Avonturen aan de Wilde Kust

De geschiedenis van Suriname en zijn buurlanden

[p. 86]

Van Zeeuwen, Hollanders en anderen
(1625-1650)

Voorgevel van de behuizing der West-Indische Kamer te Middelburg. Daaronder de ruime pakhuizen en binnenplaats aldaar, ten dienste van de Zeeuwse partners der Compagnie.

Plakkaat van 1668 waarin door de Staten van Zeeland aan allen die naar ‘het Casteel en Provincie van Suriname’ wensen te gaan, vrijdom verleend wordt om zich onder bepaalde voorwaarden aldaar te vestigen.

Nadat de Spaanse Armada vernietigd was (veeleer door het slechte weer dan door de Engelse vloot) en de troepen van Parma de noordelijke Nederlanden hadden moeten ontruimen, kregen met name de Hollanders en Zeeuwen de kans om hun handel ter zee tot bloei te brengen. De betrekkelijke vrede die het Twaalfjarig Bestand met zich meebracht, vergrootte deze kans, die dan ook goed benut werd, zowel door koopvaart als door kaapvaart. Wat maakte tenslotte één klinker verschil uit? De algemene leuze was ‘vrije nering’, de overheid derhalve willig in het afleveren van kaperbrieven, - tegen goede betaling natuurlijk. De Regenten werden vaak openlijk, en anders door als stille geldschieters op te treden, echte handelslieden die best bereid waren grote kapitalen te riskeren voor het werk dat de zeevarende avonturiers en West Indiëgangers maar al te graag ondernamen, ongeacht hetgeen zij verder met onbezwaard geweten wensten uit te richten. De avonturiers mochten gaan waarheen zij wilden en deden dit vooral na afloop van het Bestand in ruime mate.

Al beval de Spaanse Koning in 1615 dat heel de Wilde Kust gezuiverd moest worden van alle ‘vreemde’ indringers en begon hij met hen te verdrijven uit het Amazonegebied, waar zij allengs weer vestigingen begonnen waren, hij slaagde er maar gedeeltelijk in. Want de Nederlanders wisten zich te organiseren; zij stichtten in 1621, voornamelijk onder deelname van de Amsterdamse en de Zeeuwse handelslieden, de Westindische Compagnie (W.I.C.), die als tegenhanger van de oude Oostindische Compagnie in het westelijke halfrond haar vrije gang kon gaan, een zekere souvereine macht kreeg over alle gebieden welke zij wenste te ‘veroveren’, en slechts aan de Staten Generaal verantwoording schuldig was. De instelling zelf werd bestuurd door de ‘Heren Negentien’, en was verdeeld in vijf ‘Kamers’, waarvan vooral de Kamer van Zeeland en van Amsterdam veel van zich zouden laten merken.

Reeds eerder hadden de Zeeuwen zich aan de Essequibo gevestigd en nu besloot de W.I.C. als een van haar eerste daden de nederzetting daar flink uit te breiden, te versterken en er met krachtige hand orde op zaken te stellen, wat voornamelijk hieruit bestond, dat zij er scherp op toezag dat haar verkregen monopolie door niemand geschonden werd. Een van haar eerstvolgende daden was zich vaste voet in Brazilië te verschaffen, weliswaar niet langer nabij de Amazone, maar zuidelijker, waar klimaat en andere omstandigheden gunstiger waren. Zij slaagde er binnen een vijftiental jaren in, de Portugezen uit een groot gebied rondom Baía en Pernambuco (Recife) te verjagen en stichtte daar een kolonie, met Johan Maurits van Nassau als Gouverneur-Generaal aan het hoofd. Onder zijn ‘protestants’ en voortvarend bewind vestigden zich daar ook tal van uit Spanje en Portugal verdreven Joden en weldra ontstonden in deze grote Nederlandse kolonie een menigte bloeiende suiker-, tabaks- en andere ondernemingen.

De W.I.C. zorgde zelf voor de aanvoer van de nodige werkkrachten; zij had ook het monopolie van de slavenhandel op de West en maakte daarmee soms haar grootste winsten, al ondervond zij dikwijls genoeg de concurrentie van Portugese en andere ‘onderkruipers’. Maar de W.I.C. had aan de kust van West-Afrika haar eigen slavendepots, bij deels op de Portugezen veroverde, deels door de Compagnie zelf gebouwde forten, en daar werden de gevangen of ingeruilde negers - veel meer mannen dan vrouwen - verzameld, ingescheept op volgepakte slavenhalers en na voltooiing van de ‘middenpassage’ tegen minstens 250% van hun totale aanvoerkosten aan de kolonisten in de Nieuwe Wereld verkocht. Stellig dus een zeer winstgevend

[p. 87]

In de Spin- en Rasphuizen, feitelijk gevangenissen, werd respectievelijk katoen gesponnen door de vrouwelijke gestraften en verfhout door de mannelijke tot bruikbare rode kleurstof geraspt.

bedrijf, wanneer zich onderweg geen al te grote verliezen voordeden. En daar de kopers gewoonlijk slechts met hun produkten konden betalen - suiker vooral werd een algemeen betaalmiddel - en de W.I.C. deze wederom in Europa met winst van de hand kon doen, een transactie waarbij vooral de stad Amsterdam betrokken was, ontstond daaruit nog meer winst. Het leek erop, alsof de W.I.C. zich op deze manier een eigen, nieuw Eldorado geschapen had.

Kleinere kolonies, zoals die aan de Essequibo en die aan de Cayenne, welke later naar de Surinamerivier verplaatst werd, stonden onder het bestuur van een door de W.I.C. aangestelde ‘Commandeur’, bijgestaan door een Raad van de invloedrijkste planters, en van hetgeen zij verscheepten moest zeven jaar lang een kwart aan de Compagnie worden afgedragen terwille van hun ‘bescherming’, en nog eens een soortgelijk bedrag aan invoerrechten op alle goederen die zij nodig hadden. Al die fraaie maatregelen waren tenslotte toch fnuikend, niet alleen voor het welslagen en de groei van zoveel prille nederzettingen, maar ook voor de W.I.C. zelf, die het al gauw hoofdzakelijk van de kaapvaart moest hebben. En daarmee zou het na het sluiten van de vrede met Spanje en Portugal grotendeels afgelopen zijn.

De vrede (van Munster) kwam inderdaad tot stand, nadat het jaar tevoren het ‘Charter’ van de W.I.C. afliep. Voordien al kreeg de grote kolonie in Brazilië het weer hard te verduren van de Portugezen, zonder dat Johan Maurits de nodige hulp ontving van zijn lastgevers, de W.I.C., hoewel hij er steeds dringender om vroeg. Teleurgesteld verliet hij de kolonie in 1644 en nauwelijks vijftien jaar later moest ‘versuymt Braziel’ geheel worden opgegeven, tengevolge van voortdurende opstanden in eigen omgeving en drastische heroveringen door de Portugezen. Voor de Wilde Kust had dit vergaande gevolgen, want de meeste Joodse plantagehouders weken met hun bezittingen en slaven daarheen uit.

Omdat vooral Zeeland en Amsterdam toch nog heil bleven zien in

[p. 88]

voortzetting van de W.I.C., kreeg deze haar octrooi wederom voor een kwart eeuw verlengd en begon zij, wel wat wijzer, maar nog onvoldoende wijs geworden, voorlopig meer aandacht te besteden aan de versterking en uitbouw van haar oude kolonietjes aan de Wilde Kust, dan aan de vestiging van nieuwe. Het waren er al vrij veel en onverstandig genoeg lagen ze ver verspreid: nog aan de Amazone, de Cayenne en zo verder naar het westen. Ze leefden niet lang, want de Indianen lieten ze zelden met rust. Die aan de Essequibo, waarover Aert Groenewegel eerst uit eigen kracht, later als ‘Commandeur’ het bewind voerde, was nog de meest welvarende en meest stabiele. Groenewegel, een uitzonderlijk man, bouwde er niet alleen een versterking die hij ‘Kijk-overal’ noemde (en die befaamd werd) maar hij huwde ook dwars tegen alle opvattingen in, met een voorname Indiaanse, waardoor hij zich van een duurzame vrede met de inboorlingen verzekerde. Zonder zich al te veel van de W.I.C. aan te trekken, regeerde hij meer dan veertig jaar als een ware patriarch over de kolonie, tot aan zijn dood in 1664. Een der zeldzame ‘blijvers’, verwierf hij zich daarbij een groot fortuin.

Evenals Groenewegel verbouwden andere onderhuurders (‘patroons’) van de W.I.C. in Essequibo, de streek die nu volgens algemeen gebruik naar zijn hoofdrivier genoemd werd, tal van waardevolle produkten, vooral suikerriet, tabak, katoen en indigo. Zowel het gebruik van suiker als het ‘zuigen’ van tabak was in de afgelopen eeuw al zozeer in zwang geraakt in Europa, dat de vraag ernaar voortdurend bleef stijgen, de planters nauwelijks bij machte waren aan die algemene vraag te voldoen en dus hoge prijzen konden maken. Vooral de reders en kooplieden van Middelburg, Vlissingen en Vere zagen dit helder in en zonden als ‘patroons’ hun schepen volgestouwd met soldateske pioniers, slimme handelsklerken en niet altijd even bekwame kolonisten naar her en der uit; zo ook naar de Berbice, waar zij nabij de monding een fort Nassau bouwden en weldra een bloeiende, ofschoon nogal vrouwloze kolonie ontstond. Daar iedereen de idee had, binnen weinige jaren naar Patria te zullen terugkeren en het aan de andere kant door al de wonderlijke verhalen die de ronde deden hun onderneming als een nogal hachelijk avontuur in een bloedheet ‘Apenland’ beschouwd werd, nam men zelden vrouwen mee, die er van hun kant ook weinig voor voelden om ‘naar de Barrebiesjes’ te gaan. Overigens was Berbice niet armer aan blanke vrouwen, noch in welk materieel opzicht slechter er aan toe dan de overige kolonies in de Guyana's. Dat kwam pas later, toen het de Zeeuwse kooplui niet meer naar den vleze ging.

Titelpagina van Johannes de Laet's ‘Beschrijvinghe van West-Indiën’, een baanbrekend werk op het gebied van informatie over Amerika door een insider, die als bewindhebber de beschikking had over de W.I.C.-archieven.

Ook de Hollanders droegen hun steentje bij, maar hadden in de jaren dertig minder plezier van hun nieuwe vestigingen aan de Cayenne en de Sinnamary, waar zij het ofwel met de Indianen, ofwel met de reeds ter plaatse aanwezige Fransen aan de stok kregen, net als de Hollanders die zich naar de Surinamerivier begaven en daar reeds een aantal Engelse kolonisten aantroffen.

Het voorbeeld van de Nederlanders volgend, hadden ook de Fransen een monopolie voor de exploitatie van heel de Wilde Kust gegeven aan een te Rouaan opgerichte handelmaatschappij, die er evenwel niet snel genoeg gebruik van maakte, zodat het octrooi haar weer ontnomen werd ten gerieve van een opeenvolging van particulieren, gunstelingen van de Koning of een van zijn hovelingen. Onder de lieden die zulke patentbrieven kregen en daardoor allerlei hoogdravende titels mochten voeren over landen waarvan zij nauwelijks de naam kenden, waren er verschillende die tot de

[p. 89]

‘Spaensche Tyrannyen in de Westindies’ stellen deze prenten voor, om de wandaden van de oude erfvijand in de Nieuwe Wereld aan de kaak te stellen. Dat de Hollanders zich echter, zij het op kleinere schaal, net even wreed gedroegen aan de Wilde Kust, werd er nooit bij verteld.

meest roekeloze kolonisatiepogingen overgingen of zich tot de krankzinnigste avonturen lieten verleiden. Een onder hen, de rijke Normandiër Poncet de Brétigny, bracht het waanzinnige denkbeeld ten uitvoer om - met een plek aan de Kourou tot centrum - een dictatoriaal geregeerde kolonie te stichten, waarin hij een rigoureuze scheiding voorschreef tussen Blanken en vrije Indianen (die tussen Blanken en Negerslaven was vanzelfsprekend) maar met gelijke onbarmhartige bestraffing van allen. Niettemin nam hij zelf gewelddadig de verloofde van een Carib opperhoofd tot vrouw en een van de eerste dingen die hij deed, was het bouwen van een grote gevangenis, die al in korte tijd volgepropt zat met blank en bruin.

Binnen een goed jaar kwamen zijn officieren in verzet tegen deze tiran, bevrijdden alle gevangenen en sloten hemzelf op... om, nadat Brétigny zich weer vrij had weten te praten, nog meedogenlozer te worden onderdrukt.

Nu waren het de Indianen die erin slaagden hem in een hinderlaag te lokken; ze brachten hem samen met alle Fransen om zeep, staken hun bezittingen in brand en lieten slechts een handvol Blanken ontkomen. De missionarissen die zich ondanks alle verboden tóch met de Indianen hadden opgehouden, bleven evenwel ongemoeid en konden nu weer de weg banen voor nieuwe kolonisten.

De Franse Regering, geleid door Kardinaal Mazarin, gaf hierna aan nog verschillende ‘patroons’ of ‘compagnies’ een patent uit, om aan de Wilde Kust hun geluk te beproeven, wat zij in Guyana dan ook de een na de ander op de meest onverantwoordelijke wijze deden, - alsof juist daar, waar een paar eeuwen later Frankrijk zijn beruchtste strafkolonie zou inrichten, het land er om vroeg misbruikt te worden. Alleen de Indianen bleven zich, juist daar allermeest, verzetten tegen de verdwaasde avonturiers. Een van de Carib onderstammen, de Galibi, bestreed hen geruime tijd en hoewel de inboorlingen grote verliezen leden, moesten de Fransen uiteindelijk toch het veld ruimen. Een deel van hen vluchtte in 1664 naar Suriname, waar zij echter pech hadden, daar de Engelsen die al een twaalftal jaren tevoren zich met succes daar gevestigd hadden, geen prijs op hun aanwezigheid stelden. Van de Engelse pogingen tot vestiging aan de Wilde Kust waren die aan de Surinamerivier, de Saramaka en de Corantijn in de eerste helft van de 17de eeuw ook al weinig succesvol, want waar de Indianen er niet in slaagden ze te verwoesten, gingen ze ten onder door de gevaarlijke ziekten van het binnenland: malaria en buikloop. Misschien was vereenzaming en vervreemding de derde - toen nog niet onderkende - ernstige slopende ziekte. Het werd bekend dat het een ongezond land was, maar een Britse Gouverneur-Generaal in Barbados, Lord Willoughby, graaf van Parham, zag daarin geen bezwaar om in 1650 een man of honderd naar Suriname te zenden om het land alvast in bezit te nemen voor latere kolonisatie. Deze volgde inderdaad nadat Willoughby zich met eigen ogen van de plaatselijke toestand overtuigd en zijn gemachtigde Byam aan het hoofd van de kolonie had gesteld. In 1662 kreeg hij met een even groot als leeg gebaar het hele land cadeau van zijn vorst, Charles II, die deze beroepsmatige vrijgevigheid goed van zijn voorgangers en buitenlandse collega's had afgekeken.