Verdwenen wereld. Verhalen en schetsen uit Suriname

[p. 195]

IV Wie weet?

[p. 197]

Uit oorlogstijd

Een Surinamer die de vijf eindeloos lange jaren van de Tweede Wereldoorlog in Nederland doorbracht met de commoties van allerlei ‘ondergronds’ werk, alsof hij een kapasi (armadillo) was, kon er geen flauw idee van hebben wat zich in dezelfde tijd in zijn verre geboorteland afspeelde. Hij en de toen nog schaarse landgenoten die de Duitse bezetting doormaakten - zij werden nog niet eens tot een ‘etnische minderheid’ gerekend - moesten er wel voortdurend aan denken en waren blij dat dáár in ieder geval geen fascisme, geen militaire dictatuur, geen wreedheden de inwoners teisterden. De plaats waar hun navelstreng begraven lag, bevond zich tenminste aan ‘de goede kant’ van de aardbol.

Daarna, toen het eindelijk vrede was en de verbindingen met trage schokken weer hersteld waren, bleken de gebeurtenissen in Suriname van heel andere aard dan de afwezigen hadden kunnen vermoeden. Er waren gelukkig geen verwoestingen aangericht, al waren er wel - maar dan buiten het koloniale grondgebied in de West - slachtoffers gevallen onder de vrijwilligers die in actieve krijgsdienst waren opgenomen. Hoewel tal van mannen zich aanmeldden, werden er niet zo heel veel toegelaten; bij hun medische keuring viel immers het grootste gedeelte af, omdat hun gezondheidstoestand meer dan erbarmelijk bleek - overigens kenmerkend voor de algemene gezondheidstoestand van 's lands inwoners, en hoogst bedenkelijk.

Wat Paramaribo al kort na het uitbreken van de vijandelijkheden bezat, was een opvallend oorlogsmonument, het allereerste, denk ik, binnen het hele Koninkrijk, in de vorm van

[p. 198]

een enorm scheepswrak tot ontsiering van de hoofdstedelijke haven. Die ondersteboven gekantelde ‘Goslar’, midden in de Suriname-rivier tot een wijde tribune voor talloze watervogels verworden, is nog lang na de vrede zijn macabere functie blijven vervullen en aanleiding gebleven tot zonderlinge voorstellingen over de loyaliteit van de toentertijd bewrakte (maar nooit gewraakte) Gouverneur. Maar zand hierover, want in Holland hadden wij immers ook onze Colijntjes, De Geertjes en wie al niet meer.

Toch is het opvallend hoe weinig men in die eerste dagen na de vredessluiting en ook naderhand aan de teruggekeerden te vertellen had over de oorlogservaringen van Suriname. Alsof de mensen geen zin hadden er nog veel over te praten. Ofschoon juist die periode nieuw en allerminst pijnlijk leven in de gemberbierbrouwerij had gebracht. Want toen ook de Verenigde Staten zich genoodzaakt voelden om aan de oorlog deel te nemen, kreeg het Surinaamse aluminiumerts zoveel betekenis voor de Amerikaanse bewapeningsindustrie, dat president Roosevelt (zijn vrouw bezocht het land nog in '44) het nuttig vond om troepen naar Dutch Guyana te zenden, voordat Brazilië dit misschien zou doen.

Tegen heug en meug gaf de Nederlandse Regering in ballingschap toestemming, waarvan Roosevelt meteen gebruik maakte om niet alleen de plaatselijke bauxiet-industrie tegen mogelijke sabotage te beschermen, maar ook een behoorlijk vliegveld (Zanderij) aan te leggen voor rechtstreeks troepentransport naar Noord-Afrika en andere strategische doeleinden.

Omdat hij een verstandig man was, die zijn pappenheimers kende (behalve Stalin dan) en - wat je in een oorlog het slechtst hebben kon - al in eigen land opgezadeld zat met het bekende rassenprobleem dat ook vandaag nog voortbestaat in God's Own Country, dacht hij er goed aan te doen om in zo'n kleurlingenkolonie als die van de blanke Hollanders geen gewone Amerikaanse ‘bezetting’ te stationeren, die misschien

[p. 199]

allerlei onnodige frictie of conflicten zou veroorzaken, maar... iets daartussenin! Bezat Amerika niet zelf een West-Indische kolonie, deugdelijk en wel al een poos geleden op de Spanjaard veroverd? En woonden daar geen lieden die je niet bepaald brandschoon van kleur, maar toch als aardig ingelijfd en ingeleefd in de beschaving kon beschouwen? Daar waren dus precies de geschikte manschappen te vinden, de Portoricanen - ook al spraken zij bij voorkeur Spaans, en wat minder authentiek Amerikaans, maar met een speciale vrolijkheid en levendige gebaren.

De resterende oorlogsjaren verstreken, en men heeft het in Suriname geweten dat zij daar waren. De Portoricanen maakten er veel goede sier, maar het zelden te bont en... de verslagen over hun aanwezigheid die ik te horen kreeg, liepen nogal uiteen. Vooral het vrouwelijke geslacht antwoordde uitermate discreet op vragen naar het gedrag van de buitenlandse militairen - met meer terughoudendheid dan de Hollandse meisjes die in en na de Bevrijdingsdagen opgetogen bij elkaar informeerden of zij al hadden ‘gecanadeesd’. In Suriname bleef ik echter, ook na veelvuldig navragen, maar matig ingelicht.

Ik heb echter toen al getracht de bijeengeschraapte informatie en roddeltjes naar goed inheems gebruik samen te vatten in een bijdrage tot de aloude Anansi-literatuur, die zich wel tot in alle eeuwigheid zal blijven vermeerderen. Dit is dan wat ik in een zoveelste vermomming, ditmaal als Ba Joessoe de bekende sterfhuisrat, aan onze kindskinderen te vertellen heb over de laatste ‘bezetting’ die Anansi's plantage gekend heeft - in de hoop dat het inderdaad de laatste mag zijn geweest en niet binnenkort de voorlaatste zal blijken.

Luister dus goed en onderbreek mij niet om te vragen naar uitleg. Zijn wij geen crioro's onder elkaar? Doe dan niet zo eenkennig en vraag me niet naar de bekende weg. Een hond heeft wel vier poten, maar loopt niet over vier paden tegelijk. Hier gaan we...

[p. 200]

Eer-tien-tien... heel lang geleden, toen de mensen nog niet ontdekt hadden dat Suriname zo'n rijk land was, woonden er alleen maar dieren. Grote en kleine, goede en slechte dieren, van iedere denkbare soort. Ze leefden in vrede met elkaar en deden allemaal het nodige werk om aan de kost te komen. Zelfs de Luiaard genoot er aanzien, omdat hij zich weliswaar niet veel bewoog, maar hangend aan zijn tak toch dikwijls wijze woorden sprak, waarnaar de andere dieren gaarne luisterden. Alleen Anansi voerde volstrekt niets uit en was op geen enkele manier nuttig. Niettemin eiste hij altijd het beste voor zichzelf op en gapte hij telkens wat anderen toebehoorde.

Niets was hem liever dan te profiteren van het werk van anderen, en verder met veel grootspraak en een air zijn mededieren in de weg te lopen. Het gevolg was dat iedereen verschrikkelijk het land aan hem had en hem de rug toekeerde. Men liet hem duidelijk merken hoe ongeliefd hij was, en toen dat zo een hele poos geduurd had, zei Anansi op zekere morgen: ‘Ik ga eens voor een tijdje op reis.’

Alle dieren waren blij, omdat ze helaas niet wisten wat hij in het schild voerde.

Anansi ging op weg, heel ver, de zee langs, totdat hij bij een tabbetje kwam, dat bewoond werd door een eigenaardige diersoort. De kop leek op die van een awari (opossum), maar het lijf had meer weg van een leguaan, en terwijl de poten zwemvliezen hadden, net als een krab-dagoe (procyon), leek hun staart op die van een powies. Deze zonderlinge beesten werden Potrikakoes genoemd. Anansi sprak ze aan en zei: ‘Hoe gaat het met jullie?’

‘Niet zo best,’ antwoordden de Potrikakoes.

‘Waarom niet?’

‘Het eten is schaars. We wonen hier met veel te veel op ons kleine tabbetje. En elk jaar komen er meer en meer en wordt de spoeling dus dunner.’

‘Het is bij de konijnen af,’ stelde Anansi vast, en meteen

[p. 201]

had hij zijn plannetje klaar en ging hij voort: ‘Maar ik weet raad. Komen jullie me over een paar dagen opzoeken in een groot bos, dat Suriname heet. Daar is eten in overvloed. Ik woon er en ben er de baas, en elke dag krijg ik tranen in mijn ogen wanneer ik zie hoeveel kostbaar voedsel daar zomaar ligt te bederven, omdat niemand zelfs maar de moeite neemt om het op te rapen.’

‘Wonen er dan geen andere dieren?’ vroegen de Potrikakoes, nog een beetje wantrouwend.

‘Jawel,’ zei Anansi, ‘maar dat zijn een stelletje ellendige en onmondige sufferds. Ze zullen jullie niets in de weg durven leggen, als je maar met velen komt en ervoor zorgt dat je voldoende kruiwagens hebt om er alles op te laden wat je daar voor het grijpen vindt.’

‘Goed,’ antwoordden de Potrikakoes, ‘dat doen we. Maar hoe zullen we weten dat alles werkelijk veilig is?’

‘Dan zingen jullie het volgende lied,’ verklaarde Anansi:

‘Mi na Pedro, mi na Potrikakoe...
San mi wan' doe trawan, dat sa miet’ mi toe...

Jullie zullen zien, dat ik dan meteen tevoorschijn kom, en dan is de rest vanzelf in orde.’

Anansi keerde weer naar Suriname terug en liet de bewoners van het tabbetje in grote vreugde achter om de nodige voorbereidselen te treffen.

Nog geen week later, op een avond, toen alle dieren vredig bij elkaar zaten onder een grote kankantrie (ceriba) om te luisteren naar een heel bedaarde, maar verstandige toespraak van Zonloirie (luiaard), hoorden ze opeens vlak in de buurt zingen:

‘Mi na Pedro, mi na Potrikakoe...
San mi wan' doe trawan, dat sa miet' mi toe...’

‘Wat heeft dat te betekenen? Wie zijn dat?’ vroeg de Tijger, meteen onrustig.

‘Kennissen,’ zei Anansi prompt. ‘Lieden die het goed met ons menen.’

[p. 202]

‘Laat ze dan hier komen,’ zeiden alle dieren in koor.

Anansi ging zijn nieuwe vrienden halen en vertelde ze, dat ze op een allerprettigste ontvangst konden rekenen.

Het troepje verscheen onder de kankantrie.

‘Goeienavond, heren.’

‘Goeienavond, allemaal.’

‘En wat verlangen de heren?’ vroeg Zonloirie, die maar het woord deed, omdat hij die avond toch aan het woord was.

‘Alles,’ antwoordden de Potrikakoes brutaal, terwijl Anansi ze goedkeurend toeknikte.

‘Zo zo,’ sprak Zonloirie kalm. ‘En hoe heten de heren?’

‘Ik heet A-teki,’ zei de eerste bezoeker.

‘Ik heet A-swari,’ zei de tweede.

‘Ik heet A-kodja,’ zei de volgende.

‘Ik heet A-temekoe,’ zei de laatste.

‘Zo zo,’ stelde Zonloirie weer vast. ‘En wat komt u nu eigenlijk doen?’

‘Eten,’ antwoordden de Potrikakoes tegelijk.

‘Wat eet u?’ vroeg Zonloirie aan de eerste.

‘Batjauw.’

‘En u?’

‘Zoutvlees.’

‘Die groeien geen van beide hier in het land,’ stelde Zonloirie vast. ‘En u?’

‘Ik moet Edammer kaas,’ antwoordde de derde rover.

‘En u?’

‘Abdijsiroop,’ antwoordde de vierde.

Zonloirie krabde zich achter de oren. Daarop zei hij, nog altijd heel minzaam: ‘De heren zijn hier aan een totaal verkeerd adres. Als het nog om tajers of napies ging, of om kokosnoten en paramakka, iets op bescheiden schaal. Maar al die buitenissigheden hebben we hier niet. Er groeit hier en daar een kleinigheid, en met heel veel zorg komen we net zo'n beetje ieder aan onze trek. Dieren zoals wij leven maar van heel eenvoudige dingen.’

[p. 203]

‘Dat is gelogen,’ antwoordden de Potrikakoes brutaal. ‘We weten dat het hier een verwaarloosde boel is waar niet gewerkt wordt en alles maar ligt te verrotten. Daarom is het ons goed recht om hier weg te halen wat van onze gading is, en desnoods met al onze familieleden hier te komen wonen, zolang de voorraad strekt. We hebben trouwens verduveld goede kruiwagens en zelfs een Marshall-truck meegebracht.’

De overige dieren begonnen al wat onrustig te worden, en Ba-Tigri begon zijn tanden tegen elkaar te slijpen. Maar Zonloirie beduidde ze rustig te blijven en nam weer het woord: ‘Jullie hebben een volkomen verkeerd idee van dit land en zijn bewoners. Ik kan wel zien dat de heren nooit verder gekeken hebben dan hun tabbetje lang is. Maar wie in 's hemelsnaam heeft jullie dit alles wijsgemaakt?’

‘Anansi,’ antwoordden de Potrikakoes in koor.

‘O, die?’ zei Zonloirie weer. ‘Dan begrijp ik er alles van. Omdat die nietsnut zelf de boel hier heeft verwaarloosd en zijn taak niet aan kan; omdat hij in ons midden feitelijk niet op zijn plaats is en alleen maar weet te profiteren van wat anderen toebehoort, daarom heeft hij zulke rare denkbeelden in jullie awari-hersens laten ontstaan. Maar we zullen jullie een lesje geven dat je goed moet onthouden.’

Hij wenkte met zijn twee vingers naar de pingo's (bosvarkens) die al stonden te trappelen van ongeduld, en riep: ‘Grijpt Anansi vast.’

En voordat de boosdoener zich uit de voeten kon maken, hadden ze hem te pakken. Hij werd over een gekantelde matta vastgebonden en kreeg een pak slaag met de matta-tiki en een paar balata-zwepen, zo geducht dat je tot vandaag nog de striemen op zijn lijf kunt zien. Alle dieren kwamen aangelopen om het hunne aan de afstraffing bij te dragen, behalve Zonloirie zelf, die het niet de moeite waard vond en maar van zijn tak hing toe te kijken.

Toen de Potrikakoes zagen hoe het hun beschermheer, het

[p. 204]

vermeende opperhoofd van heel toenmalig Suriname verging, kregen ze zo de schrik te pakken, dat ze maakten dat ze wegkwamen, zo snel als hun kromme poten ze maar konden dragen. Zonloirie kreeg buikpijn van het lachen toen hij zag hoe ze over hun kruiwagens struikelden en bijna hun nek braken in hun haast om weer veilig en wel hun tabbetje te bereiken.

Maar Anansi lieten ze vastgebonden op de matta liggen, tot een voorbeeld en een waarschuwing voor iedereen. Als je vlug loopt en midden in Suriname gaat kijken, kun je hem nog zien liggen, met striemen en al.

Deze Anansi-tori zullen de meeste Hollanders wel niet kunnen begrijpen; de echte Surinamers van meteen na de oorlog des te beter. Laten ze net zo doen als ik en een ooghaar uittrekken, al was het alleen maar om de gelegenheid te hebben ditmaal eens tegen elkaar te knipogen.