Wederkerige portretten

[p. 46]

5. Otto de Kat

In de tien jaren van mijn muziekrecensentschap (vóór de oorlog) heb ik bij-elkaar meer dan duizend muziekuitvoeringen - grote concerten, recitals, opera's en dergelijke - bijgewoond. Met het gevolg dat ik daarna maar zelden een concertzaal heb bezocht, hoewel muziek telkens, met grote tussenpozen, een belangrijke functie in mijn leven heeft behouden.

Met exposities van beeldende kunst is het heel anders gelopen. Deze hebben, ofschoon spaarzaam, mijn voortdurende belangstelling gehad, zowel in het buitenland - met name in Amerika, Frankrijk en Italië - als in Nederland.

Zo gebeurde het dat ik, het moet in het begin van de jaren zestig geweest zijn, de opening van een tentoonstelling in de Amsterdamse Academie voor Beeldende Kun-

[p. 47]

sten bijwoonde, een instellling die op dat tijdstip mijn speciale aandacht had, omdat ik meende dat daar het een en ander te gebeuren stond inzake vernieuwing van het ‘ambachtelijke’ kunstonderwijs. En dat vond ik hard nodig in een tijd van ongebreideld non-figuratief er maar op los te verven in een wirwar van bonte kleuren. In het kielzog van Willem de Kooning maakte allerlei ‘toevalswerk’ opgang, met voorbijzien van de vele wijze lessen die uit de weloverwogen scheppingen van Mondriaan, Alma en andere ‘voorgangers’ geput konden worden.

Aan de Academie was het bewind ter hand genomen door de ambtelijk getrainde kunsthistoricus Nico Vroom, als opvolger van de nauwelijks serieus te nemen neerlandicus Jan Walch, en wat er ook verder van te zeggen moge zijn, Vroom vervulde zijn taak met een soort van Italiaans-renaissancistische zwier. Niet alleen de schilder Jan Wiegers, een van mijn jarenlange mede-redacteuren van Leo Braat's ‘Kroniek voor Kunst en Kuituur’ werd er ‘professor’, maar ook een wildeman met geniale trekken als Charles Roelofsz die, toen ik hem vroeg: ‘Wat leer je die jongelui nou?’ mij het verrassende antwoord gaf: ‘Spieramen opzetten, doeken opspannen en behoorlijk plamuren. Want als ze dàt niet eens goed doen, brengen zij er nooit iets van terecht als schilder.’ Een derde ‘professor’ was daar ook Otto de Kat, die ik al in mijn jonge jaren gekend had, daarna geheel uit het oog verloren had - hij was een onopvallende, weinig controversiële figuur - en die ik pas weer ontmoette bij de opening van bovengenoemde tentoonstelling.

- ‘Weet je,’ zei hij, ‘dat ik bij het opruimen van mijn atelier voor mijn verhuizing naar hier, nog een portretje van je gevonden heb, dat ik eens, lang geleden van je geschilderd heb? En het is niet eens zo slecht.’

Ik kon het mij nog heel goed herinneren, maar ik had iets tegen Otto, iets heel diep verborgens (daarom had ik hem ook uit het oog verloren, besef ik achteraf) en dus antwoordde ik op mijn beurt: ‘Weet je, dat ik ook onlangs bij een verhuizing een jeugdwerk van je ben tegengekomen? Een nogal miserabel “potje-met-geranium”, vast een van de allereerste dingen die je gemaakt hebt, maar deugdelijk gesigneerd?’

De Kat zei, dat hij dat wel graag wilde terugzien en het einde van de historie was, dat wij de twee schilderijtjes met elkaar ruilden, waarbij ik de winnaar was, want het was een heel goed ding, dat mij precies weergaf, al schrijvende met mijn eerste zelfverdiende oranje-en-zwarte ‘Parker Duofold’. Het moet zo omstreeks 1929 gemaakt zijn. Toen ik het schilderijtje terugzag, ruim dertig jaar later, begon ik mij de omstandigheden waaronder het ontstaan was, steeds duidelijker te herinneren. Daarbij stond niet Otto centraal, maar zijn toenmalige vrouw Hans van Zijl. Door haar had Otto mij, en ik hem leren kennen, en door haar, vermoedde ik (toen onbewust, nu bewust) kwam hij ertoe dit portret te maken.

Hans van Zijl was de eerste, nog zeer jonge vrouw, die zich bij het omstreeks 1925 gestarte tijdschrift De Gemeenschap als medewerkster aanmeldde met een aantal, naar het de redactie toescheen, niet onverdienstelijke, in elk geval ‘veelbelovende’ gedichten. Een persoonlijke kennismaking volgde, en onthulde een allerliefst, al wat wereldwijs, ofschoon nog slechts zeventien jaren oud meisje, dat in een fabriek of zoiets werkte en verder in heel armelijke omstandigheden verkeerde. De jongere redactieleden, waarvan ik er een was, gaven haar zo goed en zo kwaad als dat ging,

[p. 48]

niet alleen de gewenste literaire hulp, maar ook wat materiële en wat meer uitzicht op haar overigens nogal bleke toekomst. Die zag zijzelf heel juist in; ze is dan ook vrij jong gestorven en in niet bepaald gelukkige levensomstandigheden. Haar gezondheid was al vroeg geknakt.

Jong als ik zelf nog was toen ik haar leerde kennen, ontroerde Hans mij uitermate, ook door haar eensdeels pessimistische, anderdeels fatalistische, maar dappere opvattingen, en al gauw werden wij intieme vrienden, zonder dat er ook maar één moment van wederzijdse verliefdheid sprake was. Niet lang daarna leerde zij de jeugdige Otto de Kat kennen - haar wat oudere zuster was al de vrouw van een andere ‘opkomende’ schilder - met wie zij tenslotte trouwde. Het is in deze tussenperiode, vóór haar huwelijk geweest, dat zij beiden naar mij toe kwamen in mijn eerste, pas-ingerichte woning te Abcoude, en dat het bewuste schilderij daar ontstond.

Begrijpelijkerwijze was bij die gelegenheid de aanwezigheid van Hans voor mij belangrijker dan die van Otto, die ik ternauwernood kende, en voor wie ik - het moet wel onbewust geweest zijn - Hansje eigenlijk ‘te goed’ achtte. Want ze was een ongewone, boeiende persoonlijkheid. Dat niet alleen ik er zo over dacht, blijkt uit het volgende voorval, lang na haar dood.

Bij een van de vele keren dat ik, na de oorlog, met mijn vriend Mari Andriessen in zijn Haarlemse beeldhouwersatelier stond te praten, viel opeens mijn blik op een vrouwekop in gips, die ergens in een hoek, half verborgen tussen de rommel stond, en die mij nooit eerder was opgevallen. Het profiel dat naar mij toegewend was, kwam mij wonderlijk bekend voor, al kon ik het niet dadelijk thuisbrengen.

- ‘Wie is dat? Die ken ik...’ zei ik, aarzelend naar de kop toe gaand, tegen Mari. - ‘Niet erg waarschijnlijk,’ antwoordde Mari. ‘Het is een Haarlemse, een oude vriendin van me; ze is al enige jaren geleden gestorven, was getrouwd met een schilder, maar...’

- ‘Otto de Kat,’ riep ik uit, het opeens wetend. ‘Dat is Hansje van Zijl!’

- ‘Heb jij haar dan ook gekend? Hoezo?’

Mari's verbazing vergde een uitvoerige uiteenzetting, min of meer in de geest van het hierboven vertelde, waarbij echter een zekere ontroering in mijn relaas moet zijn geslopen, want Mari - gevoelig als geen ander - zei aan het eind daarvan: ‘Je moest die kop maar meenemen, als haar beeld zoveel mooie jeugdherinneringen bij je oproept...’

- ‘En bij jou dan? Neen,’ zei ik. ‘Laat het bij jou blijven. Maar als je op mijn kosten daar een bronzen afgietsel van wilt laten maken, dan graag. Heel erg graag.’

Hetgeen dan ook gebeurd is, zodat ik nog dagelijks als ik in mijn werkkamer ben, dat lieve profiel van Hans van Zijl met haar Mona-Lisa-glimlach vóór mij zie.

Om tot het schilderijtje van haar tijdelijke echtvriend terug te keren, ik lette dus weinig op zijn doen en laten terwijl hij er aan bezig was. Hij schilderde mij ook niet, zoals anderen, terwijl ik hem aankeek of opkeek naar een bepaald punt, maar in voorovergebogen houding, schijnbaar alleen met mijzelf bezig en met de woorden die uit mijn Parker op het onzichtbaar gehouden papier moesten komen. Door deze opzet ontnam hij mij de kans te zien hoe hij werkte, maar liet hij mij wel de gelegenheid om te bedenken door wie en voor wie hij aan het doekje bezig was, dat hij dan ook in een paar uur gereed had.

[p. 49]

Het is een erg ‘ingekeerd’ jeugdportret geworden. Ingetogen is niet het woord, want het heeft tegelijkertijd iets brutaals, iets van ‘hier ben ik, en nou jij...’ Dat heeft hij onbewust toen al - een nog maar aankomende kunstenaar - er in weten te leggen. Want dat was immers de levende waarheid tussen ons, en ‘waarheid’ is stellig een sterke eigenschap, waaraan hij vermoedelijk ook dankte dat hij ‘professor’ werd.

Wel weet ik, dat hij maar weinig schildergerei bij zich had. Alsof hij zich slechts en passant van zijn voorgenomen taak kweet, half-wetend dat hij in mijn oog maar een ‘bijloper’ was, zelfs bij deze gelegenheid. Hij maakte dan ook niets mooier of beter of anders dan het was, legde alleen de hoofdzaken, maar met precisie vast, alsof hij onwillekeurig een overwinning bevocht van de objectiviteit, die anders - zodra hij niet meer aan mij schilderde - zoek was. Vandaar misschien ook, dat hem later aan dit schilderijtje niets meer gelegen lag en dat hij het grif in ruil gaf voor een opzichzelf waardeloos werkstuk, dat hem echter veel meer, op subjectieve wijze, aan zijn jeugd herinnerde.

Al ben ik zelf een bijna compulsieve kunstverzamelaar, ik heb dit ‘portret van de jonge auteur’ op mijn beurt ten geschenke gegeven aan mijn oudste dochter, omdat zij het mooi vindt en er iets in ziet dat overeenstemt met haar vroegste herinneringen aan haar vader, van wiens familie-archief zij het beheer op zich nam. En het is plezierig te weten, hoe bepaalde voorwerpen soms langs wonderlijke wegen eindelijk op hun juiste bestemming terechtkomen.