Verdwenen wereld. Verhalen en schetsen uit Suriname

[p. 173]

Man met kar

Veel onbegrijpelijke dingen steken op uit de verduisterende herinnering aan mijn jeugd, als evenzoveel geheimzinnig in de nacht wapperende vlaggen. Ze worden hoe langer hoe beangstigender, ook al weet het verstand alles van hun onnozele substantie. Tenslotte kun je er toch niet bij. Zo heeft niemand mij tot dusver de betekenis kunnen verklaren van dat benauwende kinderlied ‘Een karretje op een zandweg reed’.

Weet u nog? ‘De voerman leit te ruste... Ik wed dat het zelf zijn weg wel vindt... Eén karretje keert behouden weer, het andere...’ Nu! Wat een naar-mooi lied! Het is akelig van halve toespelingen, van onduidelijkheid en mogelijkheden; het is onmogelijk te concretiseren en daarom zo onwerkelijk als een droom, als een nachtmerrie.

Ik moet dit wel vertellen om begrijpelijk te maken waarom ik altijd weer met een soort van huivering - de trillende herinnering aan mijn kinderjaren - geboeid ben door elke man met een kar die voorbijgaat, zelfs al schijnt de maan niet helder en is de weg niet breed, of zweept geen sneeuwjacht zijn ogen blind. Ik zie het trekdier en vraag me onwillekeurig af: ‘Het paardje loopt met luste?’ - wat een heel bijzondere manier van lopen is, die aan de einder van mijn bewustzijn beslist moet rijmen op ‘rusten’, op een gerekt, in eindeloze verten verdwijnend aanwezig-zijn; geen ‘rust’ die stilstand zou zijn, maar ‘rusten’, een onophoudelijk wegkwijnen in de vergetelheid, op het eindeloze plein aan het eind van alle lange wegen, in het onafzienbare karrenpark, de karavanserai van al mijn dromen, waarvan ik geen enkele voorstelling heb, maar wel, al van zover ik kan terugdenken, de atmosfeer bij me gehouden heb.

[p. 174]

Er komt dus een man met een kar de weg op, en ik kijk en huiver een beetje. De weg is inderdaad een zandweg, een slechte en stoffige ook, en de voerman is er net zo een als ik van jongsaf gekend heb: een haveloze Hindostaan, donker gebruind, met gegroefde trekken en al grijzende haren. Hij leit niet te ruste, want hij loopt op blote voeten naast zijn ezel, een grauwtje dat geen paardje is, maar dat nog gelatener, nog koppiger zijn weg wel weet. En de voerman heet hier ‘wadjiman’ of ‘karreman’, meervoud ‘karrelieden’, wat een veel mooiere, precieze naam is; alleen past hij niet in het ritme van het lied, hoewel veel beter in de trage maatgang van de combinatie: ezel, man en lege kar.

Zo'n kar is niets dan een ladder met sporten, en opzij twee grote, bijna knaap-hoge wielen. Als kind vond ik het ontzaglijk grote wielen; nu zijn ze zo groot niet meer.

Er ligt altijd een dikke houten lat op zo'n kar. Vandaag ontdek ik hem ook weer. Die wordt gebruikt om de kar te steunen wanneer men vrachten op- of aflaadt en de ezel even mag rusten.

‘Rusten’ klopt inderdaad met het liedje, maar het betreft hier de ezel en niet de voerman. En omdat een ezel zo zijn eigen opvattingen heeft over het wanneer en hoe van zijn rust, wordt de dikke lat meestal ook gebruikt om er op los te beuken op zijn flanken, wanneer hij geen lust heeft om voort te lopen.

Het is midden op de dag, de tropenzon schijnt onbarmhartig heet, ook op de ezelsrug, en het is niet goed denkbaar dat hij loopt ‘met luste’. Daarom moet hij er telkens weer van lusten met deze dikke lat. Niet bepaald nu, of door juist deze Hindostaan - in zichzelf verzonken komt hij aangesloft door de stoffigheid - maar zo in het algemeen. Sommige dierenlevens verschillen toch weinig van mensenlevens: slaag, een beetje voer en de dagelijkse route, de routine. Ik voel best voor dierenbescherming, maar dan als supplement van mensenbe-

[p. 175]

scherming; ze zijn beiden even weerloos, de onbeschermden.

Nu komen man en kar vlak langs mijn achtertuintje voorbij, en ik zie dat de oude Hindostaan, die het zelfs niet de moeite waard vindt zijn wagen te leiden en de leidsels dan ook over een van de disselbomen heeft laten hangen, stilletjes in zichzelf loopt te praten. Wat hij zegt, kan ik niet verstaan, en onze wederzijdse groet is niets anders dan een vluchtig handgebaar, bijna gelijktijdig. Als een goed karreman loopt hij natuurlijk hardop te denken over de zorgen van zijn bestaan. En terwijl hij verder sjokt door de stoffigheid, waarin het geratel van zijn wrakke wagen gesmoord wordt, is het alsof ik hem - nu dan toch verstaanbaar - hoor zeggen tegen de toeschouwer die hij immers ook van zichzelf is en die hem nooit verlaat:

‘In een heel jaar verdien ik met al de rijst die ik plant, maar honderdvijftig gulden. Dat is te zeggen, als alles goed gaat. Maar lang niet altijd gaat alles goed, en dit jaar... we moeten maar afwachten wat het geeft. En intussen, de vrouw heeft wel te eten, en de kinderen en de ezel, en ikzelf... maar er is meer geld nodig, want er zijn zieken geweest, en met het Phagwa-feest moeten ze allemaal kleren hebben, behalve de ezel dan. Maar jij, stom dier, mag me het minst van allen in de steek laten, want ik heb je nodig om vrachten te rijden voor wat bijverdienste. Dat ik op jou aangewezen ben, onreine tussen de onreine blanken en kaffers, is een schande, en ik zou er beter aan toe geweest zijn als je een koe was, een heilig dier uit de kudde van Krishna. Een waardig gezelschap dat bovendien melk geeft. Maar je bent slechts een beroerde oude ezel, koppig en eigenwijs, vraatziek en lui. Ofschoon toch een trouwe kameraad, want hoe lang heb ik je al niet... Vast langer dan ik je nog hebben zal. En als je het aflegt, dierbare lammeling, wat dan?

Hoe kom ik dan nog aan de onontbeerlijke bijverdienste? Daarom spaar ik jou en spaar ik de lat. Loop maar door op je kalme, gestadige manier die je goed humeur van dit ogenblik

[p. 176]

verraadt, net als ik het mijne met mijn gemompel. Loop maar voort. Loop maar...’

Het is niet moeilijk de gedachten te raden, die de mensen voor zich uit brommen, ook al blijven ze onverstaanbaar voor het oor. Moeilijker is het te weten wat er in zo'n trekdier omgaat, zelfs wanneer hij opeens in luid gebalk uitbreekt. Want werkdieren zijn misschien toch minder zorgelijk dan werkmensen, al vertoont hun lot nog zoveel gelijkenis. Ze dromen misschien van de grazigste weiden. Maar vast niet van een Heer die ze daarheen leidt, noch van Krishna's kudde.

Daar verdwijnen de man en zijn kar in de stoffige middagzon, waar de zandweg een kleine bocht maakt en achter het hoge onkruid van de berm schuilgaat. Ze zijn nu zelfs niet meer te horen, en toch sta ik ze hier nog na te kijken als de kleine jongen die ik bezorgd over het karretje op zijn zandweg eens was en nu wel blijven zal, voorgoed... Terwijl er zoveel taken en taakjes op me wachten, binnen in huis.

‘Ik wens je wel thuis mijn vriend, mijn vriend.’ Ik wens jullie alle drie een behouden thuis, man met je kar en je ezel.