Kroniek van Eldorado. Deel 2. Gefolterden zonder verweer

[p. 400]

Slotbeschouwing

Hoe de westerling die nauwelijks van het bestaan van vijf Guyana's, laat staan van het éne Groot-Guyana iets afweet, tegen dit duidelijk omsloten ‘Mesopotamië’ en zijn problematiek aan kijkt, is een zaak op zich. Door niets wordt de ‘beschaafde’ wereld zozeer geteisterd als door half-weten en pseudo-inzicht. Zijn politici en staatslieden zijn bijna zonder uitzondering notoire stomkoppen - per definitie bijzienden - die in hun machtswellust menen het heden dermate naar hun hand te kunnen zetten, dat zij zodoende ‘vanzelf’ de toekomst helpen bepalen en derhalve zich niet over die toekomst behoeven te bekreunen. Sociologen en ecologen verkeren nog in de fase van een eerste oriëntatie; zij juichen al bij de eerste de beste ‘ontdekking’ en van hen valt nog niet veel inzicht te verwachten. Economen van naam analyseren en voorspellen klaarblijkelijk niet méér dan de wensfantasieën ingegeven door het eigen klasse-belang en de persoonlijke levensopvatting. Wat hebben zij, slechte raadslieden in eigen omgeving, voor notie van het wel en wee van geheel vreemde, hun nagenoeg onbekende volken? Bij wie valt dan nog het meeste begrip, het diepste inzicht te verwachten? Wij hebben lang te zoeken.

Laat ons het dan maar houden bij de dichters die reeds zo dikwijls - vaak bij hun leven miskend - het heden en de toekomst beter dan anderen bleken te doorzien. Soms beter nog dan zelfs de weinige historici die het aandurven de ontwikkelingslijnen uit het verleden door te trekken tot vectoren in de naaste toekomst. Zeker, de doordringend-

[p. 401]

heid van het dichterwoord, zijn diepgang, is verbijsterend en overtreft die van allen, waar ter wereld. Zo heeft niemand de houding van de zich superieur gevoelende Blanke tegenover de ‘onbeschaafde’, inferieur geachte kleurling, zwarte of rode of creool, maar ook omgekeerd de gemoedsgesteldheid van dezen ten opzichte van de over alle machtsmiddelen beschikkende Blanken met meer inleving en inzicht weergegeven dan de westerse dichter bij uitstek, Shakespeare, die dit bovendien deed op zo'n vroeg tijdstip als het begin van de 17e eeuw.

De woorden die hij in zijn laatste theaterstuk ‘De Storm’ zowel de machtige, maar niet van rancunes gespeende Prospero, als de nog half-wilde Caliban - omzetting van ‘Canibal’ dat weer een omzetting is van ‘Carib(al)’ - in de mond gaf, vatten op de meest navrante wijze heel het drama van ‘de foltering van El Dorado’ samen. Het is het overwegen waard, wat de Milanese prins Prospero de ‘misgeboorte van de duivel’ Caliban toevoegt: Verafschuwde slaaf... ik heb medelijden met je gehad, deed moeite om je te laten praten, leerde je elk uur het een of ander. Toen jij, wilde, zelf niet wist wat je wou zeggen, maar brabbelde als het bruutste beest, heb ik je voor je bedoelingen begiftigd met de woorden om ze kenbaar te maken. Maar ofschoon je wat geleerd hebt, heeft je verdorven ras datgene in zich, waar mensen van een goede natuur zich niet mee kunnen inlaten. Daarom verdiende jij in deze rots opgesloten te zitten, jij die erger verdiende dan een gevangenis.

Shakespeare liet echter niet na, Caliban het alleszins gerechtvaardigde wederwoord in de mond te geven:

Gij hebt mij taal geleerd, en hiervan profiteer ik, om te kunnen vervloeken. De rode pest mag je oprotten omdat je mij je taal geleerd hebt. En Caliban toont dat hij de domheid van zijn in wezen toch goedige, vertrouwelijke aard zelf inziet,

[p. 402]

wanneer de dichter hem vooraf tegenover Prospero laat bekennen: Ik hield van u en wees u alle goeds van dit eiland aan... Verdoemd mag ik zijn, dat ik het deed... Want ik (alleen) ben al de onderdanen die gij hebt, ik die eerst mijn eigen koning was; en hier houdt gij mij gevangen in deze harde rots, terwijl gij mij van de rest van het eiland verwijderd houdt. En het was Calibans ‘eiland’ dat door Prospero, al was het maar tijdelijk en in de hoop op betere dagen, bezet werd.

Anderzijds bleek de wildeman door wat sterke drank verleid, meteen bereid om nieuwe meesters te volgen en zich - in zijn verregaande onnozelheid uit eigen beweging reeds gewend aan slavernij - te onderwerpen aan Stephano, een dienstbare die zelf met zijn makkers op avontuurlijke wijze aan de wilde kust van Calibans eiland geworpen werd. Dadelijk zag deze kans om die nieuwe meesters tegen zijn oude (Prospero, letterlijk ‘welvaart’!) uit te spelen en wist hij, hoewel analfabeet, precies waarin Prospero's macht verscholen zat. Daarom ried hij Stephano aan: Denk erom, eerst zijn boeken in bezit krijgen, want zonder die is hij maar een sul zoals ik er een ben, en heeft hij geen enkele geest om te commanderen; die haten hem allemaal even hartgrondig.

Maar pas nadat de magie waarmee Prospero ‘het eiland’ in zijn ban hield, is uitgewerkt, komt Caliban in zijn laatste woorden tot het besef: Wat een driedubbele ezel was ik, om deze dronkaard (Stephano) voor een god aan te zien en zo'n maffe dwaas te aanbidden. Hierna, en nu komt de westerse aap geheel uit de mouw, gaat Calibans geschiedenis als een nachtkaars uit tijdens het blijde einde dat voor alle anderen was weggelegd. Hij wordt geheel uit het oog verloren. Prospero die kort tevoren nog betoogd had: Wij kunnen hem niet missen, hij doet voor ons allerlei dat in ons voordeel is, verlaat zo gauw voor hem betere dagen na ‘de

[p. 403]

storm’ zijn aangebroken, met al de zijnen het eiland, zonder zich nog in het minst om Caliban te bekreunen; zonder hem een woord of zelfs maar een toespeling te gunnen. De wilde helleman moet nu zelf maar zien hoe hij het op zijn verlaten eiland redt. Met ‘taal’ begiftigd, maar nu zonder iemand om tegen te kunnen spreken, daar zelfs Ariël, geest vol vrolijke streken, door Prospero werd vrijgelaten. Genoeg. Calibans ‘exit’ van het toneel werd ook dat van West-Europa's grootste dichter. Er bestaat een distributieve gerechtigheid, ergens op een of ander hoog, voor ons stervelingen onbenaderbaar plan. Ook dit klinkt dóór uit de profetische bewoordingen van Shakespeare.

De ‘bijkomstige’ Caliban-episoden in ‘De Storm’ zijn intussen méér dan alleen een synthese van de verhouding tussen de ‘wilde’ en de blanke indringer die hem met zijn machtsmiddelen tot slaaf maakt en zijn land overheerst. Want ook hier geldt eens te meer: ‘de te fabula narratur’. Deze ‘fabel’ uit de bloeitijd der kolonisatie van de Wilde Kust is tevens het verhaal van ons, inboorlingen uit die landstreek, en van u, de uit andere oorden afkomstigen, die eindelijk toch eens de gangbare ‘koloniale geschiedenisboeken’ zullen moeten herzien. Het is daarenboven de sage en essentiële samenvatting der historie van Groot-Guyana, van de folteringen die deze ‘Gouden Man’ omwille van zijn vermeende schatten in zijn oude rijk onderging en die hij op zijn beurt zijn folteraars en hun achterban heeft aangedaan. Immers alle geschiedenis is maar een fabel, vol waarschijnlijkheden, maar ook vol onwaarschijnlijkheden.

Hoe dan ook, zoals het Shakesperiaanse verbeeldingsspel in het luchtledig eindigt, ‘open’ en met nog alle mogelijkheden voor allen, zo ligt vandaag de Guyanese werkelijkheid in afwachting op de knie der goden van dit geschonden, maar nog levende land.