze woestijn van wansmaak en achterlijkheid de rug toe te keren, in het binnenland rond te reizen en ‘de stad’ voor een poos vergetend, iets van mijn niet-ambtelijk ‘zelf’ terug te vinden in de nog vrij ongerepte natuur. Het waren soms lange tochten die veel voorbereidingen vergden; de vreemdsoortigste combinaties van medereizigers maakten dan gebruik van een dergelijke ‘occasie’. Ook dat werkte nu eens verfrissend, dan weer aangenaam of ook wel onaangenaam verrassend.

Aan een van zulke ‘expedities’ in het binnenland van Suriname (een andere dan die ik in Het eind van de kaart beschreef) nam ook een ‘technisch’ tekenaar deel, die ik nog niet eerder ontmoet had. Een lange blonde Hollander van middelbare leeftijd, weinig spraakzaam, voorkomend maar nogal teruggetrokken, had zich voorgesteld als Loe Hulsbos - wij glimlachten even om de twee Loe's die elkaar een hand gaven - alvorens wij een plekje zochten in de boot die het grootste deel van de komende dagen onze verblijfplaats zou zijn. En al gauw nadat wij ‘de bewoonde wereld’ achter ons gelaten hadden, zag ik dat de ‘technisch tekenaar’ zich verpoosde met nu en dan kleine snelle krabbels te maken van mooie rivierbochten of open uitzichten, - schetsjes die klaarblijkelijk niets met zijn eigenlijke werk te maken, en ook verder niet veel om het lijf hadden.

Maar toch, Loe Hulsbos had, merkte ik, een artistieke inslag die hij liefst verheimelijkte, waarschijnlijk omdat die zo weinig paste bij zijn beroep en waardoor hij - dat was typisch koloniaal - zijn bazen minder serieus en geschikt voor zijn ‘technisch’ beroep had kunnen lijken. Door mijn belangstelling voor hetgeen hij zoal neerkrabbelde kwamen wij - beiden van aard nogal eenkennig - allengs wat nader tot elkaar. Wat hij op mijn verzoek eerst aarzelend liet zien, toonde hij mij na een paar dagen willig genoeg, zonder veel aandrang mijnerzijds.

In de doorgaans nogal primitieve omstandigheden waarin men zo tijdenlang rondzwerft, is het onvermijdelijk dat iedereen, of hij het wil of niet, elke ‘pose’ aflegt en zich van lieverlede laat zien zoals hij in werkelijkheid is. Hulsbos bleek een goed waarnemer van deze onwillekeurige ‘blootgeverij’, want nauwelijks waren wij van onze verder weinig avontuurlijke tocht teruggekeerd in Paramaribo, of hij kwam mij ietwat opgetogen verrassen met een kleine tekening. Niet zoals ik dacht, als souvenir van onze gemeenschappelijke reis, een van de landschapschetsjes die hij onderweg gemaakt had, maar... met een karikatuur van mijn voorkomen tijdens de expeditie. Dit was wel het laatste wat ik van hem verwacht had, en naar het mij toescheen, was de tekenaar er zelf een beetje verlegen mee. Alsof hij in twijfel verkeerde, of ik er

[p. 78]

misschien boos om zou zijn dan wel gecoiffeerd ermee. Hij kende mij niet te best. Lang en mager als hij zelf was, had hij mij klein en dik getekend, met dwergbeentjes, lachend en met mijn toen onafscheidelijke sigaret (tegen de vliegjes en muskieten) tussen de vingers. Het was de derde, nu zo heel andere karikatuur die mij enige notie bijbracht, hoe ‘anderen’ - en niet eens onwelwillende toeschouwers - blijkbaar mijn uiterlijk zagen. De gechargeerde houding, gezichtsuitdrukking, postuur en gebaren benadrukten mijn ‘hebbelijkheden’, vroegen zodoende om speciale aandacht bij degenen die ze wel ‘terloops’ moesten hebben opgemerkt, maar aan wie ze nu bewust gemaakt werden door de ‘herkenning’. Zó had ik mij dus aan mijn medereizigers vertoond en dit was dus de ‘kijk’ die Loe Hulsbos onderweg op mij gehad had! Een visie waaromtrent ik overigens nooit veel illusies gehad heb; en zelfs die weinige verminderden van jaar tot jaar.

Een kleine genoegdoening ondervond ik weliswaar toen ik kort daarna ontdekte, dat de karikaturist intensief gebruik gemaakt had van een geheugensteuntje in de vorm van een nogal koddige foto van mij, die iemand tijdens een andere expeditie gemaakt had en die Hulsbos kennelijk in handen gekregen had, zodat ze hem mogelijkerwijs zelfs tot ‘inspiratie’ diende. Het was vergeeflijk dat hij als amateur tenslotte zijn heil zocht waar hij het vinden kon.

Om hem zijn plezier niet te bederven, heb ik hem nooit laten merken dat ik er achter gekomen was hoe hij te werk ging. Bovendien, hoeveel befaamde portretschilders en tekenaars, hoeveel beeldhouwers zijn er niet, die van foto's gebruik maken; zeker bij een eerste opzet, om toch vooral niet de uiterlijke gelijkenis door onjuiste proporties te missen. Sommigen omringen zich zelfs met een aantal van zulke foto's, mede om ook buiten aanwezigheid van het model in alle rust te kunnen voortwerken aan zijn conterfeitsel, en hem bij een eerstvolgende zitting met ‘een grote vooruitgang’ te kunnen verblijden.

Hoeveel meer had dan mijn brave ‘technische’ tekenaar niet het recht om als ‘liefhebber’ de gemakkelijkste weg te volgen. Zijn eigen inbreng viel daarbij niet te onderschatten, want hij ging niet alleen ‘creatief’ te werk door uit zijn fotografisch voorbeeld alles wat hij minder essentieel achtte weg te laten, maar ook door aardig wat ‘toegevoegde waarde’ aan zijn tekening te geven, met behulp van enkele opzettelijke misvormingen, enkele overdrijvingen en over-accentuering van eigenaardigheden in houding en grijns van zijn object. Niet in de laatste plaats ook, door een eigen ‘achtergrond’ te geven aan het koboldachtige figuurtje: een schets van een der landschappen waarin wij tijdens onze gezamenlijke expeditie vertoefd hadden. Het moet hem een genoegen geweest zijn, op deze manier zowel zijn ‘technische’ tekenvaardigheid als zijn goedmoedig-kritische kijk op een medemens te uiten.

Al was Loe Hulsbos, ambachtelijk bezien, maar een dilettant, ik vind het om al deze redenen toch niet ongerechtvaardigd hem hier tussen al de professionele kunstenaars die reeds ter sprake kwamen en nog zullen komen, een plaatsje te geven, - de kleine, maar zonnige ruimte die hij in mijn herinnering inneemt. In de tijdsdimensie van diezelfde ruimte zweven ook de reminiscenties aan mijn meest actieve jaren, toen ik ook louter ‘technische’ en allerminst artistieke taken verrichten moest. Zodat ik op het tijdstip waarop Loe Hulsbos mij zijn spiegel voorhield, in menig opzicht niet anders was dan hijzelf... in duodecimo.