Avonturen aan de Wilde Kust

De geschiedenis van Suriname en zijn buurlanden

[p. 66]

Juan de la Cosa die aan de eerste twee reizen van Columbus deelnam, verkende daarna samen met Vespucci de Wilde Kust in 1499. Zijn hierna gemaakte kaart verluchtte hij met een portret van Cristoforo Columbus, hier afgebeeld als de ‘Christusdrager’, de beschermheilige der reizenden.

Achttiende-eeuwse kaart van het gebied tussen de Amazone, de Rio Negro en de Orinoco, ter illustratie van ontdekkingsreizen naar het (niet bestaande) Meer van Parima.

[p. 67]

Wild-West nabij de Wilde Kust
(1500-1550)

Het Spaanse systeem om de veroverde landen ten volle uit te buiten, dat weldra ook door de Portugezen in Brazilië werd nagevolgd, moest tevens dienst doen om het even roekeloos als roofzuchtig optreden van de toestromende avonturiers een weinig aan banden te leggen. Om aan hun pretenties tegemoet te komen, kregen bepaalde ‘veroveraars’ een stuk land toegewezen, samen met de daarop wonende Indianen, die zulk een encomienda te zijnen behoeve hadden te ontginnen als het mijnen bevatte, of te bewerken wanneer het zich voor landbouw of veeteelt leende.

Theoretisch had de encomendero zijnerzijds de plicht voor het lichamelijk en vooral geestelijk welzijn van zijn Indianen zorg te dragen, - wat in werkelijkheid natuurlijk hoogst zelden gebeurde. Integendeel, de zomaar tot lijfeigenen gemaakte inboorlingen werden dermate uitgebuit, dat zij telkens opnieuw in verzet kwamen, en eenmaal weer ‘in een rechtvaardige oorlog gevangen genomen’, naar Spaanse (en Portugese) opvatting verder volkomen als slaven behandeld mochten worden.

Betrof het kannibalen, dan gold, zelfs in de ogen van de Spaanse overheid, geen enkele consideratie; zij moesten òf gedood, òf als slaven verkocht worden, en dit laatste was vanzelfsprekend voor iedereen het voordeligst. Ze waren tòch niet tot het christendom te bekeren, werd gemakshalve algemeen aangenomen. Dientengevolge ontwikkelde zich een levendige handel in ‘rode’ slaven, waarbij vooral de Portugezen, vanouds al handelaars in ‘zwarte’ slaven, zich niet onbetuigd lieten. Alle wettelijke bepalingen ten spijt, waar toch niemand zich aan stoorde, ontstond er aan de Spaanse zijde al dadelijk een chaotische toestand onder de langzamerhand reeds met enige duizenden toegestroomde mannelijke en vrouwelijke gelukszoekers, en waren muiterijen aan de wanorde van de dag, - het begin van al de vele militaire revoltes die kenmerkend zouden worden voor de gehele geschiedenis van de landen aan en nabij de Wilde Kust, waar blanken zich voor kortere of langere tijd neerlieten.

De op de encomiendas ‘getemde’ Indianen, gekerstend of niet, hielden het noch in slavernij, noch in lijfeigenschap lang uit. Ongewend aan het harde, regelmatige en geestdodende werk, stierven deze geboren zwervers meestal reeds na korte tijd onder de ogen van hun onverschillige meesters. Het is waar dat menige missionaris en zelfs weleens een wereldse hoogwaardigheidsbekleder opkwam voor hun eenvoudigste mensenrechten en protesteerde tegen de wrede behandeling die zij op grote schaal te verduren hadden, maar enige baat gaf hun dit niet. Zolang ‘las Indias’ maar winsten in het Iberische Schiereiland binnenbrachten, was alles best, en vooral Karel V, die in 1516 zijn grootvader Ferdinand in Spanje opvolgde, had geld nodig, veel geld, mede voor het voeren van zijn eindeloze oorlogen in Europa, zodat hij wel de laatste was om aan de voortdurende slavenjacht of de ‘vreedzame’ uitmoording van ‘zijn’ Indianenvolken een eind te maken. Terwijl deze keizer zich meestentijds buiten Spanje bevond, werd zijn nog jonge rijk in Amerika beheerd door een ‘Raad van de Indiën’, waarin niet alleen de verarmde adel en de begerige hoge prelaten, maar ook de ondernemendste kapitalisten en grootgrondbezitters hun invloed konden doen gelden. Temeer omdat er schatten bleven binnenstromen, goud, zilver, parels vooral, die overigens even snel weer in het niet verdwenen en Spanje op de lange duur alleen traag en achterlijk, maar nauwelijks een greintje rijker maakten. Meer en meer ging het land teren op ‘vreemde’ produktiviteit en een rijkdom die niet de zijne was, maar slechts ‘weggehaald’ werd door steeds grotere aantallen lieden uit alle provincies

[p. 68]

van het Spaanse koninkrijk. En maar hoogst zelden waren het zijn beste zonen, om niet te spreken van de dochters, die de in toenemende mate wegtrekkende mannen begonnen te vergezellen bij hun tropische avonturen. Een goed deel van hen verspeelde er hun leven bij.

Voorzover de Spanjaarden in de Nieuwe Wereld, die van dag tot dag groter bleek dan zij ooit gedacht hadden, een onverhoopt uitbuitingsgebied vonden, beschouwden zij het als een verlengstuk van hun eigen land, een weelderige uitbreiding daarvan, die zij dan ook ‘Castilla de Oro’, het gouden Castilië noemden, zoals zij aan sommige landstreken ook echte ‘thuisnamen’ gaven: Nieuw-Leon, Nieuw-Granada en zelfs Nieuw-Spanje, of hun pasgestichte steden - Cartagena, Valencia, Santiago en vele anderen - de namen van oude in Europa meegaven; een voorbeeld dat op den duur ook bij andere naties navolging vond. Maar gedurende tientallen jaren nadat Columbus er voor de eerste maal voet aan wal zette, waren zij - enkele uitzonderingen misschien daargelaten - allerminst van zins zich daar blijvend te vestigen, er volksplantingen te stichten en het land werkelijk, tezamen met zijn oorspronkelijke bewoners, te koloniseren. Het moest zo snel mogelijk worden uitgebuit om daarna zo snel mogelijk te worden verlaten. Dáárvoor waren de encomiendas, die dan ook voor slechts twee generaties werden verleend, en dáárvoor alleen moesten de Indianen worden gebruikt. Slechts door mislukking, blijvende armoede of... al te grote met het land verweven rijkdom werden wat ‘blijvers’ gekweekt, en ontstond zo een permanente, ofschoon relatief kleine, bevolking van blanken, wier aldaar geboren nakomelingschap enigszins denigrerend met de term ‘criollo’ (ter plaatse uitgebroed en opgevoed) werd aangeduid.

Indiaanse uit Brazilië, die als teken van kannibalisme menselijke ledematen met zich mee voert. De afbeelding, uit een door Maurits van Nassau, de gouverneur van ‘versuymt Braziel’, mede-gefinancierde uitgave, dateert van 1648.

Hoe laatdunkend en heerszuchtig de Spanjaarden (en in iets mindere mate de Portugezen) zich in hun Europese grootheidswaan tegenover de Indianen ook gedroegen, het was weinig goeds dat zij van overzee in hun bagage meebrachten. Zij besmetten de Indianen met ‘nieuwe’ ziekten waaraan de inboorlingen maar al te snel bezweken, terwijl omgekeerd de Blanken hun eigen onhygiënische levenswijze in de tropen met grote schade voor hun gezondheid en levensduur moesten bekopen. Zij leerden de Indianen het gebruik van ‘vuurwater’, - de sterk-alcoholische dranken die de inboorlingen, van nature onmatig bij overdaad, niet verdragen konden en waaraan dan ook velen snel ten onder gingen. Zij brachten met het vuurwater ook de vuurwapens mee, die niet alleen dodelijk waren voor het minder doeltreffend bewapende individu, maar ook verwoestend voor de jachtgebieden, die tot dan toe de gehele bevolking, hoe nooddruftig ook, voldoende hadden gevoed. Door deze en hun overige technologische superioriteit slaagden zij erin, de Indianen te bedwingen en tot dienstbaarheid te forceren, zonder hier enige andere waarden tegenover te stellen, want die bezaten de Blanken zelf ternauwernood. Op de encomiendas stierven de Indianen dan ook als ratten, en daarbuiten werden zij steeds meer genoodzaakt als ratten te leven en weg te vluchten.

Het was in 1530 dat een van de vooraanstaande ‘veroveraars’ - zoals deze lieden zich met trots noemden - van Karel V verlof kreeg, om op het vasteland de gehele landstreek, van het westen van de Orinocomonding af tot aan die van de Amazone, in bezit te nemen als hij er kans toe zag, en te beschouwen als zijn asiento, - een erfelijk leen dat hem nog meer rechten en plaatselijke macht gaf dan een gewone encomendero kreeg. De begunstigde, Diego de Ordaz, een man met al veel ervaring, ging er met wat schepen, een vierhonderdtal soldaten plus nog een zeshonderd

[p. 69]

Spaanse versie van de strijd der ‘Veroveraars’ tegen de Indianen, die zich weinig afdoende verweren door het naar beneden gooien van boomstammen.

Het oppeuzelen van overwonnen vijanden door de kannibalen die hun naam aan de Carib(ales) ontleenden, werd steeds op de meest gruwzame wijze uitgebeeld.

[p. 70]

Het Europese publiek leerde de Indianen het eerst kennen door zulke geïdealiseerde voorstellingen als de nevenstaande.

Columbus keert in 1493 terug in Barcelona, waar hij met Indianen en papegaaien bij zich, als symbolen van zijn ontdekking, ontvangen wordt door het Spaanse vorstenpaar Isabella en Fernando. Naar een schilderij van Robert-Fleury uit 1846.

[p. 71]

avonturiers als meelopers op af. Onderweg kreeg hij weliswaar spoedig zoveel narigheid op zee, dat hij naar Venezuela terug moest keren, maar hij herstelde zich en begon toen het Guyaanse gebied dat hem in zijn geheel was toegewezen, van de Orinocomonding af ‘binnendoor’ te verkennen en waar nodig te bezetten. Dit voerde hem tot aan de Rio Meta, waar de Orinoco zuidwaarts afbuigt. En hij zou vermoedelijk gedreven door de hoop er veel goud te vinden, nog verder langs de westgrens van Groot-Guyana zijn doorgedrongen, ware hij op zijn even grote als moeizame tocht niet binnen enkele jaren gestorven. Maar reeds tijdens deze voortijdig afgebroken expeditie voerden de Spanjaarden zoveel Indianen als slaven weg, plunderden en verwoestten zij zoveel dorpen in het binnenland, dat de inboorlingen massaal in verzet kwamen, en zelfs de beproefde soldaten van Ordaz niet langer bestand bleken tegen hun guerilla-achtige wijze van oorlogvoeren met dodelijke curarepijlen.

Al kort na het begin van zijn tocht, toen Ordaz nog maar de monding van de Caroni bereikt had, ontmoette hij Indianen, die hem op alles wat hij hun toevoegde, maar één woord zeiden dat hij goed verstond omdat zij het telkens weer herhaalden, en dat was: ‘uayana, uayana’. Menend dat zij op Europese wijze zich zo met hun stam- of landsnaam aan hem voorstelden, terwijl zij juist hemzelf en zijn metgezellen met dit woord bedoelden, dat in werkelijkheid ‘blanken, bleekgezichten’ betekende, gaf hij, en met hem de rest van de wereld, de naam ‘Guayana’ aan heel het land daar, en aan het volk dat het gedeelte ervan dat hij bezocht, op dat moment bewoonde.

Hoeveel schatten de Spanjaarden al gedurende de eerste helft van de 16de eeuw ook weghaalden uit ‘Las Indias’, zij waren er niet al te gelukkig mee, omdat het hun spoedig door hun soms ongelooflijk ondernemende verkenners gebleken was, dat het ‘ontdekte’ en met veel moeite bezette land een apart werelddeel was, door een nog bredere oceaan dan de Atlantische gescheiden van het Oost-Azië waarnaar hun oorspronkelijk verlangen uitging. Zij benijdden de Portugezen die zich daar vaste voet verworven hadden en nu bovendien in Brazilië een goede gelegenheid vonden om de Spanjaarden van die kant uit het verder doordringen naar het westen te beletten. Laatstgenoemden bleven nog steeds ijverig zoeken naar een zeeweg om Azië in die richting te bereiken en slaagden er inderdaad in 1521 in, toen Magelhães, een in Spaanse dienst getreden Portugees, nabij de uiterste zuidpunt van Zuid-Amerika de gezochte doortocht volbracht en de Filippijnen wist te bereiken.

Voor de westerlingen was de wereld nu ‘rond’ en de aarde, voorzover niet door andere ‘christelijke’ mogendheden bezet, netjes als ‘heidens’ zijnde door de Paus in tweeën opgedeeld tussen zijn bevoorrechte kudde in Spanje en die in Portugal. Zij moesten nu maar zien wat zij ervan maakten en hoe zij het ware geloof met behulp van soldaten, kooplieden en avonturiers onder de ‘barbaren’ konden verspreiden. Het verdere lot van die barbaren deed minder ter zake, dat van de christenvolken des te meer.

Alleen, - er pakten zich enorme onweerswolken samen, toen reeds tijdens het keizerschap van Karel V de Hervorming begon, met haar radicale ontkenning van het Pauselijke gezag en zich weldra zelfs ‘protestantse’ naties vormden of zich trachtten af te scheiden, die te gelegener tijd èn de Spanjaarden, èn de Portugezen het leven maar al te zuur zouden maken, en hen juist dáár zouden aangrijpen, vanwaar zij hun grootste rijkdom naar huis verscheepten: de oostzijde van Centraal- en Zuid-Amerika.