Avonturen aan de Wilde Kust

De geschiedenis van Suriname en zijn buurlanden

[p. 21]

Wijde en enge levensruimte

Lang voordat de eerste mensen op het Zuidamerikaanse vasteland verschenen, waren er de planten en dieren, die hun het voortbestaan mogelijk moesten maken. Het is onzeker hoeveel van de rijke flora en fauna die men er aantreft, al in de ijstijd uit Azië van het hoge noorden uit, in het ‘nieuwe’ werelddeel terechtkwam, naast datgene wat zo opvallend veel overeenkomst vertoont met de planten- en dierenwereld in Afrika. Wel staat vast dat tegelijk met het terugtrekken van het landijs de klimaatzones van lieverlede stabieler werden en de savannes en typische regenwouden van Guyana het meeste van hun huidige voorkomen kregen.

Aan de jonge zeekust ontstonden de lage parwa- en mangrovebossen, die met hun adem- en luchtwortels vaak over een breedte van kilometers op en langs de modderplaten groeiend, de Wilde Kust nog eens extra onherbergzaam maakten, maar ook wel onder gunstige omstandigheden het hunne bijdroegen tot landaanwinst.

Muskusrat, volgens een gravure uit Ch. de Rochefort's ‘Natuurlyke en zedelyke historie van d'Eylanden, de Voor-Eylanden van Amerika’ uit 1662, een der oudste in het Nederlands gepubliceerde boeken over de ecologie van de Nieuwe Wereld.

Achter de strandwallen van de modderkust vormden zich dichtbegroeide moerassen, geleidelijk overgaand in zwampbos en aan palmsoorten rijk middelhoog bos, vooral in de oudere kustvlakte met haar onvoldoende ontwatering in de regentijd. Zulke zwampbossen vormen eigenlijk de moeilijkst te betreden gedeelten van Groot-Guyana, ook van de steeds zeer dicht begroeide rivieroevers uit. Op de hoger gelegen gronden met zowel zand- als kleisavannes, ontbreekt zelden de vegetatie geheel en al.

Cactussen, agaves en palmsoorten treft men er bij de vleet en alleen op plaatsen - hier en daar wel zeer uitgestrekte terreinen - waar door natuurlijke oorzaken of in latere tijd opzettelijk door de mens, de savannevegetatie in een vuurzee vernietigd werd, bleef de grond nagenoeg kaal of ontwikkelden zich daarop lage harde grassoorten, - een weinig begeerlijk voedsel voor de meeste viervoetigen.

Daar waar de bodem gedurende langere tijd het water vasthoudt - en dit is op verreweg de meeste plaatsen in het over duizenden vierkante kilometers uitgestrekte achterland van de savannes, verrezen de beruchte oerwouden, de ‘Groene Hel’ van dit continent. Dicht opeengepakt met groeisels van diverse hoogte en dikte, vegeteert het hoogbos op zijn humusrijke grond als het ware verdiepingsgewijze voort: met op meters afstand van elkaar de krachtige woudreuzen van 25 à 35 m hoogte en enkele daarbovenuit stekende giganten met hun kruinen van 40 à 45 m als wachtmeesters over een onafzienbare zee van groen; van de lucht uit gezien als een eindeloos veld, dichtbeplant met goed-gedijende boerenkool! De woudreuzen zelf dragen op hun sterkste takken een hele middenetage van ontelbare epifyten en lianen, en in de kleine ruimte rondom hun vele meters brede voet, waar het ook bij grote buien vrijwel droog blijft door de dichte bladerkruin daarboven, schieten tientallen andere plantesoorten op, elkaar verdringend en zich uitbreidend tot één grote warwinkel van kreupelhout en lagere, maar nog respectabel hoge boomsoorten. Eerst daar waar het hoogland oploopt tot meer dan circa 700 m boven de zeespiegel, verschraalt het hoge oerbos tot overigens haast even ondoordringbaar mistbos, of verdwijnt het incidenteel om - met name in en aan de zuidzijde van het middengebergte - plaats te maken voor rotssavannes met alleen wat struikgewas en lagere grondbegroeiing.

In deze ondanks zijn rijke variatie weinig aanlokkelijke plantenwereld leefden de talrijke tropische diersoorten. In bossen en vlakten, water en lucht wemelden zij met tienduizendtallen, vóór de verschijning van de eerste mensen in dit gebied; voor elkander niet minder dan voor de latere jagers

[p. 22]

Profielschets van Suriname. Van links naar rechts = van noord naar zuid.

Slechts een enkele maal, en wel bij de oksel van twee samenvloeiende rivieren of kreken, komen zandafzettingen voor, die enigermate als ‘strand’ kunnen dienen.

Door stevige luchtwortels gesteund, weten sommige grote bomen aan de onzekere oeverkant de calamiteiten van sterk wisselende waterstanden en hevige stromingen te overwinnen.

Op de zelden geheel kale savannegronden ontwikkelen zich naast harde grassoorten soms ook struikgewassen en palmbossen. Hier: de Sipaliwini-savanne in Zuid-Suriname.

[p. 23]

Kenmerkend voor de ‘middengebergten’ van de Guyana's zijn de kale, steil boven het oerbos uitstekende toppen, zoals hierboven de Voltzberg in Centraal-Suriname.

en vissers, hoogst gevaarlijke en hoogst bruikbare, schadelijke en onschadelijke, van allerlei grootte, zichtbaar en onzichtbaar, dicht bijeen. Als koning van de wildernis heerste (en heerst nòg, niet geheel uitgeroeid) de jaguar in het hoogbos en op de savannes - zelf ook jager, visser en desnoods vruchteneter, net als zijn menselijke evenknie in wrede roofzucht. De poema, de ocelot, tal van kleinere boskatten waren (en zijn er nog steeds) zijn concurrenten. Gestaarte ‘beertjes’ en otters in soorten, marterachtigen en miereneters leefden toen als nu in de bossen of nabij de oevers der koffiekleurige riviertjes en beken, die in de landen aan de Wilde Kust ‘kreken’ genoemd worden. Deze geheimzinnig overschaduwde stroompjes worden gemakkelijk overgezwommen door hele kudden bosvarkens, of zowel in het laag- als het hoogland bezocht door kleine hertesoorten en door de grote, logge tapir die eveneens een planteneter is, net als de capua, het grootste knaagdier ter wereld naast de vele andere knaagdieren in dit ecologische milieu waar - net als overal - het ene levende wezen genadeloos teert op het andersoortige.

En overal, zich van tak tot tak voortslingerend, zijn er apen, grote, kleine, in bonte verscheidenheid, die zowel in luidruchtig gedrag als in beweeglijkheid alles bieden waar het de trage, plantenetende ‘luiaards’ aan schort.

Gordeldieren en buideldieren die hun heil het meest onder of vlakbij de grond zoeken, delen er die levensruimte met allerlei hagedissen, leguanen en andere reptielen: ratelslangen en groefadders, wurgslangen en kraalslangen, hoogst giftige en onschuldige. Meestal niet ver van het water

[p. 24]

Oude gravure van de opossum, waarvan een 18de eeuwse beschrijver vermeldt, dat zij ‘de Jongen in een Zak draagt, alwaar de Tepels zyn, onder aan het Lyf, welke zy, zo ras zy heeft geworpen, in deeze Zak bergt; zynde het een verwonderenswaardig Voorbeeld van de Liefde die zy aan dezelven betoond’.

Oude beschrijvingen leverden niet altijd even betrouwbare afbeeldingen op van de vreemdsoortige dieren die de vroegste illustrators alleen maar van ‘horen-zeggen’ kenden.

Manatí of zeekoe, ook wel lamantijn genoemd, is een plantenetend zoogdier dat in het water leeft. Het kan een lengte van 3 m en een gewicht van 500 kg bereiken en werd door oude ontdekkingsreizigers vaak voor een half-menselijke ‘sirene’ aangezien. Hier is de manatí met haar jong afgebeeld.

[p. 25]

De tattoe of armadil, die in Suriname ‘kapasí’ genoemd wordt, is geheel bedekt met harde, bij de ‘voegen’ over elkaar schuivende beenplaten. Het zeer smakelijke en daarom vaak gejaagde zoogdier, zonder staart ca. 30 cm lang, leeft bij voorkeur in holen, onder aan de stam der woudreuzen en kan zich geheel samenvouwen tot een harde bal.

huist de dikwijls meer dan vier meters lange boa constrictor, die het vanwege zijn kracht niet nodig heeft ook nog een gifslang te zijn. Bij het water leven ook de kaaimans, soms in grote aantallen en menigmaal met een eerbiedwekkende lengte van een paar meters; nauwelijks geduchtere zwemmers dan de waterschilpad en de zeeschilpad wiens op het strand in menigte gelegde eieren al vroeg door de menselijke zwervers in het laagland als smakelijk voedsel gewaardeerd werden.

Welke gevaren het doorgaans visrijke water ook verborgen mocht houden, ze waren moeilijk te overtreffen door die welke de ook op een heldere bodem onherkenbaar gecamoufleerde stekelrog of de zich snel voortbewegende sidderaal boden, ofwel de beruchte op levend vlees beluste piranha, die in scholen zijn prooi aanvalt, om deze in de kortst mogelijke tijd tot op het bot schoon te vreten. Gevaarlijke vijanden allen, voor wie de vele smakelijke snoek- en baarsachtigen die er ook rondzwemmen, zou willen bemachtigen, of zich te goed zou willen doen aan de merkwaardige, ietwat voorwereldlijke Guyaanse meerval, die zich bij tijden van droogte ook over het land van moeras tot moeras - hier meestal ‘zwampen’ genoemd - weet te verplaatsen. De grootste waterbewoner daar is de lamantijn of zeekoe, die het tot een grootte van zowat drie meter brengt en thans helaas bezig is uit te sterven.

Nog dichter bevolkt is er de lucht, in de eerste plaats met vogels, waarvan sommige in de bossen, andere nabij de zwampen, op de savannes of in afgezonderd staande bomen nestelen: grote toekans, tal van hoenderachtigen, eendesoorten, ibissen, flamingo's, reigers in het laagland; bonte zangvogels, maar ook uilen en vrij grote roofvogels. De snel-invallende avond roept allerlei vleermuizen tevoorschijn, waaronder de vampiers, die zich bij voorkeur voeden met warm bloed. Maar het zijn bovenal - en onder alles - de insekten die daar bij miriaden rondzwermen, soms, naarmate ze kleiner zijn, gevaarlijker dan de vampiers: harige tarantula's en andere spinnen, muskieten en muggen, wespen en waterjuffers, kevers en torren - lichtgevende enkele - en in rustige vlucht de kleurigste vlinders, schitterend blauw, met zilverachtige weerschijn als ze, twee handen groot, kalm rondfladderen, maar met een groot zwart koeienoog op hun ondervleugel al wat voorbijgaat in het bos aanstaren, wanneer ze stilzitten. En terwijl de talloze zandvlooien en grasluizen onzichtbaar elke huid bespringen, trekken de legioenen van draagmieren als Napoleontische soldaten overal heen langs hun handbrede paden en bouwen aan alle kanten termieten hun fortachtige heuvels op de savannes of hun enorme broeinesten tegen de dikke bezwamde boomstammen.

De luiaard of aï is een in bomen verblijvend zoogdier, dat zijn naam te danken heeft aan de uiterst langzame bewegingen die het maakt, wanneer het zich - hangend aan een tak - verplaatst. Slechts bij uiterste noodzaak vertoont deze langharige planteneter zich ook op de grond.

Zo is de natuur in deze nu eens zeer vochtige, dan weer zeer droge tropenhitte vol leven van elke denkbare aard. En waar leven is, daar moet ook voedsel zijn, voedsel ook voor de mens, zolang hij tenminste niet al te kieskeurig is, nijver als de dieren op zoek blijft naar alles wat hem van nut kan zijn, en liefst zich iets slimmer betoont dan de slimste gedierten die hem beconcurreren in zijn bestaan. Voor deze opgave zagen zich niet alleen de oudste volkeren geplaatst, die zich in dit levensmilieu waagden, maar ook de avonturiers uit veel latere eeuwen, die hier - bij voorkeur in zo kort mogelijke tijd - ongekende rijkdommen dachten te verzamelen.

Het zou voor geen van allen een gemakkelijke opgaaf blijken.

[p. 26]

Met niets dan hun wapentuig en enige korven vol schamel huisraad bij zich, trekken de Guyanese Indianen telkens over grote afstanden naar een nieuwe, veelal kortstondige verblijfplaats, - zigeuners van ‘de Nieuwe Wereld’.

Het landschap rondom de Roraima, een unieke formatie in het zuidwesten van de republiek Guyana. Volgens een schets van de ontdekkingsreiziger R.H. Schomburgk.