Avonturen aan de Wilde Kust

De geschiedenis van Suriname en zijn buurlanden

[p. 80]

De gouden nachtmerrie
(1600-1625)

In het laatste kwart van de zestiende eeuw waren de Engelsen, naijverig op de overzeese rijkdom van de Spanjaarden en op hun grote macht ter zee, niet alleen van zins deze laatste te vernietigen, maar ook een kans te wagen Spanje een deel van zijn ‘onverdiende’ bezittingen in de Nieuwe Wereld te ontfutselen. Er waren in het rijk van Koningin Elisabeth I, onder wier regering de Spaanse Armada vernietigd werd, niet weinigen die de vestiging van handelsposten in Amerika voorstonden en zelfs van kleine volksplantingen die waardevolle tropische produkten zouden kunnen verbouwen en exporteren. Er was echter ook een aantal minder geduldige lieden, die veeleer heil zagen in de koopvaart, in de bijbehorende verdediging der handelsposten tegen de Spanjaard en het zich met geweld toeëigenen van wat deze immers óók op gewelddadige wijze verworven had. Geheel volgens de gangbare ‘moraal’ onder avonturiers; en de Koningin kon er alleen maar wel bij varen en vond argumenten genoeg om dit alles, desnoods oogluikend, toe te staan. Zolang het háár maar geen kosten of verliezen bezorgde.

Een der weinige ongeflatteerde portretten van Sir Walther Ralegh, wiens onbedwingbare gouddroom hem tot tweemaal toe een uiteraard vergeefse ontdekkingstocht naar het binnenland van Groot-Guyana liet ondernemen. Hij verloor er zijn zoon en tevens zijn laatste ‘goodwill’ bij zijn vorst.

Een enkeling, zoals haar tijdelijke favoriet Walter Ralegh, die al eens zijn geluk met aanplantingen van ‘nieuwe’ gewassen - aardappelen en tabak - in Amerika had beproefd, zonder er op korte termijn veel baat bij gevonden te hebben, en die zich als ‘edelman’ liever niet met de kaperij wilde bezighouden, zag nog een heel andere uitweg om binnen de kortst mogelijke tijd schatrijk te worden in de Nieuwe Wereld. Dáár lag immers het fabelachtige Eldorado, ongetwijfeld volgens de laatste berichten langs de Orinoco te bereiken.

Na met moeite de nodige financiële ondersteuners gevonden te hebben, zond Ralegh eerst twee verkenningsschepen naar het vlakbij de Orinocomonding gelegen Trinidad om zich daar met Gouverneur Berreo te verstaan, daar het voor de Engelsen op dat moment ongewenst was om opnieuw in openlijk conflict met Spanje te raken. Begrijpelijkerwijze ontving Berreo hen allesbehalve vriendelijk; ofschoon hij nu al een oude heer geworden was, droomde hij ook nog steeds van Eldorado. Toen Ralegh dan ook tenslotte zelf met een honderdtal schepelingen en soldaten in Trinidad arriveerde, zat er voor hem niets anders op, dan Berreo gevangen te nemen, hem mee te voeren naar Santo Tomás en hem te dwingen tot het geven van nadere inlichtingen en zelfs het verlenen van gidsdiensten. Van dit laatste kwam natuurlijk niet veel terecht en van Ralegh's verdere tocht evenmin.

Met de vijandige Spanjaarden in de rug en niet minder vijandige Indianen vóór zich, voer Ralegh de Orinoco een eindweegs op, maar moest spoedig onverrichterzake terugkeren na op zijn tocht meer gehoord te hebben dan gezien. Hij liet er een van zijn kapiteins achter, terwijl hij zelf naar Engeland terugkeerde om daar alvast het een en ander van zijn wedervaren bekend te maken. Niet minder vasthoudend dan Berreo geweest was, ondernam Ralegh ruim twintig jaar later een tweede tocht naar Eldorado. Ditmaal moest hij door ziekte gedwongen op Trinidad achterblijven. Zijn flottielje onder Keymis, die tevoren al heel wat van de Wilde Kust verkend had, raakte op de Orinoco slaags met de Spanjaarden. Dezen hadden genoeg tijd gehad om van Santo Tomás een sterke vesting te maken, bij de bestorming waarvan Ralegh's zoon gedood werd en Keymis zulk een nederlaag leed, dat hij tengevolge van Ralegh's bittere verwijten zelfmoord pleegde. Bij zijn terugkeer werd Ralegh door Elisabeth's opvolger, James I, op aandringen van Spanje gearresteerd en spoedig daarna onthoofd.

[p. 81]

Sommige Indianenstammen aan de Beneden-Orinoco bouwden hun hutten op palen en een enkele maal zelfs in bomen, hetgeen de Spanjaarden aanleiding gaf het land ‘Venezuela’, dat is ‘Klein Venetië’ te noemen.

De zonderlinge Indianen die ‘het hoofd in de borst dragen’, waarvan de reisbeschrijvingen nog heel lang bleven gewagen, hoewel niemand hen ooit was tegengekomen.

Ralegh zou op deze wijze talloze ‘geschenken’ ontvangen hebben van de Indianen, die naar zijn zeggen liever met de brave Engelsen dan met de wrede Spanjaarden te doen wilden hebben.
(Pieter van de Aa maakte deze gravure in 1727)

[p. 82]

Een lid van de fictieve stam der Tweevingerigen, zoals nog in de laatste helft van de 18de eeuw werd geloofd dat zij bestonden, blijkens deze afbeelding uit de gezaghebbende ‘Beschrijving van Guiana’ van Mr. J.J. Hartsinck (1771), die niet de enige was, welke verspreiding vond.

Dit alles zou van weinig belang voor de geschiedenis geweest zijn, ware het niet dat de poëtische Ralegh zich behalve een onverbeterlijke avonturier ook een vlot en fantasierijk schrijver getoond had. Het boek dat hij na zijn eerste Eldoradotocht publiceerde en dat al meteen daarna in allerlei andere talen, ook in het Nederlands, grote bekendheid kreeg, bevatte de wonderlijkste verhalen over de Indianen van Guyana, fraai beschreven dingen die Ralegh alleen van horen zeggen wist, maar die grif door het publiek geslikt werden en nog eeuwenlang opgeld bleven doen. Dingen die de mensen tevens verlekkerd hielden op het Eldorado, dat Ralegh evenals zoveel anderen tevergeefs had gezocht, maar aan het bestaan waarvan welhaast iedereen heilig bleef geloven, tegelijk met de grootste onzin.

Zo had bijvoorbeeld Ralegh berichten vernomen over een Indianenstam, ‘Tufinga’ genoemd, die in het diepe binnenland zou wonen; de conclusie uit de gelijkenis van deze inheemse naam met het Engelse two fingers lag voor de hand: het waren tweevingerige inboorlingen. Zij werden vaak genoeg afgebeeld, ook al bestonden zij nooit in werkelijkheid, tenzij hier en daar als een toevallig verminkte misschien.

Ook het reisverslag van de tocht die de ongelukkige Keymis van de Amazonemonding af langs de gehele Wilde Kust maakte, kreeg grote bekendheid. Bij zijn nogal grondig onderzoek van de vele riviermondingen die hij voorbij zeilde, ervoer hij dat tevoren reeds Spanjaarden zich hier en daar vertoond hadden, met wie de Indianen die zich nabij de kust ophielden, weinig op hadden. Een goed waarnemer als hij was, stelde Keymis verder vast, dat de kuststrook ongezond was om te bewonen. Zijn aansporing om het liever hogerop de rivieren te zoeken, bleef niet zonder invloed op degenen die in latere jaren daarheen gingen om zich er voor kortere of langere tijd te vestigen.

In diezelfde tijd hielden de Hollanders zich aan gene zijde van de Atlantische Oceaan nog bij voorkeur bezig met de kaapvaart en de sluikhandel in gebieden die de vijand - de Spanjaarden en de met hen door een personele unie verbonden Portugezen - voor zichzelf gereserveerd hadden. Zij hadden in dit opzicht het meest met de Engelsen te concurreren; de Franse zeevaart betekende nog niet zoveel. Het lag dus voor de hand dat de Geuzenzeelui zich ook aan de Wilde Kust begonnen te vertonen. Al in 1581 moeten zij zich bij de Cayennerivier hebben opgehouden en in 1587 verhandelden zij aan de Amazone reeds negerslaven en geweven stoffen met de Portugezen die er een aantal suikerondernemingen begonnen waren.

Dank zij hun kolonies in Azië hadden de Portugezen minder last van de Eldoradodroom dan anderen; zij toonden zich realistischer.

Er zat muziek in de ruilhandel tegen suiker en dit maakte het wel aantrekkelijk voor de Hollanders om hier en daar factorijen te vestigen, zoals aan de Essequibo, al was dit ook onder de neus van de Spanjaarden die hen, als zij er de kans toe zagen, stellig niet met rust zouden laten.

Zo gebeurde het ook dat een kleine factorij aan de Corantijn, waar de Hollanders bovendien met het aanplanten van tabak begonnen waren, door de manschappen (Spanjaarden en Indianen) van Berreo's zoon overvallen werd en met de grond gelijk gemaakt.

Maar het zou wel vreemd geweest zijn als de ‘nuchtere’ Hollanders zich immuun getoond hadden voor het algemeen verspreide Eldoradovirus.

Integendeel, ze bleven in de loop der eeuwen maar al te vatbaar, zelfs nadat het virus zich enigszins muteerde tot dat hetwelk de minder acute en meer chronische ‘economische welvaartsziekte’ veroorzaakt, die vooral het leven

[p. 83]

Lodewijk XIV van Frankrijk

Karel II van Engeland, die onderling en tegen de Nederlanders strijd voerden om de macht in de Guyana's, waarbij zij telkens de nederzettingen aan de Wilde Kust veroverden en weer moesten afstaan, zodat het er met de loyaliteit der ingezetenen kwalijk voorstond.

in de 20ste eeuw aan de Wilde Kust zou beheersen.

Eldorado... nog vóór de eerste dag van 1598 zetten twee schepen met de klerk Cabeliau, onze berichtgever, aan boord, koers naar de Wilde Kust en vervolgens naar Orinoco die zij opvoeren, om er regelrecht de Spanjaarden onder aanvoering van Berreo junior in de armen te lopen. Ze kwamen er goed van af en mochten ongehinderd naar huis; met veel weetjes, maar zonder goudschat natuurlijk.

Neen, met de kaapvaart en vooral met de handel in alles-en-nog-wat, hadden de Hollanders en met hen vooral de Zeeuwen veel meer succes.

Bovendien kwamen de kosmografen langzamerhand tot het inzicht dat er nog wel een andere minder versperde weg naar Eldorado moest bestaan, namelijk langs de Amazone, ergens waar deze zich vertakte naar het noorden. Men zou het zekere met het onzekere kunnen verbinden en in deze gedachtengang werd vestiging aan de Beneden-Amazone een bijzonder aantrekkelijke propositie, - overigens ook in de ogen van anderen, met name de Engelsen en kort daarop de Fransen. Het was weliswaar op een door de Paus aan de Portugezen toegewezen grondgebied, maar hoe Protestantser de natie wier burgers op avontuur uitgingen, hoe minder zij zich van zulke ‘paapse stoutigheden’ aantrok.

Vooralsnog hadden de Portugezen de handen vol met alleen al het bezetten van de kuststrook van het onafzienbare stuk continent dat Brazilië is en waarvan zij zelf nog geen flauw idee hadden. Daarenboven hadden zij talrijke Indianenstammen te bestrijden en vonden de meesten van hen een beter heenkomen in het zuiden met zijn milder, met het Portugese overeenkomend klimaat, dan in het noorden, nabij de evenaar. De Portugezen aldaar gooiden het dus nog op een akkoordje met de Hollanders en Engelsen en al in de eerste decennia van de 17de eeuw bedreven dezen er zo'n drukke handel, dat langs de rechteroever van de Amazone een hele reeks factorijen en tal van plantages ontstonden... tot het de Portugezen toch te gortig werd, dezen van Parà (Belem) uit tegen hen optrokken en hen met z'n allen verdreven.

De ‘ketterse’ indringers konden weinig beters doen dan nu maar een heenkomen te zoeken in het minder aantrekkelijke Portugees Guyana, tot waar de vijand niet van zins was hen te achtervolgen en waar zij alleen maar bij tijd en wijle van zee uit bestookt werden. Het bleven daar, tussen de Amazone en de Oayapoc, slechts kleine onaanzienlijke vestiginkjes, die tot het midden van de 19de eeuw heel weinig te betekenen hadden, omdat het achterland, uitgestrekt, maar drassig en uiterst schaars bevolkt, heel weinig opleverde. De Franse protestanten, die al ten tijde van Admiraal de Coligny in klein aantal en bij wijze van proef ook naar de Braziliaanse noordkust waren uitgeweken, maar van Baía uit werden verdreven, vestigden zich samen met hun katholieke landgenoten meteen maar ‘verderop’, aan de Cayenne. Zij waren er aanvankelijk echter niet veel beter aan toe. Want dáár waren wel Indianen, dezelfde Carib die Keymis er al had aangetroffen, en het viel hun niet altijd mee met deze ‘onberekenbare’ lieden, kannibalen bovendien, in goede verstandhouding te blijven.

Om iedereen maar voor te zijn, liet de leider van de Franse kolonisten, La Ravardière, zich door zijn Koning, Henri IV, tot Luitenant-Generaal over ‘geheel het grondgebied tussen de Amazone en de Orinoco’ benoemen, hoewel de Franse vorst daar niets in te brengen had en dit dus met nog minder recht kon doen dan de Spaanse Koning, toen hij de oude Berreo dezelfde carnavaleske functie toekende, of de Engelse Koning, die kort

[p. 84]

Een rokende Hollandse zeevaarder, bij de koopvaardij, zoals zij in de 17de eeuw bij vele honderden op koopvaart en avontuur uitgingen.

Tabakspot van wit aardewerk met blauwe versiering en messing deksel; het gangbare model, waarop een Europeaan door twee Indianen geflankeerd al rokend zijn afgebeeld.

Door uitvoerige verhandelingen (hier een oude Franse) trachtte men in Europa een markt te scheppen voor de ‘koloniale waren’. Daaronder was cacao, in tegenstelling tot koffie, een geheel nieuw, specifiek ‘Amerikaans’ produkt, dat daardoor een speciale introductie nodig had.

Oud uithangteken van een winkel in koloniale waren of een koffiebranderij, met speciale reclame voor Surinaamse koffie.

[p. 85]

Tabaksrook werd door de Indianen aangewend als verdovend en genezend middel. Op deze prent uit 1572 trekt een genezer aan de sigaar om later de rook over de liggende patiënt uit te blazen.

daarna een soortgelijke vrijgevigheid aan de dag legde. Ze deden maar.

Al zulke pretenties waren intussen de voorboden van de eeuwenlange strijd die op komst was om zoveel mogelijk van de Wilde Kust te veroveren en bezet te houden. La Ravardière zelf, die weer nabij de Amazone de Portugezen te na kwam, werd door hen gevangen genomen en zijn opvolgers waren voorlopig verstandig genoeg om zich niet verder oostwaarts dan de Oayapoc te wagen. Het moet daar wel een oord met bijzondere attracties geweest zijn, want omstreeks 1605 zaten daar zowel Engelsen en Fransen als Nederlanders, zoal niet met grote nederzettingen dan toch met kleine factorijen.

Toen er nog meer Engelsen onder Robert Harcourt kwamen, wilden zij, met dezelfde machtiging van hun koning James I als La Ravardière van de zijne ontvangen had, over heel de Wilde Kust de baas spelen. Maar toen Harcourt tot aan de Essequibo zijn nederzettingen wilde inrichten, vond hij daar reeds de Zeeuwse koopman Jan de Moor, die zich er thuis gemaakt had ten behoeve van het internationale handelshuis Koerten, of op zijn Engels ‘Courteen’. Harcourt moest hem wel met rust laten en gaf na korte tijd zijn verdere met koninklijke hand gezegende avonturen op. De republikeinse Nederlanders van de Zeven Provinciën zouden voorshands meer succes boeken.