Wederkerige portretten

[p. 50]

6. Henk Wiegersma

Het was Otto van Rees, die al bij het eerste bezoek dat ik hem in Deurne bracht, er voor zorgde dat ik ‘die aardige dorpsdokter’ die op zijn voorbeeld ook begonnen was te schilderen, ontmoette en zijn ‘laatste werk’ mocht zien. Het was echter allerminst beginnerswerk dat Henk Wiegersma mij vertoonde toen ik, door Otto vergezeld, zijn prachtige woning aan de rand van Deurne bezocht. Het ‘hoge huys’ stond daar tussen grote bomen en zag uit op de wijde velden van de Peel; het was indrukwekkend en bleek meteen al het omhulsel van een zeldzame gastvrijheid.

De in zijn vrije tijd schilderende dokter - dat was dus meestal 's nachts - ontpopte, neen, ontplofte zich als een uitermate extraverte man, een echte he-man, waartegen ik zó klein afstak, dat hij onwillekeurig mijn hoogste geestesvermogen activeerde, om

[p. 51]

hem enigermate aan te kunnen. Maar al binnen korte tijd werden wij de beste vrienden. Evenzeer als zijn schilderkunst boeide mij zijn persoonlijke schilderachtigheid, - die van zo'n ruige, in een boerse trui geklede veearts, veeleer dan een nette dokter, die steeds door een volle wachtkamer werd beziggehouden en daarna zijn patiënten te paard bezocht, thuis aan tafel de wonderlijkste verhalen over hen vertelde en later honderd-uit sprak over oude en nieuwe kunst, rare vondsten, wetenschappelijke vraagstukken en de fratsen van de geestelijkheid van dorp en ommelanden. Bovendien las hij veel en vond hij allengs meer geestverwanten onder de redacteuren van De Gemeenschap. Een zonderlinge eenling in dat boerenhuftersdorp dat het Brabantse Deurne destijds was.

Lang had hij het tijdschrift niet nodig om hem uit zijn artistieke isolement te halen. Uitgesproken on-burgerlijk en luidruchtig nonconformist als hij was, werd zijn houding tegenover De Gemeenschap al na enkele jaren veeleer nogal kritisch, wat niet belette dat mijn eigen vriendschapsband met Henk - afgezien van een korte onderbreking - steeds hechter werd en dit, bij telkens gedeeld lief en leed, tot aan zijn dood zo gebleven is. Het is noodzakelijk dit alles even te vermelden, om duidelijk te kunnen maken waarom en hoe hij zijn twee ‘portretten’ van mij maakte.

Om te beginnen vroeg hij me nooit om voor hem te poseren - ik zag hem dus nooit ‘aan mijzelf’ bezig - en vertelde hij mij ook nooit, dat hij van plan was mij te conterfeiten. Hij deed zoiets spontaan, in de volstrekte afzondering van zijn atelier, of laat in de nacht al tekenend in zijn woonkamer. Ik ben er in al die lange jaren van onze vriendschap nooit bij geweest terwijl hij ‘werkte’ als kunstenaar. Als dokter daarentegen maakte hij mij meer dan eens getuige van zijn medische bravour-stukjes.

Henk was een wonderlijk, vaak grillig man, op wie je echter staat kon maken als vriend, als raadsman en - daarvan kon menigeen getuigen - als financiële noodhulp. Meestal enthousiast en tegemoetkomend, kon hij zich opeens erg boos maken en lang wrokkig zijn om iets wat hem niet zinde, waarbij hij dan alle proporties uit het oog verloor, - evenals bij zijn generositeit, dit moet ik er meteen aan toevoegen.

Zo gebeurde het dat De Gemeenschap, nog geen drie jaar oud, om de een of andere onbenullige reden die ik mij daarom niet meer kan herinneren, maar overigens best kan indenken, zijn misnoegen wekte, waaraan hij op zijn manier uiting gaf, zonder er veel woorden aan te verspillen. Gaarne in grote formaten werkend, maakte hij een bijna meter-hoge tekening, waarop hij stuk voor stuk de naar zijn mening ‘schuldige’ redacteuren en medewerkers van het tijdschrift karikaturiseerde, - en dat waren er nogal wat. Zijn gram uitte zich voorts niet alleen jegens hen en Otto van Rees die het bijschrift Peintre prèsque français!? kreeg, maar ook jegens kunstbroeders als Jozef Cantré en Joep Nicolas, buitenlanders als Jacques Maritain en Charles-Albert Cingria, met nog een paar architecten en auteurs. Maar Wiegersma was fair genoeg om ook zichzelf niet uit te sluiten en beeldde onder rechts zijn dubbele persoonlijkheid af, met in de linkerhand een forceps - hij was een enthousiaste vroedmeester - en in de rechter een palet met penselen. Zelf had ik de dubieuze eer te compareren in het centrum van de tekening, verbeten hengstend op de combinatie van een piano en een draaiorgel dat van achter aangezwengeld werd door een slim voor zich uit starende vos (een van de mede-redacteuren was C. Vos, vader van de bekende tekenaar Peter Vos, die toen nog onzichtbaar klein rondfladderde in het feeënrijk waar de bébietjes

[p. 52]

vandaan komen) een en ander onder streng toezicht van Pieter van der Meer de Walcheren, hier aangeduid als ‘cher Maître v.d. Peer’. Om de tekening te kunnen vermenigvuldigen, maakte hij er vervolgens een ets van.

Karikaturen zijn een probaat middel tegen elke vorm van ingebeeldheid. Ik kan dan ook niet zeggen dat ik erg ingenomen was met de grote prent, toen ik deze voor de eerste keer onder ogen kreeg. Mijn waardering voor de knappe en humoristische kenschetsing van zoveel bekenden daarop, is pas veel later ontstaan. Want deze tweede ‘verdraaiing’ van mijn uiterlijk miste elke aanduiding van het innerlijk van de mens die hier werd voorgesteld, - anders dan die eerste karikatuur die Gerard Huysser ‘in een onbewaakt ogenblik’ neerkrabbelde, en die mij bij de eerste aanblik alleen maar amuseerde en is blijven amuseren tot de dag van vandaag. Maar het is wel leerzaam, zo nu en dan te ontdekken ‘hoe anderen ons zien’, - mits je je daarna niet al te zeer van de wijs laat brengen en rustig ‘jezelf’ blijft.

Met de tweede ‘uitbeelding’ die Henk Wiegersma van mij maakte, en die pas jaren later moet zijn ontstaan, was het heel anders gesteld. Bijna zou ik dit flinke olieverfschilderij een ‘idealisatie’ willen noemen, want het vertoont hoegenaamd geen directe gelijkenis met mijn toenmalige tronie, en toch heeft de schilder het met de titel ‘Portret van L.L.’ de wereld in gezonden. Zonder dat hij het mij overigens ooit heeft getoond; ik leerde het pas door reprodukties kennen. Officieel heet het van 1932 te zijn, dat is dus uit de tijd dat ik aanstalten maakte om ‘met hutje en mutje’ voorgoed naar Spanje te verhuizen. Misschien dat Henk daarom het schilderij maakte... of zo noemde.

Een donker-behaarde jonge man met zwaar-afhangende schouders, nogal gezet, voor zich uit naar de grond starend. Met een veel langere neus dan ik heb en een duidelijke knik daarin, die ik ook niet bezit... Voor de rest zou ik het inderdaad wel kunnen zijn, de ‘stemming’ en het ietwat ingekeerde van het gezicht herken ik wel als ‘iets van mij’. De betekenis echter van dat stijve, witte, dominerende plastron met wijd-open puntboord en de zwarte strik daaronder, - zo'n buitennissige uitdossing behoorde, toen althans, allerminst tot mijn karige garderobe. Werd dit overheersende onderdeel alleen om zuiver-picturale redenen toegevoegd aan het gezichtsgedeelte dat een beetje geheimzinnig in Rembrandtiek clair-obscur voor zich uitdroomt? Of is hier niet zozeer van een picturaal effectbejag dan wel van enige symboliek sprake, en in dat geval welke? Ik heb Henk er nooit naar gevraagd, - dom genoeg. Juist dit doek hebben wij beiden al de jaren door volledig uit onze gesprekken verdrongen. En dit bevreemdt mij - nu, achteraf - des te meer, omdat er weinig mensen hebben geleefd met wie ik gedurende een veertigtal jaren zo veelvuldig en op zulk een intieme voet heb verkeerd, als juist deze schilder.

Mogelijk zegt het wel iets van de schroom die juist bij uitgesproken extraverte mensen soms opvalt, om iets te laten merken van de innerlijke roerselen die ook zij natuurlijk ondergaan. Voor Henk Wiegersma was dit kenmerkend; hij bezat allerlei ‘tere plekken’ en gevoeligheden, die hij achter veel branie verborgen hield, en waarvoor hij pas op latere leeftijd wel eens openlijk uitkwam tegenover de jongere vriend die ik was.

Dat hij, volslagen onmuzikaal, mij op een tingeltangel er op los slaand karikaturiseerde, is begrijpelijk genoeg. Dat hij er behoefte aan had, op totaal andere wijze iets te

[p. 53]

schilderen ‘naar aanleiding’ van zijn jeugdige geestverwant, dat men - dit heeft hij zelf door de betiteling aangeduid - als een soort ‘geestelijk’ of ‘vergeestelijkt’ portret van de 29-jarige zou kunnen beschouwen, is minder goed verklaarbaar. Deels wel, omdat Henk Wiegersma nooit een ‘portetschilder’ in de strikte zin van het woord geweest is (evenmin als zijn zoon Pieter, over wie later). Weliswaar schilderde of tekende hij meermalen ‘iemand’ - zijn vrouw bij herhaling, een van zijn zoons, een bekende of een dorpsfiguur - maar de uiterlijke gelijkenis, zelfs de herkenbaarheid was haast altijd zoek. Al werden het dan toch meestal prachtige werken.

Meegesleept door het zuiver picturale, het ‘lekker schilderen zoals het doek er zelf om vraagt en de in jezelf oprijzende idee het je oplegt,’ vergat hij blijkbaar al schilderend de ‘aanleiding’, of kon deze hem steeds minder schelen. Ik acht dit iets volkomen legitiems en heb er verder geen moeite mee. Het hangt er van af, hoe men het begrip ‘portret’ wil definiëren. Ook voortreffelijke foto's zijn dikwijls nauwelijks ‘herkenbaar’; knap wie hun ‘aanleiding’ zo-maar weet aan te wijzen!

Wat mij minder verklaarbaar blijft in dit geval van Henk's ‘Portret van L.L.’ is het feit dat hij juist mij, op dat bepaalde tijdstip, uitkoos onder de menigte van vrienden en kennissen die hij in (en ook buiten) dat grote huis ‘De Wieger’ om zich heen verzameld had, en onder wie zich aardig wat hoogst markante, hoogst ‘schilderachtige’ figuren bewogen, - dichters, schrijvers, schilders, architecten, beeldhouwers, geleerden, maar ook kunstkenners en verzamelaars, folkloristen en moeilijk te klassificeren ‘typen’; lieden van heinde en verre. Altijd afkerig van grote gezelschappen of de omgang met ‘beroemdheden’, was ik - ik ben er van overtuigd - maar een onopvallende, bescheiden bezoeker van zijn woning, het grote huis dat van lieverlede het aanzien kreeg van één bont museum van de meest uiteenlopende kunst en van één grote bibliotheek die zowel prachtige manuscripten als moderne bibliofiele uitgaven bevatte. Niet voor niets is na Wiegersma's dood dit gebouw de bakermat, en een groot gedeelte van zijn inhoud de grondslag geworden van Deurne's mooie Gemeentemuseum, waarover zijn zoon, de veelzijdige schilder en kunstkenner Pieter Wiegersma tot op heden de scepter zwaait.

Ik schuif de opgeworpen vraag, die voor mijzelf waarschijnlijk interessanter is dan voor anderen, nu maar verder terzijde met de dooddoener, dat het wel aan het ‘bijzondere’ van onze vriendschap te danken is, dat Henk dit ‘opvallende’ kunstwerk gemaakt heeft, waarin ik pas op de lange duur iets van mijzelf - maar tenslotte steeds meer - ben gaan ontdekken. Het is intussen wel merkwaardig, dat de enige portretten met een soms grote uiterlijke gelijkenis die hij schilderde, enkele van zijn zelfportretten zijn.

Bij het maken van een zelfportret kon hij natuurlijk nooit ‘afzien’ van zijn model, dat hij immers steeds bij zich droeg. Altijd en overal hebben wij te maken met de eigen afbeelding (inbeelding dus) van onszelf, - zijn wij in zekere zin zijn gevangene. De zelfportrettist kan weliswaar zekere aspecten van deze ‘zelfkennis’ boven andere uitlichten - vandaar de vaak grote onderlinge verscheidenheid van sommige zelfportretten, zoals bij Rembrandt - maar de duidelijke typering van het uiterlijk, het dadelijk herkenbare, laat zelden iets te wensen over.

Het zou mij een lief ding waard zijn, enige notie te hebben van de zelfgesprekken die zo'n schilder voert, terwijl hij ‘aan zichzelf’ bezig is. Het moet geen malse conversatie

[p. 54]

zijn; een soort van gewetensonderzoek, om niet te zeggen de schouw van een nog levend lijk, een visum repertum waarbij geen meineed mogelijk is. En op deze gedachte doorgaand, vraag ik mij af, of een zinnig mens niet telkens en telkens weer bezig is met het ‘inwendig’ maken van zijn zelfportret, - ter bepaling van zijn ‘ik’ en zijn plaats in de wereld. Wat is de ware meditatie anders? Elke zelfbeschouwing roept de verborgen kunstenaar in ons wakker en zet hem aan het werk. Of hij er dan veel van terecht brengt, is een andere zaak; er zijn begenadigden en er zijn krukken, dat is nu eenmaal zo.