De sfinx van Spanje

Beschouwingen van een ooggetuige

[p. 149]

VIII Intermezzo over kerk en religie

Door kerkelijke en kerkse lieden is, vooral in de beginne, de spaanse burgeroorlog als een echte godsdienstoorlog voorgesteld, een strijd tussen witte ‘gelovigen’, - in dit geval katholieken, - en rode ‘atheïsten’, - de socialistische en anarchistische arbeiders. Men speculeerde daarbij op de consequente verontwaardiging van allen die een zekere uiterlijke cultus van een Opperwezen voorstaan, en men maakte zich daarbij schuldig aan de gangbare begripsverwarring tussen gods-dienst en gods-vrucht, de ‘vreze gods’, die niet noodzakelijk een gematerialiseerde cultus met zich meebrengt.

Anderen hebben op grond van heel eenvoudige feiten deze karaktertrek van de burgeroorlog willen ontkennen. Zij zeggen terecht dat de Baskische katholieken en priesters die aan de zijde der legalen gebleven zijn, zich in geen enkel opzicht minder godsdienstig of misschien zelfs minder ‘rooms’ tonen, dan de gelovigen aan Franco's zijde, die hen bij honderden afmaken, of de priesters der Falangisten die met de revolver aan de koppel de mis lezen en zich voor hun politiek gedrag beroepen op de orders van de kardinaal-staatssecretaris. Vromen, kerkelijken, godloochenaars, vrijmetselaars, filosofen en idioten strijden aan beide zijden. Wat dat betreft is er geen enkele grond de burgeroorlog zelf het karakter van een godsdienstoorlog toe te kennen, wanneer men het begrip ‘godsdienst’ niet zozeer vervaagt dat het ook de politieke en economische systemen omvat.

[p. 150]

Maar zó eenvoudig is de zaak ook niet. Er is in de stelling van ‘godsdienstoorlog in Spanje’ tenslotte toch een diepe kern van waarheid die niet onbesproken mag blijven, omdat zij het wezen van de strijd raakt, en dit conflict een goed deel van de psychologische achtergrond der gebeurtenissen vormt. De term is juist: godsdienst-oorlog. Een strijd over de wijze waarop men in Spanje meent zijn God, - in de algemeen-europese betekenis van het woord, - te moeten dienen. Daarbij is niet de gods-vrucht, niet de religie in het geding, maar de cultus. Het is een cultus-strijd, om een nuance, een vorm, een uiterlijk systeem. Spanje dat geen Reformatie gekend heeft, had deze strijd nog van de historie te goed.

Nog levendig herinner ik mij een gesprek dat ik voor weinige jaren met de protestantse dominé van Malaga had. Slauerhoff was erbij tegenwoordig. De beminnelijke, vrome predikant vertelde van de onderdrukking en vervolging waaraan hij en de zijnen tijdens Alfonso XIII hadden blootgestaan, en van de moeilijkheden waarmee zij ook tijdens de Republiek te kampen hadden. Doch hij was zeer optimistisch gestemd, zijn kleine gemeente groeide en bloeide zienderogen, gelijk dat ook in vele andere plaatsen van Spanje het geval was. ‘Want,’ zeide hij ‘wij geven de mensen die snakken naar ontwikkeling een boek te lezen. Wij geven hun een boek in handen, en een goed, een wijs boek. Duizenden hebben de roomse kerk de rug toegekeerd, niet omdat zij ongodsdienstig geworden zijn, maar juist omdat hun godsvrucht niet meer wordt bevredigd door een veruiterlijkte ritus onder het monopolie van priesters die zij slechts kunnen verachten. Zij zijn weggegaan uit behoefte aan geestelijk voedsel. Wie hun dit voedsel biedt, kan hen onmiddellijk terugwinnen voor God.’

De waarheid van deze bezonnen woorden heb ik dikwijls bevestigd gezien. De gehele geschiedenis van Spanje levert het bewijsmateriaal ervoor. Iedere Spanjaard is diepreligieus. Maar de on-godsdienstigen en daardoor vaak

[p. 151]

anti-godsdienstigen nemen van jaar tot jaar met duizendtallen toe. En als het onbetwiste monopolie der Kerk in de loop van zoveel eeuwen slechts zulk een resultaat heeft teweeggebracht, bij wie ligt dan de schuld?

Zeker, de religiositeit van de Spanjaard is van een heel eigenaardige oorsprong, precies als bij de Bosjesmannen of als bij ieder van ons: door zijn afkomst gedetermineerd. Toen de grote Pan dood was, de iberische dier-cultus, - onder grieks-romeinse invloeden gerationaliseerd, - door joods en joods-christelijk monotheïsme vervangen werd, bleven de oerresten voortwoekeren. De islâm met haar zin voor het aardse, met haar ondogmatisch epicurisme, vond een gemakkelijke voedingsbodem. De heidense residuen, de zogenaamd ‘bijgelovige practijken’ bloeiden weer op. Niet voor niets zijn de ‘moriscos’ en de ‘conversos’ (islamiserende en judaïserende schijn-christenen) zo hardnekkig blijven voortbestaan. Niet tegen een nordieke ‘hervorming’ die op Spanje al even weinig vat had als op Italië, maar tegen hèn was de strenge contra-reformatie der Inquisiteurs gericht. Van Inquisiteurs, door de pauselijke nuntius met de omineuze naam Franco allergenadigst aan Isabel de Katholieke toegestaan!

De heterodoxie, of eigenlijk het dissidentendom, is onder de spaanse intellectuelen en geestelijken altijd een sterk verschijnsel geweest, en een spiegelbeeld van de ‘bijgelovigheid’ en de ‘onroomsheid’ van het gewone volk. Spanje heet een bij uitstek katholiek land, maar kon deze naam enkel krijgen door een buitengewoon harde en drastische repressie. Spanje is ook het land der grote mystici (net als een paar eeuwen eerder het snel daarna geprotestantiseerde Noorden). En wat waren deze mystici anders dan innerlijke dissidenten, die ook uiterlijk in voortdurende ernstige conflicten kwamen met de Inquisitie? Is niet het wezen van de mysticus: dat hij religiositeit, - gods-vrucht, ‘disfrutar Dios’, god beminnen en genieten, - stelt boven gods-dienst? Hij verwerpt niet de ‘dienst’, de ‘cultus’, maar deze is hem slechts een middel,

[p. 152]

een trap tot het hogere doel der re-ligie, der binding en eenwording met het goddelijke wezen. Dit goddelijk wezen is voor de spaanse mysticus nu eens moors-anthropomorf, als in Ramon Llull's ‘Amic i amat’, dan weer neoplatonisch geïdealiseerd, en meestal beide tegelijk, als bij Santa Teresa, San Juan de la Cruz e.a. Tegenover de aristotelisch-joodse strenge Opperheer der officiële Kerk.

Ook zonder zich te zeer in deze dingen te verdiepen, kan men leren inzien dat het speciale verschijnsel der mystici symptomatisch is, voor wat er buiten de formele Kerk om, onder het volk leefde. Geheel Spanje is mystisch; slechts de accenten liggen van streek tot streek anders, en lopen tussen de uitersten van de catalaanse oriëntalist Llull naar die van de baskische militair Ignatius van Loyola. Tussen beiden in ligt de smartelijk-dorre hoogvlakte van Castilië, waarover de ‘donkere nacht der ziel’ van Juan de la Cruz daalt, terwijl Fray Luis de León over ‘de namen van Christus’ theologiseert en over ‘de volmaakte gehuwde’ moraliseert. De grote spaanse theologen, - in hun soort even groot als de mystici, - zorgden voor het formele karakter der godsdienstigheid, een formalisme dat de spaanse katholiek voor lange tijd blijft aankleven. De grote mystici, dichters van de hoogste orde, cultiveerden dat deel van zijn ziel, dat is blijven voortbestaan tot op de huidige dag: de religiositeit.

De gelijktijdige aanwezigheid van deze twee gebieden bewijst het bestaan van een tweespalt; afkeer van de oppermacht der Kerk die zich van het geweten meester wil maken, zoals ze dat doet van de Staat en van het maatschappelijk leven; innerlijk skepticisme omtrent de waarde van deze kerk, en verachting voor haar on-religieuze, formalistische bedienaren; uiterlijke onwetendheid en bijgeloof met de half-heidense sacramentaliën bij het volk. Daarbij tòch: de binding door traditie en conventie.

Voor de instandhouding van haar macht had de Kerk een leger van bedienaren nodig, die slechts voor een klein gedeelte voldoende niveau konden bezitten, en steeds meer

[p. 153]

achteruit gingen in hun parasitair bestaan. De onontwikkeldheid van de gemiddelde spaanse geestelijke werd tot zelfs in clericale kringen berucht, ondanks het feit dat er ook enige belangrijke figuren bleven bestaan, des te opvallender juist omdat zij zulke hoge uitzonderingen waren. Het leven dat de geestelijkheid leidde, beantwoordde maar zelden aan de beginselen die zij predikte, en het volk kreeg dit duidelijk genoeg in de gaten, vooral het zelfstandiger denkende deel: de mannen.

De Spanjaard met zijn sterke moeder-binding heeft echter zin voor traditie, en de Kerk vormde een wezenlijk onderdeel van deze traditie. Met haar sacramenten op de gewichtigste tijdstippen van het leven: doop bij de geboorte, communie en confirmatie bij de puberteit, huwelijk bij het prijsgeven der sexuele verboden en oliesel bij stervensgevaar; met haar plechtigheden en materialisatie van ‘mana’ en ‘genaden’; met haar geweldige psychotherapie door de biecht; met al haar in vele eeuwen opgebouwde en bij de realiteit aangepaste machtsmiddelen greep zij in tot in de diepste vezelen van het volksleven. Het volk verweerde zich tegen het steriele deel van de clericale invloed; aan het nog levende deel van die invloed kon het zich niet onttrekken. Vooral niet de onwetende, geknechte, in armoede en kinderzegen voortvegeterende en door haar eigen klasse-kameraden uitgebuite vrouw. De enige lichtpunten in de onbeschrijfelijke tragedie van het leven der spaanse volksvrouwen bood de Kerk met haar feesten van kaarsenschijn, haar mystieke schemer, haar verwachting van een draaglijker hiernamaals. De man vond elders grotere lichtpunten en hield daarom niet meer innerlijk, maar nog slechts formeel, omwille van de traditie en de moederbinding (familiebinding), aan de Kerk vast. Hij nam het met zijn kerkelijke plichten gewoonlijk niet al te nauw en ontlaadde zijn anti-confessionele en anti-clericale affecten door periodiek in de spaanse geschiedenis optredende kerk-verbrandingen en door nog frequenter vloeken. De felste godslasteringen liggen de meeste Span-

[p. 154]

jaarden in de mond bestorven; nergens ter wereld wordt zo theologisch-juist gevloekt. Hetgeen begrijpelijk is.

De vrouw, - zij die in de door mannen gedirigeerde Kerk juist niets te vertellen heeft, - vormde tot op deze tijd de hechtste steun van het traditionele instituut. Dit is in de laatste jaren, vooral sedert de bloedige onderdrukking van de Asturiaanse opstand in 1934, sterk aan het veranderen. Haar ontwakend politiek geweten laat zij niet meer leiden door biechtvaders en prelaten; haar diepgegronde sociale verontwaardiging niet meer paaien met de woorden van een geestelijkheid die al haar moreel gezag inboette.

De gebeurtenissen sedert de verkiezingen van Februari 1936 hebben de laatste stoot gegeven aan hen die nog weifelden om geheel met de Kerk te breken. Van Katholieke zijde in Spanje werd slechts wanbegrip voor de problemen en noden van het proletariaat getoond. De pauselijke nuntius te Madrid intrigeerde; de vrome president Alcalà Zamora deed hetzelfde. De rechtse demagoog Gil Robles, die door zijn geloofsgenoten tot een soort godsgezant werd geproclameerd, legde de botste intolerantie en wreedheid aan de dag. Achter de schermen hield Angel Herrera alle clericale touwtjes vast. Hij was de zaakgelastigde der Jezuïeten in Spanje, (zijn beide broers zijn paters S.J.). Als directeur van het fascistische dagblad ‘El Debate’ was hij de superieur van Gil Robles, de verbindingsman met Rome, wiens conferenties met de Paus in hoogst eigen persoon, met het Vaticaanse Staatssecretariaat en met de Generaal der Jezuïeten in de ‘Gesù’ voldoende bekend zijn. Hìj voerde hun orders uit; hìj gaf het uiteindelijke sein tot de opstand; hìj stond op de nominatie om de nieuwe president van een fascistisch Spanje te worden; hìj was degene die macht genoeg had om, tegen de wil der opstandige generaals, Franco tot opperbevelhebber der rebellen te benoemen, toen Sanjurjo in Portugal omgekomen was.

Welk een ideaal koestert Angel Herrera in politicis? Hij

[p. 155]

die boven de botte militairen, boven fascisten, falangisten, requetés en moren staat? Die zowel Hitler als Mussolini en de portugese, vroom-katholieke president Oliveira Salazar voor zijn doeleinden gebruikt? Zijn ideaal heet: Paraguay. De prachtig-geordende totalitaire jezuïetenstaat die een paar eeuwen geleden aan de Rio Paraguay in Zuid-Amerika werd opgericht om de Indianen tot vrome, monogame en productieve katholieken te maken. Waar zwijgen, gehoorzamen en werken-voor-de-hemel de boodschap was! Van Spanje uit werd Paraguay georganiseerd tot Staat Gods; de schim van Paraguay spookt nog altijd door de rechtse Spaanse politiek.

Evenals toenmaals deinsde men ook thans voor geen enkel middel terug om het ideaal te verwerkelijken. Het doel heiligde alle middelen: de provocatie der door rechtse handlangers zelf aangestoken kerken, de door hen uitgeoefende moorden, de door hen aan sommige ‘anarchistische’ groepen verstrekte gelden om stakingen te organiseren, die het prestige der regering moesten verzwakken. Waar kwamen de gelden vandaan om al de Falangisten en hun medestanders als een apart leger binnen de staat te kunnen bewapenen en te kunnen onderhouden? Om uit zóveel werklozen een huurleger samen te stellen? Men heeft helaas niet àl de archieven van Angel Herrera kunnen bemachtigen, maar het gevondene is voldoende om te doen beseffen, dat ook in het rechtse Spanje alle wegen naar Rome leiden. Dat hieromtrent zo weinig is gepubliceerd, komt alleen voort uit het feit dat de spaanse regering zich een scherpe stellingname tegen de kerk niet veroorloven kàn noch wìl. Maar het volk wéét al deze dingen; ze worden door de mussen van de daken geschreeuwd. En het volk zal ze niet licht kunnen vergeten.

Het zal ook niet gemakkelijk kunnen vergeten dat bij het uitbreken van de opstand de kerken plotseling forten, de kloosters op eenmaal arsenalen en kazernes der militaire fascisten bleken. Het zal niet kunnen vergeten dat er tal van priesters waren, die met de wapens in de hand een

[p. 156]

bloedig ‘aalmoezenierswerk’ verrichtten. Daarna, bij het ontruimen der kloosters, is het er getuige van geweest, hoeveel geldsommen en hoeveel bederf deze bevatten. Mijn eigen enquêtes in dit opzicht, - de dingen die ik met eigen ogen in verschillende kloosters heb aangetroffen, - zijn zo compromitterend als maar enigszins mogelijk is voor de geestelijkheid van Spanje. Ze stellen de russische kloostertoestanden, zoals Kallinikow die beschreven heeft in zijn ‘Monniken en vrouwen’, nog ver in de schaduw. Nog ver in de schaduw de gruwelvertellingen van een lor als ‘Maria Monk, de zwarte non’... De meest drastische bewijzen van kindermoord, promiscuïteit, misdrijf en vervuiling kwamen voor de dag; vondsten van compromitterende objecten, amoureuze correspondentie en pornografie van de ergste soort, tot in sommige bisschoppelijke paleizen toe. En daarnaast: geld, geld, geld! Op de onmogelijkste plaatsen, millioenen pesetas verstopt; munten, waardepapieren, juwelen. Millioenen pesetas in de kloosters der zogenaamde ‘Arme zusterkens’, die van huis tot huis rondgaan, om de liefde gods bedelend... Millioenen pesetas aan dood kapitaal in de sacristies van ‘behoeftige’ kerken. Bij de in het buitenland verspreide gruwelberichten omtrent de executie van geestelijken hebben de belanghebbenden steeds voorzichtig vermeden te vermelden, dat het meestal gevallen betrof van kapitaalvlucht. Talloze nonnen, die soms honderdduizenden pesetas onder hun rokken droegen, werden gesnapt. Talloze ontkwamen ook. Tallozen wier onschuld vaststond, liet men ongedeerd vertrekken.

Algemeen wist men, dat zeer veel industrie-aandelen in handen van de geestelijkheid waren; dat de zware industrie voor het grootste deel beheerst werd door de gevolmachtigden der Jezuïeten; dat de Kerk de voornaamste grootgrondbezitster gebleven was; dat zij in 1935 nog over een jaar-inkomen van 500 millioen pesetas beschikte, opgebracht door het arme volk. Die wetenschap heeft haar prestige niettemin lang niet in die mate geschaad, als de

[p. 157]

schandalige vondsten bij het openbreken der kloosters. In een stad als Barcelona, in geheel Catalonië, heeft iedereen deze dingen gezien. Het aantal dergenen die hierdoor radicaal van elk respect voor de spaanse clerus genezen zijn, is veel en veel groter dan dat dergenen, die desondanks blijven verlangen naar dergelijke middelaars tussen god en de mensen. Het ‘gelovige’ volk gelooft niet meer in de geestelijkheid.

Dit is de reden waarom in een groot gedeelte van Spanje de kerken gesloten zijn, en niet zo licht meer geopend zullen worden. Waarom men ze liever als garage of magazijn gebruikt, en waarom men in de toekomst hoopt van de meeste dezer gebouwen clubhuizen, scholen en bioscopen te kunnen maken. Men voelt geen behoefte meer aan zulke kerken of kloosters als er geweest zijn. Het volk werd op de stuitendste wijze in zijn diepste religieuze gevoelens geschokt, en reageerde dienovereenkomstig. Zijn haat was, - als alle haat, - een versmade en verguisde en geïnverteerde liefde.

Er waren trouwens tèveel kerken, tèveel onproductieve geestelijken en kloosterlingen, tèveel godsdienstige instellingen. Alleen een stad als Barcelona telde bijna tachtig (80!) kerken en kapellen en ruim driehonderd (300!) kloosters. In geheel Spanje zijn het duizenden geweest; zeer veel meer dan scholen en hospitalen.

Dat de haatreactie ook niet anti-religieus was, maar anti-rooms, bewijst het simpele feit, dat men alle katholieke kerken aangreep, alle kloosters ontruimde, maar de protestantse, evangelische en waalse kerken evenals de synagogen ongemoeid liet. Dat men geen enkel profaan paleis verwoestte, geen winkels plunderde. En heeft men niet aan Franco's zijde een gehele reeks van protestanten met hun dominé's, van Joden en ‘ketters’ op Inquisitie-gronden terechtgesteld? Staan niet tegenover de excessen, die er zeker ook geweest zijn aan de legale zijde, zulke ‘witte’ excessen als die van de moord door Franco's lieden op meer dan 350 baskische,

[p. 158]

volkomen orthodox-katholieke priesters? (Een veel groter aantal dan dat der priesters in Mexico geëxecuteerd, en waarover de roomse wereldpers zo'n drukte maakt, terwijl zij in alle talen zwijgt over het lot van de Baskische geestelijkheid...) En welke bewezen ‘rode terreur’ in Spanje benadert ook maar in de verte die der vrome Falangisten welke op Maria Hemelvaart ‘post missam’ in de arena van Badajoz 1500 gevangen arbeiders met machinegeweren massacreerden; naar hun eigen zeggen ‘in honorem B.M.V.’ (Ter ere van de Heilige Maagd...)

Maar het is niet de bedoeling hier een ‘J'accuse’ tegen de godsdienstige lieden van Franco te schrijven; anders...

Velen zijn, buiten Spanje, ook de mening toegedaan dat het manifest geworden anticlericalisme der bevolking thans een golf van atheïsme op het Schiereiland zal teweegbrengen. Dit is verre van waarschijnlijk. De religiositeit der Spanjaarden heeft ernstig geleden in haar uiterlijke verschijningsvorm; daardoor loopt zij de kans sterk te verinnerlijken, en geenszins te verdwijnen. Zij is trouwens diep in het volksleven ingehaakt gebleven door de vorm-moraal en zedestrengheid waarvoor Spanje bekend staat, en die sedert 19 Juli 1936 slechts gegroeid zijn, en aan de Revolutie, - voorzover zij er was, - een bijna puriteins karakter hebben gegeven. Sexuele uitspattingen bleven volkomen achterwege. De prostitutie wordt meer dan ooit, vooral door de anarchisten bestreden. Strengere maatregelen dan vroeger worden genomen tegen het verspreiden van pornografie en tegen het geven van licentieuze voorstellingen. De pudeur van vrouwen en kinderen wordt op iedere denkbare wijze gerespecteerd. In dit opzicht is elke willekeurige stad van ons keurige land ‘onzedelijker’ dan welke stad ook van het ‘rode’ Spanje. Dit om te bewijzen dat het sluiten der kerken in een periode van acht maanden - acht oorlogsmaanden nota bene! - niet het minst heeft geschaad. Integendeel! Men gevoelt thans sterker dan te voren de eigen verantwoordelijkheid, de redelijkheidsgrond en het nut van de

[p. 159]

ethische geboden of verboden. Ze zijn strenger dan die welke bij de bourgeoisie gelden, en men beschouwt ze als een onmisbaar onderdeel van de ‘kultuur’.

Ook de integriteit op materieel gebied is groter geworden. Zeker, de corruptie, zo diep ingeroest in Spanje, is ook nu nog lang niet verdwenen, maar er worden veel minder ‘diefstallen’ gepleegd, en in een zo formalistisch land is het bedrog vooral een ‘formeel’ bedrog gebleven. Precies als in Rusland: gebureaucratiseerde zwendel.

De waarlijk vromen kunnen gerust zijn. Geen omwenteling, geen anti-propaganda, geen anticlericale actie vermag de religiositeit van een volk uit te roeien. Allerminst die van een zo mystisch volk als het spaanse, in al zijn godvruchtige nuanceringen. De religie die vóór alles een sentiment is, een ‘gevoel’ van verbondenheid met het immateriële of wat dat ook zijn moge, laat zich even moeilijk vernietigen bij de massa als andere gevoelens zoals de drang-naar-waarheid of de geslachtelijke liefde. Wanneer de religiositeit werkelijk iets van nòg hogere orde is, zal zij ook des te sterker standhouden tegen de inflatie waaraan nu eenmaal al onze menselijke gevoelens onderhevig zijn.

Niet in de Kerk heeft de religiositeit van Spanje haar bolwerk, maar in het gezin. Zolang het gezin bestaat, zal ook de religie blijven bestaan, in de vormen zoals wij haar heden ten dage kennen. Want deze vormen berusten op de betrekking van ‘afstamming’, op de verhouding van kind tot ouders (met gezags-implicatie). En het familiegevoel in Spanje is zó diep, de gezinsstructuur zó hecht, dat zelfs de anarchisten er niet aan denken deze aan te tasten. Zelfs niet de meest revolutionaire groep in Spanje heeft het aangedurfd het gezin aan te vallen. Over de ontbinding der ‘heilige familie’ die de marxistische theorie voorstaat, is in alle talen gezwegen. De aanhangers der IIe en IIIe Internationale zijn er zelfs toe overgegaan deze theorie openlijk en plechtig te verloochenen. Een andere houding zou hen in Spanje onmiddellijk impopulair maken. Hier loopt de veelgeprezen traditie weinig gevaar...

[p. 160]

De spaanse familiezin die niets geleden heeft door de jongste gebeurtenissen, schijnt de enige maar afdoende garantie voor het feit, dat Spanje, of het rood of wit of zwart of rose wordt, in ieder geval een vroom land blijft. Een land dat alsnog geen kansen biedt aan het socialisme in zijn klassieke, streng-marxistische vorm. Dat dus eigen vormen zal moeten zoeken en vinden, daar het ook niet kan terugkeren tot de vergane en verrotte vormen der kerkelijke en feudale traditie, die de rebellen als de alleenzaligmakende huldigen.

Men zou deze vermoedelijke nieuwe vorm een ‘anarchosocialistische’ kunnen noemen. Op de naam komt het niet aan; het wezen ervan ligt al opgesloten in de spaanse volksziel, en wordt al gedetermineerd door het verleden en het heden van deze getourmenteerde maar nog vitale natie.