Wederkerige portretten

[p. 55]

7. Valentijn van Uytvanck

Het eerste werk dat ik van hem zag, al in 1926 en nog voordat ik hem persoonlijk leerde kennen, was een décor dat hij maakte voor de Nederlandse première van Strawinsky's ‘Histoire du Soldat’, die toen in de Amsterdamse Stadsschouwburg werd op- en uitgevoerd. Men bracht het stuk in de vertaling van Nijhoff en het was een hele gebeurtenis voor mij, juist in een periode waarin ik, nog volop musicus, uitermate geboeid was door alle contorsies van deze Picasso-achtige Russische componist. Zodoende raakte het begrip ‘Van Uytvanck’ voor mij onlosmakelijk verbonden met het begrip ‘hedendaagse, revolutionaire, of liever: non-conformistische muziek’.

Zonder verder nieuwsgierig te zijn naar de décorschilder, kwam ik iets later meer over

[p. 56]

Valentijn te weten. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam hij, jong nog, uit België naar Nederland, een anti-militairist die nooit iets uitliet over het ‘waarom’ van zijn emigratie naar Amsterdam, vanwaar hij eerst kort vóór de Tweede Wereldoorlog nagenoeg spoorloos verdween. Het was een lange, magere, in de wind wapperende man, maar geenszins een ‘Valentin le Désossé,’ en bij nadere kennismaking bleek hij belezen, kwiek, maar in wezen moeilijk te bepalen. Tussen de twee wereldoorlogen door, was hij gehuwd met Lidy Doorman, een generaalsdochter of zoiets, die een verdienstelijke pianiste was, bij voorkeur vertolkster van allerlei ‘hedendaagse’ muziek, en juist dit laatste bracht ons tezamen en liet een ‘zakelijke’ vriendschap ontstaan tussen Lidy en mij, die al gauw volledig gedeeld werd door Valentijn, haar man. Lidy speelde ook mijn composities, zelfs een klein ‘Concert voor piano en orkest’, uitgevoerd door het Haarlems Symphonie Orkest onder Eduard van Beinum (een kameraad sinds onze studiejaren) en Valentijn zei op een keer, zo tussen de bedrijven door: ‘Ik moet eens een tekening van je maken. Wanneer kun je?’ Dergelijke combinaties van belangen waren in die mooie dagen vanzelfsprekend en verliepen heel natuurlijk. Het moet in 1929 geweest zijn...

Bovendien bewoonden de Van Uytvancks een flat op nog geen honderd meter afstand van het Amsterdamse Concertgebouw, waar ik bijna avond aan avond in mijn functie van muziekrecensent de uitvoeringen moest uitzitten, om daarna, even ter verpozing of om op mijn verhaal te komen, een half uurtje bij hen door te brengen en al pratend mijn gedachten te ordenen, alvorens mij naar ‘de redactie’ te haasten voor het neerpennen van mijn verslag, dat steeds vóór middernacht moest ‘zakken’ naar de zetterij. Dat deed je dan maar, jaar-in-jaar-uit, omdat je nog zo jong was...

Wat mij te wachten stond toen Valentijn op zijn beurt aan het werk zou gaan - hij maakte zich nooit druk - wist ik al bij voorbaat. Hij had immers al menig portret getekend, waarvan enkele de wanden van zijn flat versierden: nu eens alleen maar het gezicht, alsof niets anders karakteristiek kon zijn voor de geportretteerde, dan weer zowat de gehele gestalte, bijna ten voeten uit, maar bijna altijd zittend en met één of beide handen duidelijk zichtbaar en evenals de houding van de romp en de plooiing van deszelfs omhulsel, sterk-meesprekend bij de meestal zeer levendige gelaatsuitdrukking. Op welke wijze ook uitgevoerd, mij troffen deze portretten telkens weer door de merkwaardige verinnerlijking die bij Van Uytvanck niettemin gepaard ging met een zorgvuldige weergave van alle kenmerkende gelaatstrekken en habituele houdingen. Onmogelijk je te vergissen in de identiteit van de afgebeelde, wanneer je hem of haar enigermate kende. En wanneer het lieden betrof uit wier voortbrengselen op muzikaal, literair of picturaal gebied ik mij al een vrij duidelijk beeld van hun geestelijke gesteldheid gevormd had, dan zag ik ook deze voorstelling met wonderlijke trefzekerheid gerealiseerd in zijn tekeningen. Wat nog zoek was in zijn eerder gemaakte houtsneden - portretten van bijvoorbeeld de componisten Auric, Ravel, Roussel, Milhaud en schrijvers als Georg Kaiser, Max Harden en Herman van den Bergh - of de linoleumsneden van Marsman, Keuls en Slauerhoff, verscheen verrassend helder in de met grote zorgvuldigheid getekende crayon-portretten van Bartok, Raoul Hynckes, Slauerhoff - weer eens - Eduard Verkade en van Uytvanck's vrouw Lidy. Of in die van Marsman, Ter Braak, J.K. Rensburg en nog menig andere

[p. 57]

bezoeker van ‘De Kring’ in Amsterdam. Ik had dan ook grote verwachting van het resultaat van zijn onderneming, toen hij zo-maar in een hoek van zijn niet al te ruime woonkamer achter de schildersezel ging staan, gebogen naar het bijna een meter hoge vel wit tekenpapier dat daar tussen hem en mij strak-gespannen als een scherm overeind stond.

Valentijn las erg veel en met goed inzicht. Hij kende mijn werk - toentertijd nog niet zo erg veel - zoals hij dat kende van alle creatieve lieden die hij portretteerde, en niet minder dat van de componisten die hij had uitgebeeld. Hij weidde er weinig over uit, maar zijn enkele opmerkingen waren voldoende om te verraden dat zijn oriëntatie op deze gebieden allerminst oppervlakkig was. Zijn bewuste en stellig ten dele ook onbewuste analyse van het object dat vóór hem in een gemakkelijke fauteuil zat neergedoken - hij gaf geen enkele aanwijzing behalve ‘Ga daar maar zitten’, - was voorbereidend werk geweest voor de synthese die hij nu beproefde. Het was niet nodig daar hoegenaamd op terug te komen of iets erbij aan te vullen; alleen de uiterlijke kenmerken moesten worden gepreciseerd en verder op geheimzinnige wijze hun taak vervullen en ‘de persoonlijkheid’ weerspiegelen.

Tijdens het spaarzame gesprek dat zich tussen ons ontspon, waarbij Valentijn rustig voortwerkend, uiteraard meer aan het woord was dan zijn model, werd dan ook niet gerept over mijzelf of iets wat mij rechtstreeks aanging, maar was Stendhal, die hij uitstekend scheen te kennen, het enige thema van onze conversatie. Ik herinner het mij nog heel goed, want ofschoon ik dweepte met Le Rouge et le Noir en La Chartreuse de Parme, had ik Lucien Leuwen en Henri Brulard nog niet gelezen - ik was het ook niet van plan in die tijd - twee boeken waaraan Van Uytvanck verre de voorkeur gaf en waarvoor hij een heel pleidooi hield. Vond hij misschien iets van zichzelf terug in het prototype van monsieur Beyle, deze gecompliceerde dubbelfiguur ‘qui choisisait ses supplices?’ Bij nader inzien en tenslotte ook vol bewondering voor de twee min of meer autobiografische boeken van Stendhal, geloof ik, dat dit inderdaad het geval was.

Of zag hij toen al in mij de aankomende schrijver ‘for the happy few’ die evenals de heer Beyle zou volharden met zijn arbeid door de stellige overtuiging dat hij enige generaties later tenslotte wel gelezen zal worden? Ik weet niet of Valentijn - we noemden hem soms ‘de Vale’ - zóveel intuïtie bezat. Mocht hij deze al gehad hebben, zijn doen en laten in latere jaren, toen hij nog veel andere prachtige portretten getekend had, heeft helaas niet getoond dat hij over een trefzekere intuïtie beschikte; hij is naderhand hachelijke wegen opgegaan en heeft dit met een vroege dood moeten bekopen, ergens in Duitsland waar de brandstapels voor ‘entartete Kunst’ nog rookten.

Het is ook best mogelijk dat ik in de jaren voordien voor deze kunstbroeder nauwelijks als schrijver gold en meer als avant-garde musicus. Zo voelde ik mijzelf ook. Pas na Slauerhoff en mij heeft Van Uytvanck in de jaren dertig zijn grote serie getekende schrijversportretten gemaakt - zowel van minstens een half dozijn Nederlandse auteurs als van veel Vlaamse, nadat hij weer in de gelegenheid was voor korte tijd naar zijn geboorteland terug te keren. Hij werd echter, ondanks Hitler, door Duitsland aangetrokken, waar hij zich dan ook ging vestigen en tot aan zijn dood (in 1950) nogal vereenzaamd, neem ik aan, zijn dagen sleet. Tot zijn verontschuldiging moet ik

[p. 58]

aanvoeren, dat het in die jaren ook wel echt de hond in de pot was in Holland en dat Valentijn, zoals de meesten van ons weinig politiek ‘angehaucht’, ondanks zijn overigens scherpe blik nogal blind moet zijn geweest voor hetgeen zich op zo'n onmenselijke wijze op dat gebied afspeelde. Al luttele jaren nadat hij mijn portret maakte, vertrok ik zelf metterwoon naar Spanje en verloor ik hem sindsdien uit het oog. Gemist heb ik hem wel.

Onder ons zwijgen en praten over Stendhal schoot hij goed op. Boven zijn bevrachte ezel uit kijkend, zonder de ogen samen te knijpen of met een tekenstift iets af te meten, zoals ik andere schilders vaak zag doen, en veeleer de rust zelf. Een enkele keer boog hij wel vanuit zijn grote hoogte een weinig naar mij over om het een of andere détail beter te kunnen waarnemen, maar hij deed dit haast onopvallend, en ik had geen ogenblik het gevoel voor hem te ‘poseren’. Het natuurlijke en ongedwongene van het merendeel van zijn portretten - culminerend in die in-droevige weergave van De Sadeleir - is stellig te danken aan zijn eigen ongedwongen verhouding tegenover zijn object.

Niet meer dan twee of drie zittingen had hij nodig. Tekenen is een voorzichtig bedrijf. Ik zag hem met zijn lange, smalle vingers zelden iets wegvegen wat hij al had neergezet. Hij wist tevoren precies wat hij zou doen, improviseerde niet. In dat éne opzicht waren wij gelijk-geaarde naturen. Maar waar ik hem toen al om benijdde en bewonderde, was zijn vermogen om met minimale middelen een maximaal effect te bereiken; een precisie zonder opdringerigheid of nadrukkelijkheid.

De tekening die hij van mij maakte, zag ik ergens gereproduceerd terug in een tijdschrift, - ik weet niet meer welk. Het viel mij toen op, dat ik meer hing dan zat in mijn maar even aangeduide zetel, - de ‘luie’ houding van een tropenmens die niet onnodig zijn energie verspilt, noch het bestaan als een sport ondergaat. Ongetwijfeld was het mijn meest natuurlijke houding bij het zitten-op-mijn-gemak, met al de slordige plooien die daardoor in mijn altijd wat onwennige ‘stadskleding’ ontstaan. (Wij kleedden ons nog erg formeel in die tijd; ook Valentijn deed dat. Geen ‘heer’ weliswaar, maar ook geen boer in gestalte en voorkomen, veeleer iets onklassificeerbaars daar tussenin.) De slap en lui neerhangende hand herinner ik mij nog precies, - hij had mij wel door, de Vale. Van de gelaatsuitdrukking die ik destijds treffend vond, heb ik echter geen voorstelling meer. En daar ook Ward Ruyslinck, die met grote moeite er in slaagde een vijftal jaren geleden de enige monografie over Van Uytvanck, voorzien van een zorgvuldige iconografie samen te stellen, het niet heeft weten klaar te spelen te ontdekken waar mijn portret - evenals zoveel andere van Valentijn - is terechtgekomen, kan ik verder niet veel meer zeggen over de manier hoe hij mij zag en mijns inziens doorzag.

Het beeld van de ‘aan mij werkende’ Van Uytvanck staat mij echter na meer dan een halve eeuw nog levendig voor de geest, ofschoon het zich uiteraard vermengd zal hebben met al de andere beelden die ik mij van hem vormde tijdens de vele korte avond-uren die ik bij Lidy en hem doorbracht. Op de tijdstippen dat zij en ik ons met onze muziek bezighielden of aan de zwarte vleugel zaten, maakte hij zich vrijwel onzichtbaar. Zijn lange, dunne, steeds wat slingerende gestalte verdween dan eenvoudig, kromp ineen, liet zelfs geen schaduw na. Hij kon vreselijk bescheiden zijn, maar als hij ‘zijn tijd’ gekomen achtte, zich ook goed laten gelden. In diepste wezen

[p. 59]

behield hij voor mij iets onbenaderbaars, - iets ongenaakbaars is misschien teveel gezegd. In dit opzicht was hij het volslagen tegengestelde van die andere Vlaamse houtsnijder en beeldhouwer, Jozef Cantré, met wie ik op een veel hartelijker en intiemere wijze verkeerde sedert die vroege jaren dat hij omslagen maakte voor De Gemeenschap, tot aan zijn dood toe. Jozef maakte zelden of nooit portretten, of het moest een monument zijn, zodat ondanks ons veelvuldig samenzijn nooit ook maar in de verste verte bij een van ons beiden de gedachte aan ‘poseren’ is opgekomen. En dat is maar goed ook; ik heb genoeg aan een afgietsel van Cantré's prachtige buste van Karel van de Woestijne en het treurige bezit van Jozef's dodenmasker. Een scheve schaats heeft deze oude activist bij mijn weten nooit gereden.

Dat Van Uytvanck het deed - jammer, jammer - zij hem vergeven. Ik kan hem ondanks alles - en ‘alles’ is per saldo vrij onbetekenend - niet zonder een gevoel van vertedering blijven herdenken. Sinds ik hem ‘zag’ en hij mij ‘zag’, verbond iets innigs ons aan elkaar. Zoals Jorge Guillén het dichtte: Sí tu niñez,ya fábula defuentes. Ja, 't is je kindsheid, reeds fabel van de bronnen.’