Wederkerige portretten

[p. 60]

8. Wim Schuhmacher

Wanneer ik aan Wim denk, wat zelden meer gebeurt, gaat dit steeds gepaard met een licht zelfverwijt, dat in feite weinig met hem persoonlijk te maken heeft. Hij is namelijk niet meer dan een ‘eerste aanleiding’ geweest voor mijn reeds decenniënlang onverwezenlijkt gebleven plan om een novelle te schrijven, die ik als titel ‘Geboorte van de Kunst’ had willen meegeven. Ik draag al ruim veertig jaar het gegeven kant en klaar in mijn hoofd, maar van het opschrijven is nooit iets gekomen in dit veel te korte leven. Toch zou het mij weinig moeite kosten, want de ‘fabel’ die de novelle zou moeten behelzen, berust op een ware gebeurtenis. Deze was als volgt: Schuhmacher en zijn vrouw logeerden een winter lang bij ons in Spanje, waar mijn verdiepingloze woning met zijn dikke muren - even buiten het middeleeuwse dorpje

[p. 61]

San Cugat del Vallès - midden in een grote tuin vol hoge bomen stond. In die tuin huisden allerlei vogels, kwinkeleerden, fladderden en stierven zij ook. Onze boerenburen die een vijver hadden, kweekten ganzen en eenden, en ikzelf hield er wat kippen op na, tot groot vermaak van mijn kinderen. Tot zij op een morgen daar een donzig kuikentje dood aantroffen. Meewarig brachten zij het binnen en onze tijdelijke huisgenoot besloot meteen het lieve lijkje te schilderen. Maar hoe? Met mijn toen nog heel levendige schrijvers-fantasie wist ik er snel raad op. Schuhmacher's licht en zeer persoonlijk palet kennende, stelde ik voor: ‘Leg het eendekuikentje op een verkreukeld vel van mijn schrijfpapier, met de twee zeemleren handschoenen van mijn vrouw erbij als symbool van onze machteloosheid zelfs tegenover de vroegste dood, en je hebt een mooie compositie.’ Na enig gerangschik gebeurde het zo, en heel wat dagen later - want Wim was een langzame, minutieuze, zij het bij vlagen gestadig werker - had hij een heel mooi schilderij gereed. Werkelijk aandoenlijk met al zijn vele nuances van grijs en geel.

De pittoreske tragiek die hem meteen aangegrepen en zo lang beziggehouden had, wekte bij hem het verlangen om nu dadelijk maar een andere ‘dode vogel’ te schilderen, maar ditmaal een grote, kleurige. Hij had zijn oog laten vallen op de trapganzen van Angeleta, onze buurvrouw die, ijverige boerin als ze was, zich voor de feestdagen altijd bereid toonde een exemplaar van haar gevogelte te verkopen en panklaar af te leveren. Maar zo ‘tussendoor’ wilde zij alleen maar een levende ganzerik van de hand doen, en geen dode zoals Wim nodig had. Ze had niet het minste begrip voor zijn kunstzinnige verlangens, en daar zat onze schilder dus met zijn spartelende, met de poten saamgebonden vogel, die gedood moest zonder hem te beschadigen, opdat uit zijn ditmaal niet tot voedsel dienend kadaver de picturale kunst van Schuhmacher geboren zou worden. En hij durfde het grote dier niet te mollen, kon zich zelfs niet indenken op welke manier dat zou moeten gebeuren, want gewoon slachten was natuurlijk uitgesloten; de vogel mocht niet ‘beschadigd’ worden. Ik zag al een mooi schilderij vóór mij... en weer verloren gaan; ongeboren blijven wanneer de ganzerik straks weer gezond-en-wel door onze tuin zou lopen. Dat mocht in geen geval gebeuren, vond de gewetenloze estheet die in mij woont. Zo ben ik nu eenmaal, beken ik zonder schaamte en des te gereder, omdat ik blijkbaar van mijn verre voorouders een zekere onverschilligheid voor de dood als fenomeen en noodzaak meekreeg, bij wijze van atavisme.

- ‘Wat mooi is zo'n dier toch. Kijk eens wat een prachtige hals,’ zei Wim, als wilde hij zichzelf moed inspreken. Maar hij dééd niets.

- ‘Draai hem de nek om, de zwaan!’ citeerde ik de strijdkreet van een van mijn geliefde Spaans-schrijvende dichters, zonder er ook maar een seconde over te piekeren dit zelf anders te doen dan even symbolisch als mijn anti-romantische poëet het bedoeld had. Onze vrouwen hadden zich al vol afkeer van ons afgewend en de avond begon reeds te vallen, terwijl Wim daar nog steeds besluiteloos zijn al half-ingeslapen trapgans stond aan te staren. Tenslotte moest het zijn schilderij worden en niet het mijne, daar mocht hij zich toch wel van bewust zijn, vond ik, die al genoeg te horen gekregen had over de vermeende ‘wreedheid’ van mijn eersteling Mijn aap schreit. - ‘Het beste en minst wrede,’ opperde ik om aan alle lange deliberaties een eind te maken, ‘zou zijn, om met een els door zijn gehoorgang heen een flinke tik te slaan tot

[p. 62]

in zijn hersens. Dan moet het beest onmiddellijk dood zijn.’ Ik beriep mij daarbij op het ‘descabello’ tijdens veel stierengevechten die ik gezien had - de goede zijn nooit wreed, integendeel! - waarbij een kleine dolk, op de juiste plek van de stierekop neergestoten, het grote dier onmiddellijk als door de bliksem getroffen, morsdood op de grond laat storten. In de abbatoirs doet men trouwens niet anders, maar dan met een soort pistool.

- ‘Dus ga je gang, Wim. Hier heb je een stevige els en een flinke hamer uit mijn gereedschapskist,’ besloot ik gedienstig. Het was immers zijn begrafenis, zijn moordpartij bedoel ik, en behoefde niet de mijne te worden. Maar Schuhmacher die toch meer dan ik de kiem van zijn toekomstig schilderij al in zich moet gedragen hebben, bracht de moed niet op om dit stukje barenswee te doorstaan. Het eind van het liedje was, dat ik mijns ondanks de wandaad moest verrichten, wat ik tot ieders afgrijzen dan ook deed, zonder zelf door veel gewetenswroeging geplaagd te zijn, - ik had immers al zoveel wandaden gepleegd en om mij heen gezien... En alle kunst, alle schoonheid heeft immers zijn prijs. Het ligt er alleen maar aan, wie deze betalen wil.

Opgetogen nam ‘oom Wim’, zoals de kinderen hem noemden, zijn dode, nog warme vogel mee naar binnen, waar het lijk, liggend op een plank en in goed licht, nog ik weet niet hoe lang door de kamer heen stonk, terwijl het met de grootste zorgvuldigheid en precisie bij wijze van ‘stilleven’ (maar het zou ‘stille dood’ moeten zijn) werd uitgeschilderd. Tenslotte ontstond een groot en mooi schilderij, dat bij geen enkele bewonderaar de gedachte zou kunnen oproepen aan de wrede, soms zelfs waanzinnige wijze, waarop zoveel ‘kunst’ geboren wordt.

Dit wat het met Wim Schuhmacher onverbrekelijk geassocieerde zelfverwijt betreft. Niet vanwege die vogel dus, maar vanwege het ongeschreven blijven van de novelle, die de ware gebeurtenis had moeten weergeven van de schilder uit gezien, de geboorte van het mooie uit het gemene of afschuwwekkende. Hij vertrok met al zijn schilderijen en schetsen, maar nadat mijn Spaanse jaren voorgoed waren afgesloten, ontmoette ik hem nog dikwijls in de gastvrije houten dokterswoning van Landsmeer, waar zoveel vrienden die er niet meer zijn, elkaar aantroffen: de architect Merkelbach, mijn collega's Rein Blijstra en Maurits Dekker, de musici Karel en Rahel Mengelberg, een geleerd medicus als Otto de Vaal en vele anderen. Dáár werd honderd-uit gepraat en gedaasd en geruzied of vredig geschranst. Wim's schrille, gemakkelijk overslaande stem klonk daarbij dikwijls hoog boven alle andere uit, en ook zijn forse gestalte had in mijn ogen meestal iets dominerends.

Het moet bij een van deze gelegenheden geweest zijn, toen Wim mij, sporadische en meestal onverwachte bezoeker van het Landsmeerse huis, toevoegde: ‘Van jou moet ik ook eens een tekening maken, voordat je helemáál verdwijnt.’

Als gevolg hiervan beklom ik voor de eerste maal de vele steile trappen die naar zijn atelier in Amsterdam leidden; in zijn eigenlijke woning ben ik nooit geweest, wat wel jammer is, want het karakter van zo'n werkplaats tekent zich pas goed af tegen de achtergrond van het overige milieu waarin een kunstenaar zich in zijn alledagsleven beweegt. Dat merkte ik duidelijk bij vrienden als Van Rees, Wiegersma, Van Uytvanck, en bij een aantal anderen die nog ter sprake komen. Ondanks al de jaren van onze intiemere omgang was en bleef Schuhmacher voor mij de man van het atelier-

[p. 63]

sec, de beroepsschilder, die in feite alles en iedereen naar zijn picturale mogelijkheden of waarde schatte. Ik acht dit een gewettigde beperktheid waarvan ik het tegendeel bij veel van mijn kunstenaars-vrienden en -kennissen heb mogen waarderen. Schuhmacher's atelier vertoonde wat men zou kunnen omschrijven als een geordende rommel. Groot genoeg, maar schaars gemeubileerd, stond het vol met allerlei schildersgerei: een hoge ezel met daarop een doek waaraan hij klaarblijkelijk nog bezig was, de gebruikelijke potten en pannen en bosjes penselen, en tegen de wand gekeerd een aantal opgespannen doeken, waarvan men maar moest raden of ze beschilderd of nog onbeschilderd waren. Het grote bovenlicht dat de betrekkelijke helderheid van de Amsterdamse hemel volop naar binnen bracht, was het meest kenmerkende van deze plaats.

Ik kreeg een stoel toegewezen en zonder veel plichtplegingen ging Wim vrij dichtbij tegenover mij zitten met zijn vel tekenpapier opgeprikt op een houten bord dat op zijn knieën rustte; net als zoveel anderen in geen bijzondere houding. Zo kon ik hem net even goed voortdurend waarnemen als hij mij.

Het zou voor de hand gelegen hebben, dat bij dit een paar uur lang tegenover elkaar zitten, zo vlakbij, zich een gesprek tussen ons ontwikkelde. Maar het kwam er niet van. Ik had integendeel het gevoel dat ik mij muisstil moest houden en vooral mijn hoofd niet mocht bewegen, om hem niet te irriteren. Want zo nu en dan uitte hij zich wel, met zulke vriendschappelijke korte opmerkingen als: ‘Wat een rotsmoel heb je eigenlijk,’ of ‘Jesses, wat is dat nou weer,’ of ‘Wat ben ik nou aan het doen...’ De knappe vakman die hij zich steeds op zijn gebieden getoond had, kon het zich veroorloven ongeremd kritisch te staan tegenover zichzelf en in nauwelijks mindere mate tegenover zijn object, of dit nu menselijk was dan wel een voorwerp of werkstuk. Ik kende hem te goed om onder de indruk te raken van de schijnbare onvriendelijkheid die bij zijn grillige en vaak nogal onbehouwen natuur behoorde, maar waarachter zich niettemin meer gevoeligheid verborg dan hij ooit zou durven laten blijken. Zie zijn dode ganzerik, of liever nog het kuikentje tussen de lege handschoenen, zijn kleine bloemetjes en grasjes.

Toch kwam tijdens deze zitting, terwijl hij door zijn concentratie harder opschoot dan ik verwacht had, de vraag bij mij op, naar de werkelijke reden die hij gehad moet hebben om mij voor hem te laten poseren. Er was zo weinig onderlinge affiniteit, en dit was immers geen opdracht... De ‘Schuh’ was allerminst een psycholoog - daarvoor te zeer in zichzelf en door zichzelf bevangen - en ik wist dat niet alleen de portretten die hij in opdracht of uit eigen beweging ‘voor de verkoop’ tekende of schilderde, fijnzinnige, sfeervolle en daarom aantrekkelijke werken waren, hoogst natuurgetrouw ondanks het eigene dat hij er aan gaf met zijn onmiddellijk herkenbare factuur, maar dat hij zelfs in sommige van zijn niet als portret bedoelde schilderijen de modellen - met name zijn stiefdochters - heel precies en dadelijk-herkenbaar had afgebeeld. Maar dan op een statische, bijna monumentale manier, zonder het meest kenmerkende van hun persoonlijkheid te tonen.

Een merkwaardige uitzondering op het zojuist gezegde vormden echter zijn talrijke zelfportretten. Hij heeft minstens een keer of twaalf zichzelf geconterfeit in een van de moeilijkste oude technieken: op Japans papier met Oost-Indische inkt. En in sommige van deze werken, waarvan hij bij het voorzichtig maken zijn eigen allerge-

[p. 64]

duldigst model had te zijn, ziet men zijn scherp waarnemingsvermogen gesublimeerd tot een beschouwelijkheid die hem opeens in staat stelde tot binnen in zichzelf door te dringen, - een in wezen eenzaam, rusteloos en triest man, een ten diepste ontgoochelde, evenzeer geboeid als teleurgesteld door... zijn spiegelbeeld.

Dit laatste geldt vermoedelijk voor elk zelfportret, ook dat van andere kunstenaars. Want wie kent het eigen uiterlijk anders dan door een spiegelbeeld, dat links en rechts omkeert, het fenotype op de plaats van het genotype stelt? De man voor zijn scheerspiegel, de vrouw voor die op haar toilettafel, zij zien zichzelf nooit anders, zij ‘herkennen’ zichzelf alleen in deze inversie, als geïnverteerden... En het zal wel om deze reden zijn, dat wij een foto van anderen zo gemakkelijk als ‘heel echt’ waarderen, maar die van onszelf meestentijds beschouwen als ‘niet helemaal echt zoals ik meen dat ik ben,’ of erger nog, genoopt worden tot de (al of niet uitgesproken) vraag: ‘Zie ik er werkelijk zó raar uit? Met die-of-die gekke trek of houding? Het toestel liegt niet, maar in de miniseconde waarin het ‘iets’ vastlegde, vertelt het grove onwaarheden.’ Of zijn de seconden soms geen grove onwaarheden tegenover het uur en de duur?

De volstrekte onwaarheid van een foto is dan ook onaanvaardbaar; zeker wanneer het een ‘geflatteerde’ foto betreft. Met de halve waarheid van een goed-geschilderd of getekend portret kan men gemakkelijker vrede hebben, ook wanneer het maar weinig weergeeft van wat achter het masker van de gelaatsuitdrukking en houding van het model valt te ontdekken. Het gaat hiermee als met de lezers van boeken of gedichten: zij halen er uit wat zij zelf meebrengen, althans wanneer de inhoud van de leesstof meer bevat dan dat ‘kleinste gemene veelvoud’ waarover de lezer al beschikt.

De portrettist nu is ook een lezer, léést het model in de dubbele betekenis van het woord, ook in de zin van ‘uitkiezen, uitlezen,’ - al naar gelang zijn eigen aard en geestelijke bagage, maar ook al naar gelang die van zijn object en de mate waarin deze ‘inhoud’ samenklinkt met de zijne. Wat hij niet kent, ontdekt hij ook niet.

Om terug te komen op de tekening die Schuhmacher van mij maakte en die hij nog steeds in zijn bezit heeft sinds bijna een halve eeuw, ik krijg nog dikwijls een reproduktie daarvan onder ogen. Telkens met een kleine schok, - niet de bekende ‘schok van herkenning’, maar juist omgekeerd, met een stootje van verbazing over die nette, nogal zelfingenomen jonge borst met zijn keurig kapsel en zijn ezelsoor, die je niet open en recht aankijkt, maar een beetje loensend, alsof wantrouwen hem niet vreemd is; wat ook spreekt uit de nogal stuurse mond van deze langschedelige kop, waaronder zich gemakkelijk een leptosoom type vermoeden laat, - geheel anders van gestalte dan ik aanneem te zijn.

Los van de ‘voorstelling’, zuiver als tekening beschouwd, is het een voortreffelijk werk, geheel en al in Schuhmacher's eigen, enigszins Japans-precieuze stijl. Bij de eerste oogopslag zou men het ook aan Foujita kunnen toeschrijven; pas bij nader inzien verraadt het een ander handschrift, blijken de schaduwen zwaarder aangezet, zijn de meest voor de karakteristiek beslissende lijnen lang niet zo trefzeker en vereenvoudigd. Of anders gezegd: de techniek vertoont tal van overeenkomsten met die van de vereuropeeste Japanner, maar de spirituele achtergrond, de ‘kijk’ is fundamenteel verschillend.

[p. 65]

Het al of niet ontbreken van een rechtstreekse gelijkenis kan mij niet zoveel schelen; maar dat melancholieke gezicht met zijn ver doorgetrokken wenkbrauwen, zijn netjes gegolfde kapsel en zelfs die keurig neerhangende das, - wat heb ik er eigenlijk mee uit te staan? Wat heb ik er ooit mee te maken gehad? Was dit werkelijk zoals Wim mij destijds zag? Dan moet hij zich toch deerlijk in mij vergist, en ik hem later wel vreselijk teleurgesteld hebben. Dit verklaart dan misschien waarom wij elkaar nadien nooit meer terugzagen, ofschoon hiertoe gelegenheid te over was.

Uiteraard doen deze constateringen niets af aan mijn algemene waardering voor zijn werk en zelfs mijn bewondering voor sommige van zijn doeken, hun achtergrondlandschappen vooral, die met hun rokerige, blauw-grijze atmosfeer veel weg hebben van de preciese en toch onwezenlijke oorden waarin zich sommige dromen afspelen. Het is de man van de zelfportretten, niet de maker van andermans portretten, die in staat was deze ‘andere’ wereld weer te geven en ons daar binnen te voeren.