Wederkerige portretten

[p. 66]

9. Cornelis Veth

De nogal ‘wilde’ karikatuur die mijn goede vriend Hendrik Wiegersma in de jaren van zijn onvrede met De Gemeenschap van mij maakte, temidden van vele andere medewerkers van het tijdschrift die hij aan de kaak wilde stellen, had hij weliswaar zonder mijn voorkennis getekend - hij kende mij immers goed genoeg - maar spoedig na de voltooiing van deze grote ets kreeg ik hem toch te zien op een avond toen hij de lacher was en niet ik.

Met de karikatuur, eveneens ‘ten voeten uit’ die Cornelis Veth een kleine tien jaren later van mij, geheel terzijde van een grote groep dichters en schrijvers tekende, was het heel anders gesteld. In totale onwetendheid dat hij ook mij, betrekkelijk buitenstaander, ‘te grazen genomen’ had, leerde ik het bestaan ervan pas ruim veertig jaren

[p. 67]

na dato kennen. Niet onbegrijpelijk, want dat kleurige, goed gelijkende kunststukje dat zijn diverse ‘slachtoffers’ zo treffend karakteriseert, haalde ‘Keesje Veth’, zoals wij hem onder elkaar (nooit in zijn bijzijn) noemden, juist op een tijdstip uit, toen ik al niet meer in Nederland, maar in Spanje woonde. En tijdens de bezettingsjaren, toen ik er wèl was, evenals in de tijd daarna, leefde ik in een wereld die mijn volle belangstelling opeiste voor heel andere dingen dan de grollen en grappen van dit ‘marginale’, maar toch unieke mannetje dat een poos lang vooral van zich liet spreken door zijn vermakelijke ‘Prikkelidyllen’, karikaturen-in-proza van populaire driestuivers-lectuur, die hij op eveneens geslaagde, opzettelijk stuntelig gehouden manier, ook zelf illustreerde. Hij is nu helaas vrijwel vergeten, maar heeft tot op heden toch geen echte op- of navolgers gevonden.

Toch was deze Veth eigenlijk een hoogst merkwaardig mens die, hoewel hij achteraf gezien misschien meer te betekenen had dan zijn brave oom Jan Pieter Veth, de met de Tachtigers nauw verwante portrettist en kunsthistoricus, - een figuur die het nooit aan officiële erkenning heeft ontbroken. De ietwat knorrige ‘Kees’ werd echter tijdens zijn lange leven minder au sérieux genomen dan hij eigenlijk verdiende. Vermoedelijk kwam dit door zijn uitgesproken spotlust en zijn meer verholen zin voor humor. Ook had hij zijn klein, gedrongen uiterlijk niet mee en... ik geloof dat heel wat beeldende kunstenaars hem ook vreesden vanwege zijn scherpe kunstkritieken, en tal van anderen hem met de nek aankeken wegens zijn dikwijls maar al te rake karikaturen, zijn pittige spotprenten en soms heel doeltreffende politieke prenten. Bij het schrijvende gilde genoot hij echter zoal geen groot aanzien, dan toch wel erkenning en sympathie.

Het moet op het redactiekantoor van De Groene Amsterdammer geweest zijn, dat wij elkaar voor het eerst ontmoetten - wij waren beide in de jaren dertig vaste medewerkers aan dat weekblad - en daarna kan het maar een schaarse keer gebeurd zijn; zò schaars en vluchtig, dat ik er niet de minste herinnering aan over heb. Des te scherper moet Veth's waarnemingsvermogen geweest zijn, om mij zó te zien als ik er destijds werkelijk bij liep. Zoals hij ook even scherp de andere schrijvende ‘jongeren’ waarnam, die hij allemaal op één prent bij elkaar zette, en die iedereen die hen weleens ontmoet had, onmiddellijk zou herkennen, ook al zou Veth hebben nagelaten er hun namen bij te voegen. Ik stel er dan ook prijs op, hem zelfs nu nog, een paar decennia na zijn dood, hiervoor een eresaluut te brengen.

Immers de grootste kunst van de karikaturist is, om met een minimum aan ‘vervorming’ of misvorming van zijn object, het met een maximum aan belachelijkheid uit te beelden. Of ook om van een kennelijke ondeugd van het object de ‘onnodigheid’ te belichten, met andere woorden: van zijn schijn-deugd aan te tonen dat het door het object tot een nood gemaakt is. Een ‘Umwertung aller Werte’ dus. Iemand te bespotten door een van zijn fysieke eigenaardigheden te overdrijven - door bij voorbeeld een opvallende neus een paar centimeter langer, of een beginnende bochel een stukje groter te tekenen - is niet alleen goedkoop en smakeloos, maar leidt ook onvermijdelijk tot een onesthetisch resultaat. Voor tekenaars en schilders, die grotendeels op ‘uiterlijkheden’ zijn aangewezen bij hun meestal pretentieloze karikaturale conterfeitsels, is het natuurlijk een grote verleiding tot dit soort nogal voor de hand liggende en gemakkelijke misvormingen over te gaan; maar de meesters op dit

[p. 68]

gebied - ik denk onwillekeurig aan een Jeroen Bosch, een Daumier of George Grosz - weet beter, en vermag zijn doel op minder simplistische wijze te bereiken.

Inderdaad, de ware karikaturist wekt geen ergernis, zelfs niet bij zijn ‘slachtoffer’, maar krijgt wel de goedmoedige lachers op zijn hand, en ontlokt ook bij zijn object een glimlach, zoal niet het beruchte lachje ‘als een boer die kiespijn heeft’. Misschien is het in deze verstandig een onderscheid te maken - zoals op literair gebied - tussen de ‘parodie’ als ridiculisering, en de ‘karikatuur’ als blamage. (Ik denk hier aan de goede vriend die mijn roman De Stille Plantage omdoopte tot De Stille Blamage, en aan de oprechte bewonderaar van Vasalis die haar mooie gedichtenbundel Parken en Woestijnen in een verspreking Parken en Van de Woestijne noemde...)

Bij Veth's karikaturen, en zeker bij die waarmee hij mij de eer aandeed, constateer ik alleen de beste eigenschappen van een karikaturist, en bij al zijn spotzucht een grote welwillendheid tegenover al de op zijn prent uitgebeelde schrijvers. Het zal de man die bij alles wat hij presteerde ook nog jarenlang secretaris van de Vereniging van Letterkundigen was, dan wel niet gedeerd hebben dat wij hem ‘Keesje’ achter zijn rug, maar beleefd ‘Meneer Veth’ in zijn gezicht noemden, en dus in hem, de verdienstelijke, veel oudere collega tevens zijn eigen karikatuur zagen.

Het zou goed zijn als iedereen de kans kreeg (en aangreep!) om dagelijks zijn ‘karikaturale’ dubbelganger te zien, en al was het maar een paar minuten met hem van gedachten te wisselen. Zo'n lijfelijke confrontatie van ons Ik en ons Boven-Ik is ongetwijfeld het beste middel tegen zelfoverschatting en tegelijkertijd een kleine immunisatie tegen de opinies van anderen over onszelf.

De behoefte om een karikatuur te tekenen ontstaat, voor zover ik het zie, uit één van twee aandriften die weinig of niets met elkaar hebben uit te staan: òf uit haat tegen de gekarikaturiseerde, waarbij dan de ‘onbarmhartige’, goedkope en smakeloze afbeeldingen worden geproduceerd, òf uit een zekere sympathie (een vorm van liefde) zich kenbaar makend door kritiek op de persoon van de ‘uitgebeelde’, waarbij het inconsistente en de belachelijkheid van zijn optreden bovenal aan de kaak wordt gesteld, maar tevens wordt uitgedrukt dat hij ‘toch wel de moeite waard’ geacht wordt om in zo'n verschroeiend zonnetje gezet te worden.

Bezien vanuit de afstand van precies een halve eeuw, kan ik alleen maar dit tweede alternatief onderkennen in Veth's karikatuur van ‘de literaire bende van '35’. Of zie ik dit alleen maar zo, omdat ik er zelf nog vrij genadig van afgekomen ben? Maar ook in zijn weergave van mijn meer centraal geplaatste gildebroeders kan ik niets boosaardigs ontdekken.

Dat ik de Veth van die tijd niet verkeerd heb ingeschat, is mij kort vóór het ter perse gaan van dit hoofdstuk gebleken, toen iemand mijn aandacht vestigde op het bestaan van nóg een karikatuur van een bijeengeveegde troep literatoren, een prent die ik wel al eens eerder gezien, maar niet aandachtig genoeg bekeken had om te ontdekken dat ik er iets mee had uit te staan. Want hoewel de tekening van 1951 dateert, had Cornelis mij, de toen al sinds jaar en dag afwezige, er letterlijk ‘met de haren’ bij gesleept. Tot aan mijn hernieuwde kennismaking met deze prent, was mij dit volkomen ontgaan, waarschijnlijk door mijn permanente vreugde, zoal niet tevredenheid, over het feit dat ik er niet meer bij behoorde. Veth dacht er blijkbaar toen nog anders over.

[p. 69]

Inderdaad, daar sta ik dan tot aan de knie, dik en volgevreten, stuurs en nogal zelfgenoegzaam; tamelijk op de voorgrond ditmaal, in een opeengepakte menigte van meer dan twee dozijn scribenten die, met weinig of soms een hele lading ‘brieven’ bij zich, in hun dagelijkse plunje bezig zijn zich te verdringen om hun ‘gegevens’ in handen te spelen van de literatuurhistoricus Garmt Stuiveling en de als zijn handlanger voorgestelde G.H. 's Gravesande, hier de enige (als ‘Portier’) vermomde figuur. Op dit tweetal is kennelijk de spot van de tekenaar gericht; op Stuiveling, de waardige ‘bezorger’ der correspondentie van diverse overleden literaire grootheden, en op 's Gravesande, de niet minder ijverige bibliograaf en ‘uitgraver’ van soms wel wat pietluttige verborgen biografische gegevens.

Waarom Veth juist deze twee ‘uitvlooiers’ op het randgebied van de literatuur dat zich als ‘wetenschappelijk’ aandient, zo nódig, plotseling, anno 1951, op een overigens vriendelijke manier aan de kaak moest stellen, is mij nog altijd niet recht duidelijk. Maar hij zal er wel zijn reden of aanleiding toe gehad hebben. Het belangrijkste is, dat hij ook ditmaal, reeds op zeventigjarige leeftijd, zich nog geenszins een ‘angry old man’ toont, maar in feite de beminnelijkheid zelve. Niemand op deze prent, zelfs geen van de twee ‘hoofdschuldigen’, is bij zijn of haar karikaturisering op misprijzende wijze voorgesteld, laat staan vervormd. Ook ikzelf niet, met mijn pijpje in de mond - dat ik toentertijd inderdaad rookte - en mijn onhebbelijk in de broekzak gestoken hand, - iets wat ik nooit doe of deed toen Keesje mij tien jaar tevoren voor het laatst ontmoette. Hier moet Veth's vrije fantasie, zo hij die al bezat, hem op een niet bijster verantwoorde wijze ter hulp gesneld zijn, of anders... Ik zou nu op mijn beurt kunnen gaan fantaseren, geruggesteund door het adagium van Horatius: ‘De vrijheid die wij verlenen, vragen wij wederkerig’. Maar ik laat dit liever na, ook al omdat de goede karikaturisten mij toch erg dierbaar zijn. Ik heb er te weinigen gehad die mij hun ‘spiegel der zelfkennis’ voorhielden.

Keesje moet, al met al, toch wel een lief en goedmoedig mens geweest zijn, al wekte hij weleens een andere indruk. Jammer dat wij elkaar niet beter hebben leren kennen; ik althans had er stellig bij gewonnen.