Verdwenen wereld. Verhalen en schetsen uit Suriname

[p. 167]

Knopentaal

Aan de mode zit werkelijk allerlei eigenaardigs vast. Men let er alleen niet genoeg op, hetgeen juist tegen het wezen van de mode indruist, die immers vóór alles de aandacht wil trekken.

In de cultuurbladen blijven haar bedoelingen meer verhuld, zij het dikwijls door ontbloting en is er een vrij diepgaand psychologisch onderzoek nodig om te weten te komen wat er achter steekt. Wat bijvoorbeeld de ‘diepere zin’ van de crinoline is; waarom plotseling het merendeel van de vrouwen zich met jagershoedjes bedekt; of waarom na een wereldoorlog de knierokken in zwang komen en het vrouwelijk hoofdhaar categorisch wordt kortgeknipt of omgekruld.

Aan een dergelijk onderzoek is nog weinig gedaan, maar dat het lonend kan zijn, heeft jaren geleden de beroemde psychologe Prinses Marie Bonaparte reeds bewezen met haar interessante studie over De symboliek der kop-trofeeën. Zij heeft toen ook aangetoond hoeveel primitiefs er schuilt in de verschillende ‘modes’ - of als men wil ‘modaliteiten’ - van de hoofdbedekking.

Duidelijker wordt een en ander, zodra wij komen buiten de cultuurlanden, onder primitieve volken, die wel degelijk met hun soms rijke kleding en lichaamsversiering iets willen zeggen dat onmiddellijk voor anderen verstaanbaar is. In de levenssfeer van ‘wilden’ en ‘halfbeschaafden’ speelt de mode door deze openhartigheid een bijzonder grote rol. En in tegenstelling met hetgeen men onwillekeurig geneigd is aan te nemen, heeft de mode in kleding en uiterlijk aan de rand van oerwoud en steppe een vaak veel grotere betekenis dan in onze moderne steden.

[p. 168]

Zeer terloops is dit alweer gebleken uit een vooroorlogse etnologische studie van een Amerikaans echtpaar, Frances en Melville Herskovits, die hun aandacht gewijd hebben aan de folklore van de Nederlandse kolonie Suriname. Ze hebben deze vergeleken met de West-Afrikaanse volksgebruiken, en zulk een vergelijking heeft zin, omdat de negerbevolking van Suriname oorspronkelijk uit West-Afrika komt en in honderden jaren van slavenhandel, maar ook gedurende de meer dan honderdvijfentwintig jaren die na de afschaffing van de slavernij verlopen zijn, tal van primitieve Afrikaanse zeden en gebruiken in de nieuwe wereld werden behouden.

Het al in 1936 verschenen Amerikaanse boek heeft mij weer levendig allerlei episodes uit het volksleven in Suriname, die ik reeds als knaap meemaakte, in herinnering gebracht. Speciaal de modegebruiken van de Surinaamse negerin, de kotomisi, die erg veel waarde aan haar uiterlijk hechtte en daarmee gewoonlijk ook wel degelijk iets wilde zeggen tegen haar medemensen - iets heel concreets, dat iedereen onder woorden zou kunnen brengen die de eigenaardige code van de kotomisikleding verstond.

Niet zozeer in de vele wijde, gesteven katoenen rokken die de kokette Creoolse droeg als zij feestelijk ‘gekleed’ ging, schuilde deze betekenis. Integendeel, bij plechtige gelegenheden vertoonde de stadbewoonster zich min of meer geüniformeerd. Zij draagt, zo luidde het mode-voorschrift, op haar rug een met lompen gevulde worst, ‘familie’ genaamd, die ervoor moet zorgen dat boven de hoog opgebonden rok de panden van haar jakje bijna horizontaal blijven staan en de beide lange witte banden die op de schouders zijn vastgemaakt, lustig kunnen zwieren, hoewel ze eerst als zigzag reep gestreken zijn. Het feestelijke kotomisi-kostuum vertoont maar weinig variaties, en deze liggen dan nog voornamelijk in de kleuren en in het patroon van de bedrukte katoenen stof waaruit zij zijn vervaardigd en waarvoor ondanks het hete tropenklimaat

[p. 169]

toch heel wat meer meters gebruikt worden dan voor een moderne zomerjurk! Het was een teken van ‘weelde’ en tegelijkertijd een verhulling van al te aantrekkelijke lichaamsvormen.

Nee, het ‘veelzeggende’ element bij de kotomisi-kleding was vroeger de hoofdbedekking, de hed'anjisa, een over een stijve krant heen gevouwen en geknoopte doek, waarvan het patroon past bij de rok en het jak, en waarvan de slippen worden samengebonden met een kunstige knoop.

Deze knoop met de uitstekende punten op het achterhoofd, vormt op een eigenaardige manier het betekenisvolle, persoonlijke element in de algemene kleding. Eerst door de taal van deze knoop wordt het kostuum ‘beeldig’, en iedere goedgeaarde Surinamer of Surinaamse kon er - althans eertijds - de stemming, de gedachten en heus niet altijd even vriendelijke bijgedachten van de schone draagster aan aflezen. Zonder woorden wilden de dames toch ‘veelzeggend’ gekleed gaan.

Het aantal soorten knopen was op zichzelf natuurlijk vrij beperkt, maar daar ook allerlei patronen van het bedrukte katoen destijds namen droegen, ontstonden er tal van combinaties, zodat met de hoofddoek ook inderdaad de ‘taal des tijds’ kon worden gesproken en toespelingen op de meest recente gebeurtenissen konden worden gemaakt. Het geven van namen aan de patronen is overigens een gebruik dat ook in West-Afrika wordt aangetroffen, en in Ashanti bij de Goudkust kennen de negers eveneens aan de knopen betekenissen toe, en wel die van spreekwoorden. Dit laatste is ook in Suriname lang in zwang gebleven. Maar de oude spreekwoorden slaan hier meestal op actualiteiten, en een van de hoofdbedoelingen van de knopen was spot en satire. Vriendinnen te ergeren, meer nog dan mannen te lokken, tout comme chez nous.

Gewoonlijk werden nieuwe patronen door een handige winkelier met een aantrekkelijke naam of een bruikbaar spreek-

[p. 170]

woord gedoopt. Heel dikwijls ook nodigde de importeur een vrouw uit die au courant was - en dat waren meestal de marktvrouwen - om peettante te blijven bij de introductie van het nieuwe patroon en het een naam te geven. Deze werd dan spoedig wereldkundig in een stad als Paramaribo, of per advertentie den volke kond gedaan, en kwam pas na verloop van tijd terecht in de ‘provincie’ - in casu de plantages en het binnenland. Daar is men dan ook, net als bij ons, nog altijd een beetje met de mode ten achter en iets conservatiever.

Bovendien deed en doet de kotomisi haar hoofddoeken, die niet veel te lijden hebben, niet zo snel weg in een land dat nagenoeg geen seizoenen kent. De meeste Creoolse vrouwen hielden er een rijke collectie op na. Onder mijn bekenden waren er die wel honderd van zulke doeken bezaten, zonder daarom nog als bijzonder modieus of spilziek te gelden. Enkele daarvan zijn dan geborduurd met figuren, in plaats van bedrukt; dat zijn de oudste, uit de tijd dat er nog geen goedkope katoentjes bestonden, en deze werden bijzonder in ere gehouden. Men kocht ze niet, men erfde ze alleen.

De betekenis van zulke knopen en doeken is het best met enkele voorbeelden te illustreren. Zo kreeg een bekend patroon tot naam het spreekwoord: ‘Alle wouddieren stelen veldvruchten, maar het konijn alleen draagt de naam.’ En een ander: ‘Wanneer de koe gegraasd heeft, moet ze plaats maken voor het paard.’ Dit laatste patroon was natuurlijk een lelijke hatelijkheid wanneer men het droeg bij een bezoek aan een vriendin wier man pas was weggelopen. Zoals het vorige een lieve attentie werd bij het bezoeken van een vriendin die pas een andere haar geliefde had afgetroggeld.

Weer andere patronen droegen slechts een korte naam, zoals ‘Stekelvarken’ of ‘Gifslang’ omdat zij er een vage gelijkenis mee vertoonden. Ofwel ze kregen een scheldwoord tot naam, wat gold als een van de meest effectieve middelen om bepaalde personen zwijgend te krenken. Ook poëtischer namen, van

[p. 171]

bloemen vooral, waren in zwang. Maar deze (een ervan was bijvoorbeeld ‘Vurige liefde’, een vuurrode bloem) zijn begrijpelijkerwijze meer bedoeld om tot mannen te spreken dan tot vrouwen.

Het is nog altijd een hele kunst een hoofddoek te vouwen en te knopen, en er komt menig dozijn spelden aan te pas, nog afgezien van de hulp van een vriendin, op wier hoofd het kunststuk moet worden voltooid voordat de eigenares het zelf opzet. Maar een goed gevouwen hoofddoek kan men, door het stijve papier dat er binnenin zit, op en af zetten als een hoed, en ze kan op die manier wel een week lang bij het uitgaan gedragen worden. Een stadsnegerin die wat om zichzelf gaf, verscheen ook nooit zonder dit hoofddeksel op straat.

De namen van de knopen en vouwen die deze ‘koptrofee’ voltooien, droegen een algemener karakter. Een daarvan was bijvoorbeeld ‘Ruzie’, en had tot effect, dat men de draagster ervan liever enige meters uit de weg bleef, daar men eruit kon opmaken dat ze ruzie zocht, of heel erg boos op iemand was en die dag niets kon velen. Men ziet dat de mode hier ook een meer praktische waarde kreeg.

Een andere knoop werd genoemd: ‘Wacht op mij om de hoek’ en betekende dat de draagster die dag zin had in een kleine flirt. ‘Verkrijgbaar’, als was het een winkelopschrift. Jonge mannen die anders bedeesd zouden blijven, voelden zich bij de ontmoeting met zulk een schone aangemoedigd door de manifest geworden vooruitzichten. En de vrouwen die hun gunsten verkochten voor geld hadden ook een eigen manier om de hoofddoek te knopen. Die droeg natuurlijk een minder vleiende naam.

Heel eigenaardig was de knoop die werd aangeduid met de lange naam: ‘Je kunt naar alle kanten waaien, ik draai me toch niet om’, en die de hoofddoek er van achteren liet uitzien als een waaier. Een dergelijke knoop werd gedragen door een vrouw die bijvoorbeeld na een ruzie met haar man wou zeggen:

[p. 172]

‘Ik trek me niets van je aan’, of: ‘Jullie kunnen wat mij betreft met z'n allen naar de bliksem lopen’. Is dat ook niet de betekenis van menig gewaagd kostuumpje bij ons in Europa?

Een bepaald tragische knoop was die met de naam: ‘Ik hou van hem en hij houdt niet van mij’, waarmee de draagster uiting gaf aan haar liefdesverdriet en waarmee zij er soms in slaagde het ongevoelige mannenhart te vermurwen. In vroegere tijden werd veel meer dan vandaag aan zulke intieme gevoelens uiting gegeven, zoals door de knoop die de meisjes na hun eerste ernstige liefdeservaringen droegen.

Trouwens, ook de jonge meisjes bezaten hun eigen knoop, die heel eenvoudig was, en feitelijk alleen zeggen wilde: ‘Huwbaar maar nog zonder vrijer’. En een andere, die de punten van de hoofddoek hartvormig samenbracht, heette ‘Vriendschap’ en betekende dat de draagster gelukkig in haar liefde en tevreden met haar uitverkorene was. Het spreekt vanzelf dat een goede echtgenoot het liefst zijn vrouw volgens deze laatste mode gekleed zag.

Wat is er van al deze stille en toch bevallige uitingen nog over?

Mij is een en ander bepaald sympathieker dan bijvoorbeeld het rondlopen met initialen op de blouse, zoals vandaag in Europa gebruikelijk is, in dit gezegende tijdperk van kruiswoordraadsels en rebussen. Maar ‘mode’ is nu eenmaal iets heel geks - althans in mijn onverbeterlijk mannenoog, waarmee ik, na meer dan driekwart eeuw rondkijken, de kotomisi-dracht alleen nog als een even lief als curieus reliek beschouwen kan.