Verdwenen wereld. Verhalen en schetsen uit Suriname

[p. 157]

De mandolinespeler

Een goed verhaal - en ik doe niet mee aan die schoolmeesterachtige onderscheiding van verhaal, vertelling, vertelsel of wat men nog meer mag bedenken, want het komt allemaal op één kunstvorm neer - een goed verhaal dan, doet me altijd denken aan een machientje. Geen naaimachien, zoals waarmee Strawinsky eens tot stichting van de melomanen een goed muziekstuk vergeleken heeft, maar iets nog veel bescheideners. Men had, ik geloof vroeger meer dan nu, allerlei speelgoed dat draaide, zich voortbewoog, geraas maakte of iets anders presteerde door middel van een veer die eerst zorgvuldig moest worden opgewonden. Bij goedkoop speelgoed kostte dat soms veel moeite en ging de veer gemakkelijk stuk. Zo'n inferieur mechaniek liep haastig af; men had zich heel wat inspanning te getroosten voor een beetje wanordelijk resultaat.

Maar er bestond ook kostbaarder speelgoed, dat prachtig snorde, verwonderlijk veel deed, zonder dat het erg zwaar behoefde te worden aangedraaid. Het is steeds meer geperfectioneerd en bootst soms op frappante manier de gecompliceerdste beweging van grote machines, motoren, auto's, vliegtuigen en hele fabrieken na.

Bij een goed verhaal is er ook zo'n verborgen veer, die luchtigjes en haast onmerkbaar opgedraaid wordt, waarop een kunstige, verrassende, ofschoon bijna automatische ‘afloop’ volgt - een onevenredig grote prestatie in verhouding tot de moeite die de verteller zich vooraf heeft getroost. Dat komt door de kunstigheid van het vertelmechaniek; het is een kwestie van fabrikaat. Maar terwijl de knappe verteller bewust of onbewust voor een goed maaksel en een deugdelijke hantering

[p. 158]

daarvan weet te zorgen, fabriceert het leven zelf ook allerlei verhalen - uitstekende, middelmatige en zelfs flauwe. Het zijn gebeurtenissen die dan, later opgerakeld, in de mond van een echte verteller aardige verhalen worden, maar die door een onhandige weergever gemakkelijk kunnen worden bedorven tot onnozele of onzinnige praatjes. De ware verteller heeft begrip voor het verhaalmechaniek en gevoel voor de behandeling van de drijfveer. Hij weet te boeien door het verhaal precies te laten doen wat het doen moet.

Ik ken een eenvoudige kruier - de man heeft een vrachtauto voor zijn boodschappen, maar waarom zouden we hem zijn schilderachtige ouderwetse naam niet laten - die voortreffelijk de kunst verstaat het verhaalmechaniek te hanteren. Hij heeft er een kennelijk plezier in en laat dan ook nooit na mij ermee te amuseren wanneer ik hem tegenkom. Met een slordige kwistigheid, zoals een jongen met zijn speelgoed omgaat, draait hij zijn verhalen op en daarna af. Ik heb er al eens over gedacht hem stiekemweg voor een dictafoon te laten vertellen, maar waar blijven dan zijn gebaren en zijn mimiek, die er ook bij horen? De woorden alleen zijn enkel het skelet, de gebeurtenis of stof van zijn verhaal is niet meer dan de uiterlijke gestalte van het speelgoed. Daarom doe ik een beroep op uw fantasie om de inhoud van een van zijn nieuwste verhalen zodanig aan te vullen, dat het wordt wat ik bedoel met mijn kunstig aflopend mechaniek.

Hij vraagt me eerst of ik Theodorus White ken, die ook Luie Dorus genoemd wordt en die aan de haven werkt. Van tevoren weet hij al dat ik die man niet ken, en hij geeft dus meteen andere inlichtingen, opdat ik beseffen zal dat Dorus een belangwekkende figuur is. Dorus heeft namelijk een kostbare mandoline en is verzot op zijn instrument. Hij speelt heel verdienstelijk en oefent geregeld 's avonds na het werk. In het donker hoort men hem op straat al spelend aankomen, en als de inspiratie hem pakt, gaat hij op de eerste stoep

[p. 159]

de beste zitten en geeft het ene nummertje na het andere weg, tot diep in de nacht. Het liefst zit hij zo in zijn eentje te spelen, terwijl de tonen in zijn instrument tinkelen als ijzeren sterretjes die omlaagvallen in een leeg petroleumblik.

Een keer, op een late avond, zit Dorus gewoontegetrouw weer op een stoep te spelen, wanneer plotseling een onbekende neger voorbijkomt, staan blijft om naar zijn spel te luisteren en hem vervolgens aanspreekt.

‘Dat is een mooie mandolien,’ zegt de onbekende, ‘maar je bespeelt hem niet zo best. Je haalt er niet uit wat er uit te halen is.’

‘Zo,’ zegt Dorus, ‘kun jij het soms beter?’

‘Ik zal het je bewijzen,’ antwoordt de man, en hij gaat op de stoep zitten, neemt de mandolien van Dorus over en begint te spelen. Hij is nog geen halve minuut bezig, of Dorus is al op zijn beide benen overeind gesprongen, een en al bewondering. Want de man speelt de prachtigste stukken, virtuoos en ongehoord zo mooi. De tonen zijn nu gouden sterretjes die neer komen vallen in een zilveren bokaal, en Dorus luistert toe met open mond, een kwartier, een half uur, misschien wel een uur lang. Hij heeft er geen besef meer van.

Totdat de onbekende man de mandoline naast zich neerlegt op de stoep en een diepe zucht slaakt.

Vol bewondering zegt Dorus dan: ‘Man, zoals jij speelt, zo heb ik dat nog nooit gehoord, het is gewoonweg prachtig.’ Waarop de man opstaat, zijn schouders ophaalt en antwoordt: ‘Ik breng er niet veel meer van terecht. Toen ik nog leefde, toen had je me moeten horen!’

‘Wat zeg je?’ roept Dorus uit. ‘Toen je nog...’ Maar zijn woorden blijven hem in zijn keel steken, want op dat ogenblik ziet hij dat de man zich als het ware oplost in de nacht, een schaduw wordt en daarna helemaal niets meer, alleen donkerte.

Dorus heeft zijn instrument gegrepen en is in één ruk door naar huis gerend; hij heeft zijn deur vergrendeld en heeft de

[p. 160]

hele nacht niet kunnen slapen. En hij heeft daarna in geen maanden meer zijn mandoline aangeraakt.

Als mijn vriend de kruier er nu nog bij verteld had, dat van toen af een paar kleine brandvlekjes op de mandoline zaten, juist op de hals, waar de vingertoppen van de onbekende op de snaren gedrukt hadden, dan had hij zijn verhaal verprutst, want de hel kan nooit hemelse muziek voortbrengen. Hij zei alleen maar tot besluit: ‘Er gebeuren zoveel dingen waarvan we niets begrijpen, dat een mens nooit kan uitmaken of iets waar is of alleen verbeelding.’

Maar als ik u zeg dat Luie Dorus niet drinkt en niet rookt en niets anders doet dan mandoline-spelen, dan geloof ik niet dat hij zich zo iets alleen maar heeft ingebeeld. Dat kan niet.

Kunstig speelgoed! Maar ook mechanisch speelgoed is echt in zijn soort en... net echt in het klein. Zoals sommige verhalen.